İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

                    Həyatın mahiyyəti və canlı orqanizmlərin xassələri 
    Cansız materiyanın meydana gəlməsi və inkişafı fonunda həyat kimi heyranedici 
bir təzahür olan həyat da inkişaf etməyə başlamışdır.Hazırda 1mln.-dan artıq 
heyvan,0,5 mln.-dan artıq bitki,yüz minlərlə göbələk və 3000-dən artıq bakteriya 
növü təsvir edilmişdir (siyahıya alınmışdır).Hesab edilir ki,hələ 1 mln-dan az 
olmayan sayda növ siyahıya alınmamışdır (təsvir edilməmişdir).Həyatın mənşəyi 
və mahiyyəti bəşəriyyəti daim düşündürmüşdür.İnsan fenomeni də daxil 
olmaqla,canlı məxluqların yaranması və inkişafı bu gün də təbiətşünaslığın 
mərkəzi problemi olaraq qalmaqdadır. 
    Canlı orqanizmlər cansız sistemlərdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirlər.Bu 
fərqlər də həyata yeni keyfiyyət xassələri verir. «Həyat» anlayışının mahiyyətini 
anlamağa çalışaq. Həyatın mahiyyətinin çoxsaylı ifadələrindən(qısa izahlarından ) 
iki əsas olanına nəzər salaq:  

---

28 
 
1)Həyat xassə daşiyicisi olan substratla (məsələn,zülalla) müəyyənləşdirilir; 
2)həyat səciyyəvi fiziki-kimyəvi proseslərin məcmusudur. 
    Məsələn,Arisrotel həyatı qidalanma,böyümə və  qocalma (qartlaşma) 
kimi;Treviranus -müxtəlif xarici təsirlər çəraitində davamlı oxşar proseslər 
kimi;M.Bişa-ölümə müqavimət göstərən funksiyaların məcmusu kimi;İ.P.Pavlov-
mürəkkəb kimyəvi proseslər kimi  təsvir edirdi. 
    Müasir biliklər səviyyəsini nəzərə almaqla həyata daha tam və dolğun tərifi 
M.V.Volkenşteyn vermişdir.Onun təbirincə desək,Yerdə mövcud olan canlı 
cisimlər biopolimerlərdən-zülal və nuklein turşularından təşkil olunmuş 
özünütənzimləyən və özünütörədən açıq sistemlərdir.Bu tərifdə,əlamət və 
xassələrin varisliyini təmin edən nuklein turşularının əhəmiyyəti xüsusilə 
vurğulanır. 
    Canlı orqanizmlərə bir sıra xassələr səciyyəvidir.Əksər hallarda bu xassələr bu 
və ya digər dərəcədə cansız təbiət üçün də xarakterikdir ki,bu da təkamül 
proseslərinin vahidliyinə dəlalət edir.Lakin,bu xassələrin və onların məcmusunun  
canlı və cansız obyektlərdə təzahürü oxşar deyil.Məhz,bu məcmu və təzahüretmə 
xarakteri həyatın mahiyyətini müəyyənləşdirir.Ona görə də,canlı orqanizmlərin bir 
sıra xassələrini cansız cisimlərlə müqaisədə nəzərdən keçirək. 
-Kimyəvi tərkibin vəhdəti (birliyi,vahidliyi,tamlığı).Canlı orqanizmlərin də 
tərkibinə cansız təbiət cisimlərinin tərkibinə daxil olan kimyəvi elementlər 
daxildir.Lakin,bu elementlərin nisbəti canlılarda və cansızlarda eyni deyil.Cansız 
təbiətin element tərkibi oksigenlə birlikdə əsasən silisium, dəmir, maqnezium, 
aliminium və s.-dən ibarətdir.Canlı orqanizmlərin tərkibinin 98%-ni isə dörd 
element-karbon,oksigen,azot və hidrogendən ibarətdir.Bundan başqa,canlı 
orqanizmlər əsasən cansız təbiətdə rast gəlinməyən dörd iri və mürəkkəb üzvi 
maddə qrupundan-bioloji polimerlərdən (nuklein turşuları,zülallar,polisaxaridlər və 
yağlar) ibarətdir. 
-Maddələr mübadiləsi.Bütün canlı orqanizmlər ətraf mühitlə maddələr 
mübadiləsinə malikdir -ətraf mühitdən özü üçün vacib olan maddələri udur və 
həyat fəaliyyəti məhsullarını ixrac edir.Maddələr mübadiləsi ikitərəfli 
prosesdir:birincisi,müəyyən mürəkkəb kimyəvi çevrilmələr nəticəsində ətraf 
mühitdən olan maddələr canlı orqanizmin üzvi maddəsinə oxşadılır və canlının 
bədəni (cismi) qurulur;ikincisi,mürəkkəb üzvi birləşmələr sadə birləşmələrə qədər 
parçalanır və bu zaman,onlar canlı orqanizmin maddələri ilə oxşarlığını itirərək 
biosintez reaksiyası üçün lazım olan enerjini ayırırlar.Maddələr mübadiləsi 
kimyəvi tərkibin və orqanizmin bütün hissələrinin daimiliyini təmin edir və 
nəticədə onların fasiləsiz olaraq dəyişən ətraf mühit şəraitində fəaliyyətlərinin 
daimiliyi,yəni,homeostaz təmin olunur.Cansız təbiətdə də maddələr mübadiləsi baş 
verir.Lakin,qeyri-bioloji maddələr dövranı  maddələrin bir yerdən başqa yerə 

---

29 
 
sadəcə  yerdəyişməsini və ya onların aqreqat halının dəyişməsini (məsələn,suyun 
buxara və ya buza çevrilməsi) həyata heçirir.   
-Özünütörətmə (reproduksiya) və irsiyyət.Canlı orqanizmlərin artıb-törəmə 
prosesində yeni nəsil (övlad,nəvə,nəticə və s) adətən öz valideynlərinə oxşayır 
(itdən küçük,inəkdən buzov və s. törəyir).Deməli,çoxalma canlı orqanizmin 
özükimiləri «istehsal» etmək xassəsidir. Özünütörətmənin əsasını DNT-də 
qoyulmuş informasiya əsasında yeni molekul və strukturun yaranması təşkil edir. 
Reproduksiya sayəsində nəinki bütöv orqanizm,hətta hüceyrələr də,bölünmədən 
sonra sələfləri ilə oxşar olurlar.Belə ki,bir DNT molekulundan onun ikiləşməsi 
zamanı başlanğıc molekulu tam təkrarlayan iki «qız» molekul yaranır.Yəni, 
özünütörətmə irsiyyətlə sıx bağlıdır.İrsiyyət isə orqanizmin əlamət,xassə və inkişaf 
xüsusiyyətlərinin nəsildən nəslə ötürülməni təmin etmək qabiliyyətidir ki,bu da 
varisliyi şərtləndirir.  
-Dəyişkənlik,inkişaf və böyümə.Dəyişkənlik dedikdə,DNT molekulunun 
dəyişməsi əsasında orqanizmin yeni əlamət və xassələr qazanma qabiliyyəti 
nəzərdə tutulur.Dəyişkənlik çoxsaylı müxtəlif « materiallar»yaratmaqla orqanizmin 
inkişafı və böyüməsi üçün zəmin yaradır.İnkişaf,canlı və cansız təbiət 
obyektlərinin qanunauyğun istiqamətlənmiş dönməz dəyişməsi prosesidir.İnkişaf 
nəticəsində sistemin keyfiyyətcə yeni vəziyyəti meydana çıxır.Materiyanın 
mövcudluğunun canlı formasının inkişafı orqanizmlərin fərdi inkişafı (ontogenez) 
və növlərin tarixi inkişafından (filogenez) ibarətdir.İnkişaf prosesində tədricən və 
ardıcıllıqla canlı orqanizmin səciyyəvi struktur təşkili formalaşır.Onun kütləsinin 
artması isə makromolekulların,hüceyrələrin elementar strukturunun və 
hüceyrələrin özlərinin reproduksiyası ilə şərtlənir.Filogenez,canlı təbiətin yeni 
növlərin yaranması və mütərəqqi mürəkkəbləşməsi ilə müşayət olunan dönməz və 
istiqamətlənmiş inkişafıdır.   
-Qıcıqlanma və enerjidən asılılıq.İstənilən canlı orqanizm ətraf mühitlə qırılmaz 
surətdə bağlıdır:ətraf mühitdən özünə zəruri olan maddələri çıxarır,mühitin 
əlverişsiz amillərinin təsirinə məruz qalır,digər orqanizmlərlə qarşılıqlı əlaqəyə 
girir və s.Təkamül prosesində canlı orqanizmlərdə qıcıqlanma-xarici təsirlərə 
seçmə reaksiya yaranmış və möhkəmlənmişdir.Ətraf mühit şəraitinin hər-hansı 
dəyişikliyi orqanizmdə qıcıqlanma yaradır və orqanizmin xarici qıcıqlandırıcılara 
cavab reaksiyası onun həssaslıqının göstəricisi rolunu oynayır.Bundan başqa,canlı 
orqanizmlər enerjidən asılılıq qabiliyyətinə də malikdir.Enerjinin daxil olması üçün 
açıq olan bu sistemlər yalnız  onlara kənardan fasiləsiz olaraq enerji və materiya 
daxil olduğu şəraitdə dayanıqlıdır. Canlı orqanizm ətraf mühitdən enerji və 
materiya qəbul etdiyi müddətdə mövcuddur(yaşayır).