yo’lida qat’iy qadamlar qo’yildi. «1991 yilning o’zidayoq «Banklar va bank
faoliyati to’g’risida» gi qonun qabul qilindi. Ushbu qonunga ko’ra, eski Davlat
bankining respublika idorasi bazasida mustaqil O’zbekistonning Markaziy banki
tashkil etildi va
unga respublika davlat, emission va rezerv banki mavqie berildi»
53
.
Mamlakat bank tizimining asosiy bo’g’ini Markaziy bank hisoblanadi.
Markaziy bank bevosita mijozlarga bank xizmatlarini ko’rsatmaydi, ayrim davlat
tashkilotlari bundan mustasno. Barcha mamlakatlarda Markaziy banklarning
bajaradigan vazifalari va funktsiyalari deyarli bir xil bo’lib, ular turli
mamlakatlarda turli nomda yuritilishi mumkin. Xususan, hozirgi kunda, bizga
ma’lumki, dunyoning turli mamlakatlarida ushbu banklar “markaziy bank”, “xalq
banki”, “emission banki”, “milliy banki”, “zaxira banki”, “davlat banki” tarzida
yuritiladi.
Masalan, AQShda Federal zaxira tizimi, Angliyada Angliya banki, Evropada
Evropa Markaziy banki, O’zbekistonda Markaziy bank, Qozog’istonda Milliy bank
va hokazo. Markaziy banklarning vujudga kelish tarixiga e’tibor qaratadigan
bo’lsak, ular mamlakatda pul muomalasini tartibga solib turuvchi moliyaviy
muassasa sifatida vujudga keldi.
Ma’lumki, dastlabki banklar, yanada aniqroq qilib aytadigan bo’lsak, tijorat
banklari mustaqil ravishda qog’oz pullarni emissiya qilgan. Albatta, bu ma’lum
davr davomida mamlakatda pul muomalasini tashkil qilish, hisob – kitoblarni
amalga oshirish va muomala jarayonini tashkil etishda o’zining ijobiy natijasini
berib kelgan. Biroq, vaqt o’tishi bilan tijorat banklari tomonidan muomalaga
chiqarilgan qog’oz pullarning hajmi va turi juda ko’payib ketgan. Bu o’z navbatida
pullarning qadrsizlanishini, ayrim hollarda tijorat banklarining bankrot holatiga
tushib qolishi iqtisodiyotda pul muomasalasini buzilishiga va boshqa qator salbiy
holatlarni vujudga kelishiga sabab bo’lgan.
Bularning barchasi mamlakatda pul emissiyasini markazlashgan holda
amalga oshirish va pul muomalasini tartibga solish zruriyatini keltirib chiqaradi.
Bu o’z navbatida tijorat banklari bazasida Markaziy banklarning vujudga kelishiga
sabab bo’ldi, Markaziy banklarning vujudga kelishi davlatga pul emissiyasini
markazlashgan holda amalga oshirish va pul muomalasini tartibga solish
imkoniyatini berdi.
Masalan, AQShda 1836 va 1860 yillarda 2500 dan ortiq shtat banklari
tashkil etilib, ularning 100 dan ortig’i birinchi o’n yil ichida yopilib ketgan. Shu
davrda banklar mustaqil ravishda muomalaga pul chiqarish huquqiga ega bo’lib,
muomalada ularning 5500 dan ortiq turli pul belgilari amal qilgan. Banklarning
stixiyali ravishda pul muomalasini tashkil etishi, umumiy nazoratning mavjud
emasligi ularni inqirozga yuz tutishiga, aholining ishonchini pasayishiga,
muomaladagi pullarning qadrsizlanishiga sabab bo’lgan, shuningdek, pulning
to’lov vositasi funktsiyasini bajarmaslik holatlari tez – tez sodir bo’lib turgan. Bu
kompaniya va firmalarning moliyaviy yo’qotishlariga sabab bo’lgan. Jumladan,
1862 yilda banklarning inqirozga yuz tutishi natijasida AQShning yirik kompaniya
53
O’zbekiston Respublikasi bank tizimi. F.Mullajonov taћriri ostida. –T.: «O’zbekiston» nashriyoti, 2001y. 34 –
bet.
barqarorligini ta’minlashda qator muammolar vujudga keladi. Shu jihatdan,
Markaziy banklar iqtisodiy va huquqiy jihatdan mustaqil hisoblanadi, ularning
davlatga bog’liqligi yoki mustaqilligi turli mamlakatlarda turlichadir. Odatda
mamlakat parlamentiga hisobdor bo’lgan Markaziy banklar ko’proq mustaqil
hisoblanadi (AQSh, Rossiya, O’zbekiston), mamlakat Moliya vazirligiga hisobdor
bo’lgan Markaziy banklar mustaqilligi nisbatan pastroq hisoblanadi, dunyoda
bunday banklar ko’pchilikni tashkil etadi.
Markaziy bank pul – kredit siyosatini amalga oshirishda u yoki bu darajada
davlatdan mustaqil bo’lgani bilan o’zining pul – kredit siyosati orqali hukumatning
ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirish rejasini, siyosatini qo’llab – quvvatlashga
bevosita va bilvosita mas’ul hisoblanadi. Shunday ekan, Markaziy bank tomonidan
amalga oshirilayotgan pul – kredit siyosati hukumatning makroiqtisodiy darajadagi
siyosatini amalga oshirish nuqtai nazaridan ishlab chiqilishi va amaliyotga joriy
etilishi lozim bo’ladi.
Markaziy bank mazkur jarayonida amalga oshirishda o’zining qator
funktsiyalarini bajarish orqali ishtirok etadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki,
Markaziy banklarning asosiy maqsadi mamlakat milliy valyutasining barqarorligini
ta’minlashdan iborat. Ular ushbu vazifani bajarish uchun qator funktsiyalarni
bajaradi, ushbu funktsiya va vazifalar davlatning Markaziy bank to’g’risidagi
qonunida belgilab qo’yiladi.
Sanoati rivojlangan shaharlarda Markaziy banklar asosan to’rtta funktsiyani
bajaradi:
Dostları ilə paylaş: