11-mavzu. Nomukammal bozorlarda firmalar faoliyati
Yüklə 1,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Monopsoniya
|
Sof monopoliya - bu bitta sotuvchi va ko’p haridorlar qatnashgan bozor, yoki
o’rnini bosadigan tovar bo’lmagan tovarni sotadigan yagona sotuvchi bo’lgan bozor vaziyati, yoki tarmoqda yagona hukmron firma bo’lib, firmaning ishlab chiqarish va sotish chegarasi tarmoq chegarasiga teng bo’lgan bozor. Sof monopoliya va raqobatlashgan bozor bir-biriga teskari bozorlar hisoblanadi. Monopsoniya - haridor bitta bo’lib, sotuvchilar ko’p bo’lgan bozor. Agar bozorda monopolist- sotuvchi bilan monopolist haridor uchrashsa, bunday holda ikki tomonlama monopoliya bo’ladi. Tabiiy monopoliya - bozorda muayyan tovarlar (ishlar, xizmatlar) turlariga bo’lgan talabni raqobatsiz sharoitlarini yaratish jarayonida texnologik xususiyatlarga ko’ra mumkin bo’lmaydigan yoki iqtisodiy jihatdan maqbul bo’lmaydigan holat. Iqtisodiy faoliyatning texnikaviy va texnologik xususiyatlarini taqozo qilib, ular raqobatni qo’llash mumkin bo’lmagan yoki qiyin bo’lgan sohalarni o’z ichiga oladi. Bularga yorqin misol qilib, suv, energiya, gaz ta’minoti korxonalari, temir yo’l transporti majmuasi korxonalarini keltirishimiz mumkin.Tabiiy monopoliyalar faoliyati ularning mamlakat iqtisodiyotida egallagan ahamiyatini hisobga olgan holda davlat tomonidan tartibga solinadi. Tabiiy monopoliya tarkibi turli mamlakatlarda turlicha. Keyingi yillarda ko’pchilik mamlakatlarda tabiiy monopoliyalar doirasini kamayib borishi kuzatilmoqda. Monopol hokimiyati bor firmalar foydani maksimumlashtirish maqsadida, narx va ishlab chiqarish hajmini qanday qilib belgilaydi. Shuningdek, Monopol hokimiyat sohibi bo’lish uchun firmalar sof Monopolistlar bo’lishi shart emasligini ham ko’rib chiqdik. Ko’pchilik sanoat tarmoqlarida bir necha firmalar raqo batlashadilar, ulardan har biri hech bo’lmaganda bir oz Monopol hokimiyatga ega bo’ladi, ya’ni narx darajasini nazorat qiladi va chegarali harajatlardan yuqori bo’lgan narxni o’rnatadi. Bir qarashda, kitob bozori mukammal raqobatlashgan ko’rinadi. Kitob do’konidagi javonlarga qarasangiz, ko’plab mualliflar va ko’plab nashriyotlarning sizning e’tiboringizni tortish uchun raqobatlashayotganini korasiz. Xaridor minglab raqobatlashayotgan adabiyotlardan tanlab olisi mumkin. Bu tarmoqga har kim kirib kela olishi mumkinligi tufayli, kitobni yozgan va chop ettira olgan individ kitob biznesi bilan shug’ullanishi mumkin, ammo bu uncha foydali emas. Har bir yuqori daromad oladigan yozuvchi uchun yuzlab raqobatchilar to’gri keladi. Boshqa bir tomondan, kitob bozori aniq Monopollashgan. Har bir kitob ajoyib bo’lib, chop etuvchilar narx qo’yishga erkinlikka egadirlar. Sotuvchilar bu bozorda uni qabul qilmasdan turib tezroq narx belgilaydilar. Haqiqatdan ham kitoblar narxi chekli harajatlardan sezilarli darajada baland. Qalin Bahromdli oddiy asar narxi, masalan, 30000 so’m atrofiga, shu vaqtning o’zida qo’shimcha kitobni nushasini chop etish qiymati 10000 so’m atrofida. Asarlar uchun bozor na raqobatbardosh, na Monopoliya modeliga to’g’ri keladi. Aksincha u Monopolistik raqobat modeli orqali tasvirlanib, bu bo’limning mavzusidir. Biroq keyinchalik biz ko’ramizki, u Monopolistik raqobatdoshdir. Korxonalar ba’zi hollarda Monopolistik, boshqa horllarda esa raqobatdosh bo’ladi. Model nafaqat nashriyot korhonalari munosabatini, balki boshqa tovar va xismatlar bozorini ham tasvirlaydi. Bu bobda biz sof Monopoliyadan farqlanuvchi, lekin Monopol hokimiyatga zamin yaratuvchi bozor tuzilmalarini o’rganib chiqamiz. Biz o’rganishni Monopol hokimiyatdan boshlaymiz. Monopol raqobatli bozor mukammal raqobatli bozorga shu ma’noda o’xshaydiki, bu erda ham firmalar ko’p, yangi firmalarni bozorga kirib kelishi chegaralanmagan. Ammo u mukammal raqo batli bozordan mahsulotning tabaqalashgani bilan ajralib turadi: har bir firma alohida toifadagi yoki boshqa xildagi tovarni sotadi, u o’eining sifati, ko’rinishi, nufuzi bilan ajralib turadi, har bir firma o’z markasidagi tovarni mono Ahmad ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi. Firma qo’lidagi Monopol hokimiyatning miqyosi uning mahsuloti boshqalarnikidan naqa dar yaxshi farqlanishiga bog’liq bo’ladi 2 . Monopolistik raqobat uchun misollar ko’p. Tish pastasi, kir yuvish poroshogi, alkogolsiz ichimliklar va boshqalarni ishlab chiqarishni misol qilib ko’rsatsa bo’ladi. Yüklə 1,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|