TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü
Yüklə 5,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 7. FƏLSƏFƏ
XI-XII əsrlərdə Azə rbaycanda ictimai-siyasi, din i, d ini-fə lsəfi və e lmi- fəlsəfi baxıĢlar keçmiĢ ideyalar zəmin ində yaranıb formalaĢ mıĢdır. Ġs lam d ini burada hakim ideologiya o lsa da, digər d ini əqidələr tamamilə aradan qalxmamıĢdı. Arranın bəzi yerlə rində xristianlıq rəsmi Ģəkildə fəaliyyət göstərirdi. Əsasən ölkənin cənub rayonlarında qalmıĢ atəĢpərəstliyə onun Ģimalında (Bey ləqan, Dərbənd və s.) da təsadüf edilird i. XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfi fikir fiqhə (hüquqĢünas lığa), kə la ma (sxo lastikaya) və təsəvvüfə (mistikaya) dair traktatlarda, xüsusən peĢəkar filosofların yaradıcılığ ında inkiĢaf edirdi. Folklor nü munələri, o dövrdə yazıya alın mıĢ "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanları yaranan ədəbi əsərlərin mövzu larına sirayət etdiyi kimi xalq hikməti də fəlsəfi təfəkkürə təsirsiz qalmırdı, əsrlərin sınağından çıxmıĢ müdrik kəlamlar elmi düĢüncələrə belə nüfuz ed irdi. Fiqh-kəla m mə ktəblərində və təsəvvüfdə əsasən dini-fə lsəfi fikir inkiĢaf etdirilmiĢdir. Fiqh " müsəlman hüququ", kəlam isə "müsəlman sxo lastikas ı, ilah iyyatı" mənasını daĢımasına baxmayaraq, bunlar arasında kəskin fərq qoyulmurdu. Sxo lastlar bir qayda olaraq dövlət iĢlərində çalıĢır, hüquq məsələlə ri ilə də məĢğul olurdular, baĢqa sözlə, mütəkəllimlər (sxolastlar) eyni zamanda fəqih (hüquqĢünas) idilər. Mü xalifətçi s xolastika - mütdzililik gizli fəaliyyət göstərirdi, ortodoksal sxolastika - əşərilik isə XI əsrin ikinci yarısında rəsmi dairələ rdə artıq qəbul edilmiĢdi. Əşərilik rəy və məntiqi mühakimələrə üstünlük verən hənəfilərlə qatı təəssübkeĢ hənbəlilər arasında orta mövqe tutan Ģəfii məzhəbli fəqih lər içərisində daha geniĢ yayılmıĢdı. XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda görkəmli hüquqĢünas sxolastlar yaĢayıb fəaliyyət göstərmiĢlər. Yaxın və Orta ġərqdə Əbuishaq əĢ-ġirazi əl-Firuzabadi (1003-1083), Əbu-hamid Məhəmməd əl-Qəzali (1059-1111), Fə xrəddin Məhəmməd ər-Ra zi (1148-1209) və baĢqa məĢhur fəqih- mütəkəllimlərdən təhsil almıĢ həmin alimlər elmi yarad ıcılıqla bərabər mədrəsələrdə dərs demiĢ, dövlət iĢlərində çalıĢmıĢlar. Onlardan Təbriz nahiyəsinin qazısı Büdeyl ibn Əli əl-Bərzəndi (öl. 1082), onun oğlu Əbumənsur Salih (öl. 1099), "Bağdad fəqihi" fəxri ad mı almıĢ, ədalətli hüquqĢünas (fəqih salih") Əbu Ömər Osman əd-Dərbəndi (1106-cı ildən sonra ölüb), vərəsəlik hüququna dair əsər yazmıĢ Əbdüləziz ibn Əli əl-UĢnuhi (öl. 1111), " mahir hüquqĢünas, disputçu" (fəqih bari münazir) Deyr əl-Aqulda qazı iĢləmiĢ Əbülfəzl Məhəmməd ibn Ömər əl-Urməv i (1067 - 1152), "din i təlimdə, dolay ı sübutda və üsulda görkə mli tədqiqatçı, hüquqĢünas" ("fəqih, mühəqqiq, fadil fı elm əl-məzhəb və-l-xələf və-l-
göstərmək olar. Din i fəlsəfənin sxolastik qolu fəqih-mütəkəllimlər tərəfindən inkiĢaf etdirilirdisə, onun mistik as pekti Ģiə ideoloqla rın ın və sufi mütəfəkkirlə rin 409
dünyagörüĢündə öz ifadəsini tapırdı. XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda rəsmi əq idə sünnilik, ələlxüsus onun Ģəfiilik məzhəbi id i. Bununla belə, burada ifrat Ģiəliy in mü xtəlif qolları - ğalilik və is maililik əsas etibarilə gizli Ģəkildə yayıla b ilmiĢ, ço x vaxt et ira zla qarĢılan mıĢdı. Təsadüfi deyild ir ki, Niza mi Gəncəvi "öz b iliy i ilə zəmanənin ən Ģöhrətlisi" saydığı Bəhram Ģaha qarĢı çıxanları təhqir üçün ismaili adlandırmıĢdır. Bu dövrün baĢlıca mistik cərəyanı təsəvvüf mötədil və ifrat olmaqla iki istiqamətdə in kiĢaf edirdi: mötədil sufilər islam monoteizmindən kənara çıxmadıqları halda, ifrat sufilər panteizmə az-ço x dərəcədə mey l göstərirdilər. Azərbaycanda mötədil sufizmin görkəmli nümayəndələri vard ı. Onlardan Əbuhəfs Ömər ibn Məhəmməd əs-Sührəvərd i (1063-1137), onun qardaĢı oğlu Əbunnəcib Əbdülqahir ibn Abdulla əs-Sührəvərdi (1097-1168) eyni zamanda hüquqĢünas alim idi. Əbunnəcib əs-Sührəvərdi Zəncan yaxınlığındakı Sührəvərd qəsəbəsində anadan olmuĢ, Bağdada gedib orada Nizamiyyə mədrəsəsində təhsil almıĢdı. Orta əsr mənbələrində Əbunnəcib əs -Sührəvərdinin ilk gənclik illərində yoxsul həyat sürdüyü söylənilir. Yaqut əl-Həməvi halal zəhmətlə dolanan mütəfəkkir haqqında yazır: "O, Bağdadda su daĢıyar, öz qazancın ı yeyərdi". Çətin gü zəran, əzablı günlər keçirən Əbunnəcib əs -Sührəvərdi görkəmli alim, böyük sufi Ģeyxi kimi Ģöhrət qazanaraq, Nizamiyyə mədrəsəsində dərs demiĢ, bir müddət ona baĢçılıq etmiĢdir. Əbunnəcib əs-Sührəvərdi xalq içərisində böyük nüfuza malik sufi Ģeyxi kimi tanındığı üçün onun hüququ hakim dairələr tərəfindən toxunulmaz imiĢ, mütəfəkkir təqib olunan Ģəxslərə belə ö z sufi ribatlarında yer verməkdən çəkin mirmiĢ. Tacəddin əs-Sübki (1326-1369) yazır: "Əbunnəcib əs-Sührəvərdi soltandan, xəlifədən və baĢqalarından qorxub ona pənah gətirənləri müdafiə etmiĢ, onlar təhlükədən sovuĢmuĢlar". Mənbələrdə onun Əbdürrəhim və Əbdüllətif adında iki oğlu yad edilir. Onlardan biri sufi, digəri hüquqĢünas alim o lmuĢdur. "Adab əl-mürid in fi-t-təsəvvüf‖ ("Təsəvvüfə dair müridlərin ədəb- ərkanları"), "ġərh əl-Əs ma əl-hüsna" ("[Allahın] gözəl adla rın ın Ģərhi"), "Gərib əl- məsabih" ("Çıraqların qəribəsi") Əbunnəcib əs-Sührəvərdinin baĢlıca əsərləridir. Sufi təliminin mötədil qoluna mənsub olan mütəfəkkirin nəzərində təsəvvüf Ģəriətdən baĢlayıb, təriqətdən (mənəvi kamillik yolundan) keçərək, həqiqətdə sona yetir. Birinci mərhələ elm, ikinci mərhələ əməl və üçüncü mərhələ ilahi vergi ilə səciyyələnir. O, bu mənada deyir: "Təsəvvüfün əvvəli elm, ortası əməl, axın ilahi vergidir. Elm muradı aĢkar edir, əməl tələbi müəyyənləĢdirir, ilahi vergi ü mid qayəsinə çatdırır." Əbunnəcib əs-Sührəvərdinin sufi təlimi onun əmisinin adını daĢıyan qardaĢı oğlu Əbuhəfs Ömər ibn Məhəmməd əs-Sührəvərdi (1145-1234) tərəfindən davam və inkiĢaf etdirilmiĢdir. UĢaqlıq illərini Sührəvərddə keçirən ġihabəddin Əbuhəfs Ömər ibn Məhəmməd əs-Sührəvərdi Bağdadda Nizamiyyə mədrəsəsində əmisindən və digər 410
tanınmıĢ alimlərdən müxtəlif elmləri dərindən öyrənmiĢ, görkəmli alim, sufi mütəfəkkir kimi Ģöhrət tapmıĢdır. Mənbələrdən birində deyilir: "O, fəzilətli hüquqĢünas, sufi, baĢçı, mömin, zahid, arif, həqiqət elmində öz vaxtının Ģey xi idi". Əbuhəfs əs-Sührəvərdi xəlifə ən-Nasir li-Dinillahın rəğbətini qazanmıĢ, Bağdadda baĢ Ģeyx vəzifəsini tutmuĢdu. O, ictimai-siyasi həyatda fəal iĢtirak etmiĢ, mühüm iĢlərdə Xilafətin elçisi olmuĢ, diplomatik danıĢıqlar aparmıĢdır. ġihabəddin Əbuhəfs əs-Sührəvərdi zəngin elmi irs qoyub getmiĢdir. Onun məĢhur əsərlərindən "Əvarif əl-məarif‖ ("Biliklərin töhfələri") bir neçə dəfə Misirdə, 1966-cı ildə Beyrutda, "Gənz əl-ibad fi Ģərh əl-aurad" ("Duaların Ģərhinə dair bəndələrin xəzinəsi") 1908-ci ildə Kazanda, "Cəzb əl-qülub ila müvasələt əl- məhbub" ("Ürəkləri sevgiliyə qovuĢmağa aparan cazibə") 1910-cu ildə Hələbdə çap edilmiĢdir. Mütəfəkkirin "Ġlam əl-hüdə va aqidət ərbab ət-tüqa" ("Doğru yolu bildirmək və möminlərin əqidəsi"), "Risalə fi-l-fəqr" ("Fəqirliyə dair traktat‖), "Məqamat əl- arifın" ("Ariflərin məqamları"), "Risalə fi-t-təsəvvüf‖ ("Təsəvvüfə dair traktat"), "Gayət əl-imkan fi-l-kəlam" ("Kəlamda imkan qayəsi"), "Nimət əl-fiqh" ("Fiqhin neməti") "Fi-s-süluk" ("Yollara dair") və baĢqa əsərlərinin əlyazma nüsxələri dünyanın mü xtəlif yerlərində saxlan ılır. Əbuhəfs əs-Sührəvərdinin yaradıcılığında mötədil sufizmin, demək olar ki, bütün baĢlıca məsələləri: təsəvvüfün mənĢəyi və mahiyyəti, sufi sözünün təfsiri, Ģeyxlik rütbəsinin müəyyənləĢdirilməsi, insanın özünü dərk etməsi və i. a. geniĢ iĢıqlandırılmıĢdır. "Təsəvvüf‖ anlayıĢının Ģərhində əxlaqi fikirlərə mühüm yer verilir: təsəvvüf hər bir yüksək xasiyyətə yiyələnmək və hər bir alçaq xasiyyətdən uzaqlaĢmaqdır. Sufi olan kəs mistik özünükamilləĢdirmə prosesində hər Ģeydən əvvəl öz nəfsini paklaĢdırmalıdır. Əbuhəfs əs-Sührəvərdi Ģair Kəmaləddin əl-Ġsfəhaniyə (doğ. 1170) göndərdiyi bir məktubda yazır ki, insan kin, həsəd və riyadan arındıqda təmizlik nuru onun batininə süzülür, o, bütün rəzilliklərdən yaxa qurtara bilir, Allaha qovuĢmaq arzusu ilə sidq və səmimiyyət zirvəsinə yüksəlir. Təsəvvüfdəki bir sıra etik-əxlaqi və ictimai-siyasi fikirlər o dövrdə mövcud
mütəfəkkirlərdən bəziləri həmin cərəyanlarla maraqlanmıĢ, onların ideyalarını təbliğ, müəyyən müddəalarını tənqid etmiĢlər. Əbülqasim əl-QüĢeyri (986-1073) "Ər- Risalə fi elm ət-təsəvvüf‖ ("Təsəvvüf elminə dair traktat"), Ġbn əl-Ərəbi (1165- 1240) "Əl-Fütuhat əl-Məkkiyyə" ("Məkkə fəthləri") kitablarında əxilərin ideologiyası olan "fütüvvə" ("gənclik, igid lik") anlay ıĢının Ģərhinə xeyli yer vermiĢ, Əbuhəfs əs-Sührəvərdi bu mövzuda "Fütüvvətnamə" ("Fütüvvə kitabı") adlı əsər yazmıĢdır. "Əvarif əl-məarif‖ kitabında məlamətilik, qələndərilik və fütüvvəyə xüsusi fəsillər ayrılmıĢdır. Daxilən saleh əməllərlə məĢğul olan məlamətilər, zahirən özlərini günahkar göstərir, danlağa məruz qoyurdular. Əbuhəfs əs -Sührəvərdi yazır: "Məlaməti o kəsdir ki, xeyiri izhar etmir, Ģəri gizlətmir. Bu o deməkdir ki, məlamətinin damarlarından səmimiyyət təamı keçmiĢdir. O, özünü sidq ilə doğrultmuĢdur", həqiqi simalarını gizlətmək məlaməti üçün əsas prinsip sayılır: "Ġstəməz ki, birisi onun halı
411
və əməlləri ilə tanıĢ ola". ġəriət qaydalarını pozmaqda ittiham edilən qələndərilər dini ayinlərə etinasız yanaĢır, namaz qılmır, oruc tutmur, rəsmi adətlərə riayət etmirdilər. Orta əsrlərdə əxilər mü xtəlif ictimai mövqe tuturdular. Mənbələrin verdiyi məlu matlarda əxi - kəndlidir, tacirdir, ətrafına müridlər toplamıĢ sufidir, ilahiyyat alimidir, əmirdir, qazıdır və ələlxüsus sənətkardır. Əxi icmaları bəzi s ufi təĢkilatları kimi nəzir-niyaz hesabına yaĢamır, ö z halal zəh mətləri ilə dolanırdı. Əxilər sünni məzhəbinə mənsub sayılsalar da, din azadlığına, əqidə sərbəstliyinə pis baxmırdılar. Əbülqasim əl-Qüşeyri fötüvvə haqqında söz açarkən yazır ki, onun nümayəndəsi evində yemək yeyən Ģəxsin övliya, yaxud kafir olmasının fərqinə varmır. Bu ideologiyanın əsasında humanizm, ictimai bərabərlik, sosial ədalət durur: "Fütüvvə odur ki, özün ədalətli olub, baĢqasının da ədalətli olmasını tələb edəsən". Məlamətilik, qələndərilik və əxilikdən fərqli olaraq sufılik yalnız praktiki deyil, nəzəri məsələlərə də nüfuz edir, idraki məqsəd daĢıyırdı. Sufilərə görə, insanın mütləq həqiqəti dərk etməsi hissi və əqli idrak qüvvəsindən xaricdir, ancaq mistik hallara və məqamlara yiyələnməklə mü mkündür. Mistik özünükamilləĢdirmədə ilk mərhələ Ģəriətdirsə, son məqsəd, son mərhələ həqiqətdir. ġəriətdən həqiqətə mənəvi gediĢ yoluna təriqət, bu yolun üstündəki dayanacaqlara məqamlar deyilir. Məqamlar sufi halları ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Məqam sufinin öz cidd-cəhdi sayəsində çatdığı kamillik mərtəbəsidir, hal hər bir məqamı tamamlayan, yolçunu yeni məqamlara hazırlayan və nəhayət, haqqa qovuĢduran ətadır, ilahi vergidir. Hal ani, keçici, məqam isə nisbətən sabit, dayanıqlı psixoloji vəziyyət kimi səciyyələndirilir. Əbuhəfs əs -Sührəvərdi hal ilə məqam arasında möhkəm hədd, kəskin fərq olmadığını xatırladaraq yazır: "Bəzilərinə hal görünən Ģey baĢqalarına məqam görünə bilər". Təsəvvüfdə təriqət halların və məqamların qarĢılıqlı inkiĢaf xəttini təĢkil edir. Hər bir sufi müridin ən ali rütbəyə yüksələnədək özünü kamilləĢdirməsi yalnız halların və məqamların birgə müĢayiəti ilə həyata keçir. Özünəhesabat (əl-mühasəbə), özünənəzarət (əl-müraqəbə) və daxili müĢahidə (əl-müşahədə) halları və məqamları bütün təriqət boyu çulğalaĢaraq təsəvvüf yolçusunu daim sarır, onu haqqa yaxın laĢdırır. Sufizmə dair mənbələrdə hallar və məqamlar ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirilmiĢdir. Əbuhəfs əs-Sührəvərdi ilk dəfə onları bir-biri ilə qarĢılıqlı surətdə araĢdıraraq göstərmiĢdir ki, hər bir məqamda hal xüsusiyyəti olduğu kimi, hər bir halda da məqama çevrilmək imkanı vardır. Mütləq fəna (əl-fəna - yox olma, tələf olma) halında insan dünya iĢlərindən əl çəkib, hissi aləmlə əlaqəni üzür, Allahla ünsiyyətdə olur, Allahdan baĢqa hər Ģeydə fanilik görür, yalnız onun varlığı ilə ö zünü var bilir, bununla da əbədiyyətə (əl-bəqa) qovuĢur. Əbuhəfs əs-Sührəvərdi bir mötədil sufi kimi təsəvvüfdə panteist təsəvvürü inkar etmiĢdir. Mütəfəkkir iddia edirdi ki, Əbuyəzid əl-Bistami "Sübhani" ("Mənə Ģükür!") və Həllac "Ənə əl-haqq" ("Mən haqqam") deyərkən, guya özlərini deyil, təkcə Allahı nəzərdə tutmuĢlar. O, "Əvarif əl-məarif‖ kitabında yazır: "Əgər bilsəydik ki, bu söz hüluldan (Allahın insanda təcəssümündən) olan bir Ģeyi gizli 412
surətdə andırır, onda onları rədd etdiyimiz kimi, o sözü də rədd edərdik". Azərbaycanda sufizmin ifrat qoluna mənsub mütəfəkkirlərdən Əxi Əbülfərəc əz-Zəncani (öl. 1065) daha məĢhurdur. Onun, eləcə də digər ifrat sufilərin ideyaları zəminində Eynəlqüzat əl-Miyanəci sufizmin panteist fəlsəfəsini iĢləyib hazırlamıĢdır. Əslən Azərbaycanın Miyanə Ģəhərindən olan Miyanəcilər XI-XII əsrlərdə istedadlı Ģairlər, görkəmli alimlər yetirmiĢ böyük nəsildir. Eynəlqüzat əl-Miyanəcinin atası Əbubəkr Məhəmməd əl-Miyanəci də adlı-sanlı hüquqĢünas alim və Həmədan Ģəhərinin baĢ qazısı idi. Orta əsr müəlliflərindən biri onun haqqında yazmıĢdır: "Fəzilətli, fəzilətlinin oğlu və fəzilətlinin atası. Yəni o, Qazı Əli əl-Miyanəcin in oğlu və Eynəlqüzat Abdulla əl-Miyanəcinin atasıdır". Əbülməali Abdulla ibn Məhəmməd əl-M iyanəci (1099-1131) Həmədanda baĢ qazı vəzifəsində hörmət qazandığından Eynəlqüzat (Ayn əlqudat - Qazıların gözü) fə xri adını almıĢdır. Əbülməa li ləqəbi isə "Fəzilət lər atası" demə kdir. Eynəlqüzat əl-Miyanəci çox kiçik yaĢlarından təhsilə baĢlamıĢ, Ömər Xəyyam (1048-1131), Əhməd əl-Ğəzali (öl. 1126), Məhəmməd əl-Cüveyni (1057- 1135) və baĢqa görkəmli alimlərdən dövrün bütün elmlərini öyrənmiĢdir. Azərbaycan filosofu elmdə və fəlsəfədə çoxlarının təsdiqlədiyi zehniyyətə tənqidi münasibət bəsləmiĢ, onu nə ortodoksal islam sxolastikası, nə də müxtəlif dini cərəyanların, məzhəblərin teoloji kazuistikası qane etmiĢdi. Azadfikirli filosof bütün dinlərin eyni mahiyyət daĢıdığını söyləyərək onların arasında fərq qoymadan yazırdı: "Ey dost, əgər Ġsaya xristianların gözü ilə baxsan, xaçpərəst olarsan, Musaya yəhudilərin gözü ilə baxsan, yəhudi olarsan, bəlkə də bütə bütpərəstlərin gözü ilə baxsan, bütpərəst olarsan". Filosof, mütərəqqi ideyaları üstündə 28-29 yaĢlarında təqiblərə məruz qalmıĢdır. O, özü xəbər verir: "ġəhərdə deyirlər ki, Eynəlqüzat allahlıq iddiası edir. Mənim qətlimə fitva veriblər...". 1128-ci ildə tutulub Bağdada göndərilən alim orada həbsxanada yüksək bədii-estetik və dərin elmi-fəlsəfi fikirlərlə zəngin "ġəkva əl- ğərib anil-avtan ila üləma əl-büldan" ("Vətəndən ayrı düĢmüĢ qəribin ölkələrin alimlərinə Ģikayəti") adlı bir traktat yazmıĢdır. O, 6 may 1131-ci ildə Həmədana qaytarılaraq, dərs dediyi mədrəsədə, 32 yaĢında edam edilmiĢdir. Eynəlqüzat əl-Miyanəci yaradıcılığının ilk illərində daha çox ədəbiyyat, hədis, təfsir, fiqh, kəlam, habelə peripatetizm məsələləri ilə maraqlanmıĢdır. Mütəfəkkir 24 yaĢından baĢlayaraq qələmə aldığı "Zübdət əl-Həqaiq" ("Həqiqətlərin qaymağı"), "Təmhidat" ("Müqəddimələr"), habelə həbsdə yazdığı traktatda və öz dostlarına göndərdiyi çoxlu məktublarında sufizmin panteist fəlsəfəsinin mükəmməl sistemini yaratmıĢdır. Panteizm Allahı mövcudatın özündə, onunla eyniyyətdə bir baĢlanğıc sayan fəlsəfi təlimdir. Eynəlqüzat Miyanəci bu təlimi iĢləyib hazırlayarkən ifrat sufilərin panteist əhvali-ruhiyyəli ideyaları ilə təbiətĢünas peripatetik filosofların təbii-elmi görüĢlərini məharətlə birləĢdirib ümumiləĢdirmiĢdir. Eynəlqüzat Miyanəcinin fəlsəfi sistemində həm ontologiya, həm də qnoseologiya məsələləri tamamilə orijinal Ģəkildə qoyulub həll edilmiĢdir. Filosofun 413
fikrincə, varlıq bütün mövcudatı əhatə edən ümumi qisimlərə, məsələn, qədimə və sonradan meydana çıxmıĢa, kamilə və nöqsanlıya, vahidə və çoxa, baĢqa baxımdan isə vacibə və mü mkünə bölünür. Eynəlqüzat əl-Miyanəci eyni zamanda varlığın substansiya, aksidensiya və s. qisimlərini də fərqləndirmiĢ, hərəkət, zaman, məkan və baĢqa fəlsəfi kateqoriyaları gözdən keçirmiĢdir. Varlığın digər bölgüsü onun canlı və cansız olmasına görədir. Eynəlqüzat əl-Miyanəcinin panteist fəlsəfəsində ən ümumi mənada götürülən "varlıq" anlayıĢı son nəticədə "Allah" anlayıĢı ilə eyniləĢdirilir. Bununla bərabər, Allah "varlığın mənbəyi və çıxıĢ yeri" sayılır. Burada ayrı-ayrı Ģeylər aləmi bütövlükdə həm vahid, həm də çox olan mütləq sonsuz varlığın - Allahın xarici təzahürləridir. Eynəlqüzat əl-Miyanəcinin idrak nəzəriyyəsində idrakın hissi, əqli və intuitiv formaları qəbul edilir. Duyğu kimi əqlin də obyektiv həqiqəti, Ģeylərin düzgün inikasını verə b ilməsini təsdiq edən filosof yalnız intuisiyanın köməyi ilə an laĢılan Ģeyləri ya substansiya ilə əlaqədar olan sahəyə aid etmiĢ, ya da ümumiyyətlə, formal məntiqin qayda-qanunları ilə izah edilə bilməyən məsələlər saymıĢdır. Panteist filosofun təlimində güclü ifadə edilmiĢ diale ktika ünsürləri vardır. Mütəfəkkir Ģeyləri və hadisələri daim dəyiĢmədə, meydana çıxma və yox olmada təsəvvür edir, onlarda daxili ziddiyyətli cəhətləri, mey lləri görürdü. Eynəlqüzat əl-Miyanəcinin təlimi müsəlman ġərqi ölkələrində azadfikirliliyin və panteist ideyaların yayılmasına böyük təsir göstərmiĢ, fəlsəfə və ədəbiyyat tarixində silin məz iz buraxmıĢdır. XI-XII əsrlərdə aristotelizm geniĢ yayılmıĢdı. Qərb ölkə lərindən - xristian aləmindən fərqli olaraq müsəlman Ģərqində aristotelizm yalnız s xo lastikanı əsaslandırmaqla məhdudlaĢmamıĢ, habelə elmi-fəlsəfi bir təlimi təmsil etmiĢdir. ġərq peripatetizmi Yəqub əl-Kindi, Əbunəsr əl-Farabi kimi məĢhur filosoflardan sonra Əbu Əli Ġbn Sina (980-1037) və onun Ģagirdləri tərəfindən inkiĢaf etdirilmiĢdir. Bu iĢdə Bəhmənyarın (993-1066) xidməti böyükdür. Mənbələrdə Əbülhəsən Bəhmənyar ibn Mərzbanın "Azərbaycan ölkəsindən" ("min biləd Azərbaycan"), "azərbaycanlı" (əl-Azərbaycani) olduğu xəbər verilir. Müəlliflərdən bəziləri onu atəĢpərəst (əl- məcusi) kimi təqdim edir, bəziləri isə onun islamı sonradan qəbul etdiyini yazırlar. ġərq peripatetizminin XI əsrin ortalarına aid mərhələsi bilavasitə Bəhmənyarın adı ilə bağlıdır. O, bir sıra qiymətli əsərlərin müəllifidir: "Ət-Təhsil" ("Təhsil"), "Əz-Zinə fi-l-məntiq" ("Məntiqə dair zinət"), "Əl-Bəhcə və-s-səadə" (" Gözəllik və səadət"), "Kitab fi-l-musiqa" ("Musiqi kitabı"), "Maudu ilm məbəd ət- təbiə"
("Metafizikanın mövzusu"). "Məratib əl-maucudət" ("Mövcudatın mərtəbələri"). Bəhmənyarın soruĢduğu məsələlər və Ġbn Sinanın onlara verdiyi cavablardan ibarət məktublar da ciddi fəlsəfi məzmun daĢıyır. "Ət-Təhsil" kitabı orta əsrlərdə məntiq, metafizika və təbiyyatı öyrənmək üçün əsas mənbələrdən biri olmuĢdur. Görkəmli ərəb filosofu Əbdüllətif əl-Bağdadi (1162-1231) peripatetizmə dair baĢqa əsərlərlə yanaĢı bu kitabdan təhsil aldığını xüsusi qeyd etmiĢdir. Bu kitab fəlsəfi biliklərin öyrənilməsində lazımlılığına və məĢhurluğuna görə o dövrdə ərəb
414
orijinalından fars dilinə tərcü mə edilmiĢdir. Bəhmənyarın fəlsəfəsində varlıq təlimi, idrak nəzəriyyəsi və məntiq sistem halında geniĢ iĢıqlandırılmıĢdır. Müxtəlif mərtəbələrdən təĢəkkül tapmıĢ varlığın vacib və mümkün qisimlərə bölünməsini qəbul edən filosof onlar arasındakı münasibəti ilk səbəb ilə nəticə arasındakı münasibət kimi nəzərdən keçirmiĢdir. Onun fikrincə, "səbəb əgər felən səbəbdirsə, onunla birlikdə nəticənin olması vacibdir", "hər bir nəticənin varlığı öz səbəbinin varlığı ilə birlikdə vacibdir". Peripatetik filosofa görə, aləm və zaman ilk səbəbdən boĢluq vasitəsilə nə ayrılar, nə də aradan qaldırıla bilər: "Zaman əbədidir, aləm əbədid ir". Materiya, forma, cisim, məkan, zaman, hərəkət və bu kimi fəlsəfi kateqoriyalar Bəhmənyar tərəfindən bir-biri ilə qarĢılıqlı əlaqədə araĢdırılır. Cisim materiya və formadan təĢəkkül tapdığına görə filosof onu mürəkkəb substansiya adlandırır. Bəhmənyarın fikrincə, materiyasız forma olmadığı kimi formasız materiya da mümkün deyildir, çünki materiyada bir forma aradan qalxdıqda, labüd surətdə onu baĢqası əvəz edir. O yazır: "Forma [baĢqa] bir formanın gəliĢi olmadan materiyadan ayrı düĢməz. Bu [baĢqa forma] materiyanın mövcudluğunda birinci [formanın] funksiyasını yerinə yetirir". Aristotel və Ġbn Sina mövqeyindən çıxıĢ edib, hərəkət barəsində ətraflı söhbət açan Bəhmənyar onu potensiallıqdan aktuallığa tədrici keçmə kimi səciyyələndirmiĢdir. O yazır: "Hərəkət potensial və aktual halda olandan təĢəkkül tapmıĢ bir Ģeydə mövcud olmalıdır ki, bu da cisimdir". Hərəkət sükunət ilə qarĢılıqlı surətdə nəzərdən keçirilir: "Hərəkət fasiləsizlik üzrə hədlərə gəlib çatmadır. Sükunət odur ki, həmin gəlib çatma kəsilir". "Məratib əl-maucudət" traktatında təbii hərəkətin öz təbii halına qayıtması sükunət adlandırılır. Bəhmənyarın varlıq təlimində zaman hərəkət miqdarı kimi izah olunur: "Cisim ölçünün mövcudluğu üçün səbəb olduğu kimi hərəkət də zamanın mövcudluğu üçün səbəbdir". Filosofun fikrincə, materiyasız zaman yoxdur. Zamanın "mövcudluğu materiyadan asılıdır, o, materiyada mövcuddur. Onun materiyada mövcudluğu hərəkət vasitəsilədir". Beləliklə, cisim, onun hərəkəti və zaman bir-b irindən ayrılmaz o lub, biri digərinin mövcudluğu üçün Ģərtdir. Bəh mənyarın idrak nəzəriyyəsində idrak prosesinin hissi və əqli olmaqla iki mərhələdən keçdiyi qəbul edilir. Hissi qüvvələrin fəaliyyəti bədənin müvafiq üzvlərindən asılıdır, h issi idrak müəyyən bir ü zvə görə mü mkün olur. O yazır: "Hər bir dərkedilən Ģey dərk edəndə təzahür edir". Ġnsanın hissi fəaliyyəti yalnız xarici aləmin, obyektiv gerçəkliy in orqanizmə təsiri ilə baĢ verir. " Ət -Təhsil" kitabında deyilir ki, üzvdə duyulan və xəyala gətirilən Ģeyin mənimsənilməsi ü zvün ondan təsirlən məsinə görədir, yo xsa həmin Ģey yanaĢı da olsa, onda mən imsən ilməzdi. Bunun üçün toxunma duyğusu üzvün keyfiyyəti mislində keyfiyyəti qavramır. Deməli, bu qavramaların misli yaln ız üzvün qavranılan Ģeydən təsirlənməsi sayəsində baĢa gəlir. Bəh mənyar əqli idrakı hissi idrakın bilavasitə davamı, sonrakı mərhələsi saymıĢdır. Əqli məlu matlar hissi məlu matların sayəsində əldə edilməklə bərabər, 415
məzmunca onlara uyğundur: "Hər b ir ayrıca Ģəxsin əq llə dərk etdiyi onun hiss ilə dərk etdiyinə mütabiqdir". ġeylərin xarici cəhətləri h issi idrak vasitəsilə qavranılırsa, onların mahiyyəti ya lnız əq lin sayəsində dərk edilir. Bəh mənyar Yaxın və Orta ġərq ölkələrində daha ço x məntiqçi filosof deyə məĢhurdur. Onun təlimində məntiq həm düzgün təfəkkü r haqqında elm, həm də tədqiqat metodu kimi səciyyələndirilmiĢdir. Bəh mənyarın varlıq təlimi ilə birlikdə idrak nəzəriyyəsi və məntiqi öz məzmunu etibarilə təkcə orta əsr peripatetizmində deyil, ü mu miyyətlə, ġərq fəlsəfi fikrində böyük elmi əhə miyyətə ma likdir. Filosofun ideyaları öz Ģagird ləri - Əbülabbas əl-Ləvkəri, Əbü lfəth Ġbn Xəyyam və onların ardıcılları tərəfindən inkiĢaf etdirilmiĢdir. Azərbaycanda XI-XII əsrlərdə daha bir sıra peripatetik filosoflar yaĢamıĢ, fəlsəfə, məntiq və təbiətĢünaslıq məsələləri ilə məĢğul olmuĢlar. On lardan "ġərif‖ ləqəbi ilə tanın mıĢ ġihabəddin Maraği "Əl-Cədəl" ("Dialektika") adlı traktatın müəllifid ir. Əbusəd Təbrizi hikmətə, fəlsəfi kateqoriyalara dair əsərlər yazmıĢdır. O, Dədə Qorqudun "Təkəbbürlük eyləyəni Tanrı sevməz", "Könlün uca tutan ərdə dövlət (ağıl) olmaz" və s. öyüdlərinə uyğun olaraq təvazökarlığı yüksək qiymətləndirirdi: "Dostlarla lovğa davranan adam onların səmimi məhəbbətini qazana bilməz". XII əsr fəlsəfə tarixçisi Zəhirəddin Beyhəqi Abdulla Urməvini filosof-təbib, Əbusəid Urməvini isə filosof-riyaziyyatçı kimi yad etmiĢ, onların yaradıcılığından nümunələr vermiĢdir: "Əbusəid Urməvi hikmət zirvəsinə çatmıĢ filosof, ədəbiyyatı dərindən bilən, nəzm və nəsr əsərlərinin müəllifi idi. "Kitab fi-l-ilahi" ("Ġlahi haqqında kitab"), "Risalə fi-l-məntiq" ("Məntiqə dair traktat"), "ġərh əl-məqaləteyi əl-ula va-s- saniyə min kitab Uqlidis" ("Evklidin kitabından birinci və ikinci məqalənin Ģərhi") onun əsərlərindəndir". ġihabəddin Əbülfütuh Yəhya ibn HəbəĢ əs -Sührəvərdi böyük filosof, iĢraqilik fəlsəfəsinin banisi, istedadlı Ģairdir. Marağada Məcdəddin əl-Cilinin yanında fəlsəfənin və müsəlman hüququnun əsaslarını dərindən öyrənmiĢ ġihabəddin Sührəvərdi müsəlman ġərqinin bir sıra ölkələrini gəzmiĢ, Ġsfahan, Diyarbəkr, Konya və s. Ģəhərlərdə olmuĢdur. Filosof 1183-cü ildə Hələb Ģəhərinə gedib, orada keçirilən disput məclislərində fəal iĢtirak etmiĢdir. Öz müasirlərinin verdikləri xəbərə görə, o, müzakirələrdə, diskussiyalarda yüksək natiqlik məharəti göstərir, bəsirəti, geniĢ elmi məlumatı və sübutları sayəsində əleyhdarlarına qalib gəlirmiĢ. Belə məclislərdən birində parlaq qələbə qazanmıĢ ġihabəddin Sührəvərdini dinsizlikdə təqsirləndirir, 1191-ci ilin ikinci yarısında 37 yaĢında edam edirlər. XII əsrin azad fikirli filosofunun öz əqidəsindən dön- məzliyi bütün müsəlman ġərqində onun məğrur adını "əl-fəyləsuf əl-məqtul" ("ÖldürülmüĢ filosof‖) deyə əbədiləĢdirmiĢdir. ġihabəddin Sührəvərdi zəngin yaradıcılıq yolu keçmiĢ, peripatetizmə dair "Ət- Təlvihat əl-lauhiyyə va-l-arĢiyyə" ("Lövhi və ərĢi qeydlər"), "Əl-MəĢari va-l- mutarahat" ("GiriĢlər və qarĢıya qoyulmuĢ məsələlər"), "Əl-Məqəvamat" 416
("Müqavimətlər") və s.; sufizmin fəlsəfəsinə dair "Qissa əl-ğürbət əl-ğərbiyyə" ("Qərb qürbəti haqqında hekayət"), "Avaz-e pər-e Cəbrail" ("Cəbrail qanadlarının səsi"), "Fi həqiqət əl-eĢq, ya munisəl-üĢĢaq" ("EĢqin həqiqəti, yaxud aĢiqlərin munisi"), "Ruzi ba camaat-e sufiyan" ("Bir gün sufi camaatla birlikdə"), "Lüğət-e muran" ("QarıĢqaların dili") və s. iĢraqiliyə dair "Hikmət əl-iĢraq" ("ĠĢraq fəlsəfəsi"), "Həyakil ən-nur" ("ĠĢıq heykəlləri"), "Pərtovname" ("ĠĢıqnamə") və s. qiymətli traktatlar yazmıĢdır. Peripatetizmə dair əsərlərində məntiq, metafizika və təbiətĢünaslıq məsələlərini dərindən araĢdırmıĢ filosof əvvəlki ənənələri davam etdirməklə kifayətlənməmiĢ, öz sələflərinin ideyalarını daha da təkmilləĢdirmiĢdir. ġərq peripatetikləri mahiyyət, kəmiyyət, keyfiyyət, zaman, məkan, vəziyyət, nisbət, malikiyyət, təsir və təsirlənmə kateqoriyalarını geniĢ Ģərh etsələr də Aristotel mövqeyindən kənara çıxmamıĢlar. ġihabəddin Sührəvərdi bu kateqoriyalar sırasına hərəkəti də əlavə etmiĢ, onların yeni təsnifatını vermiĢdir. O, mahiyyət, kəmiyyət, keyfiyyət və hərəkəti müstəqil kateqoriyala r saymıĢ, za man, məkan, vəziyyət və malikiyyəti nisbət, təsir və təsirlənməni hərəkət kateqoriyasının tərkibinə salmıĢdır. Öz Ģagirdi ġəmsəddin ġəhrəzurinin dediyi kimi, ġihabəddin Sührəvərdi peripatetik fəlsəfənin "binasını möhkəmlətmiĢ, dayaqlarını qurmuĢ, qısa, gözəl ibarələrlə onun düzgün, incə mənaların ı ifadə etmiĢdir". Filosofun sufi-fəlsəfi traktatlarında varlıq təlimi, idrak nəzə riyyəsi və təbii- elmi fikirlər əsasən təsəvvüfdə iĢlənən rəmzlərlə ifadə edilmiĢdir. ġihabəddin Sührəvərdinin yaratdığı işraqilik təlimi bəĢər fəlsəfəsi tarixində özünəməxsus yer tutur. ĠĢraq (əl-iĢraq - nur saçma) emanasiya termininə mütabiqdir. ĠĢraqilik (əl-iĢraqiyyə) bu sözdən əmələ gəlib, "iĢraqa məxsus, iĢraqa əsaslanan" fəlsəfə mənasını ifadə edir. Bu təlimə görə, varlığın əsasında iĢ ıqlar iĢığı (nur əl- ənvar) durur, bütün mövcudat həmin mütləq iĢıqdan törənmiĢdir, maddi və mənəvi Ģeylər aləmi qaranlıqla iĢıqdan ibarətdir. ĠĢraqilikdə mü xtəlif növ cisimlər materiyanın təzahür formaları olub, vəhdət təĢkil edir. Burada ünsürlər arasında möhkəm sədd qoyulmur, onlardan birinin digəri ilə əvəz olunması mümkün sayılır. ġihabəddin Sührəvərdi qeyd edir ki, ünsürlərin bir-birinə çevrilməsi onlardan hər birinin heçliyə varıb, yenidən vücuda gəlməsi deyil, öz maddi formalarını dəyiĢməsidir. O, maddi Ģeylərin bir haldan baĢqa hala keçməsini söyləməklə təbiətdə heç Ģeyin itməməsini, məhv olub sona varmamasını əsaslandırmıĢdır. ĠĢraq ilə hərəkət qarĢılıqlı münasibətdə, bir-birini vücuda gətirən proses timsalında götürülür. "Həyakil ən-nur" traktatında deyilir: ĠĢıq "hər bir iĢraqdan hərəkət olaraq törəyir və hər bir hərəkət ilə baĢqa bir iĢraq üçün hazırlanır. Bu qayda üzrə iĢraqların təzələnməsi hərəkətlərin təzələn məsi ilə, hərəkətlərin təzələnməsi isə iĢraqların təzələnməsi ilə davam etmiĢdir". Dünyanın əzəliliyi və əbədiliyi fikri iĢraqilik fəlsəfəsində özünə möhkəm yer tutmuĢdur. "Hikmət əl-iĢraq" kitabında deyilir: "ĠĢıqlar iĢığı, itaətetdirici iĢıqlar, onların kölgələri və mücərrəd ziyaları daimidir...". ġihabəddin Sührəvərdi və onun ardıcılları idrakda hissi, əqli və intuitiv 417
mərhələləri qəbul etmiĢlər. Birinci iki mərhələ bilavasitə maddi aləmi öyrənən "tədqiqi fəlsəfə", yaxud "sübuta əsaslanan fəlsəfə", üçüncü mərhələ isə sanki fövqəltəbii iĢıqlar aləminin sirlərini açan "ilhami (kəĢfi) fəlsəfə" adlanır. Ġctimai-siyasi və əxlaqi fikirlərə ġihabəddin Yəhya Sührəvərdinin poeziyasında və ümumi Ģəkildə traktatlarında toxunulmuĢdur. Ədalətsizliyə qarĢı çıxan mütəfəkkir bədxah insanları əjdaha və ilanlara bənzədirdi. Xalqa layiqli adam baĢçılıq etməlidir, "siyasət onun əlində olarsa zaman iĢıqlı olar". ġihabəddin Sührəvərdinin sufi-fəlsəfi traktatlarında ibrətamiz fikirlər baĢlıca yer tutur. O, öz kökündən ayrılmıĢ, əslini itirmiĢ insanı baĢına cəvərən salınmıĢ, ətraf aləmdən əlaqəsi üzülmüĢ, özünü unutmuĢ tovuz quĢu obrazında ifadə etmiĢdir. Filosof alleqorik üslubda göstərir ki, yarasaların və bayquĢların hökmran oldu ğu Ģəraitdə qaranlıq iĢıqdan üstün sayılır. Bir hekayətdə yarasanın nəzərində günəĢin qənĢərində durmaq ölümə bərabər əzabdır. BaĢqa bir hekayətdə isə Ģanapipik günəĢin sayəsində görmək imkanını gündüz kor olan bayquĢlara söylədiyi üçün iĢgəncəyə məruz qalır. ġihabəddin Sührəvərdinin orijinal irsi, xüsusən iĢraqilik təlimi orta əsrlərdə elmi-fə lsəfi fikrin yüksək tərəqqisini göstərir. XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda dini, dini-fəlsəfi və elmi-fəlsəfi ideyalar ədəbi- bədii əsərlərdə də öz ifadəsini tapmıĢdı. Azərbaycan klassik poeziyası etik, estetik, fəlsəfi fikirlərlə, ictimai ideallarla zəngin idi. Xaqani ġirvani və Nizami Gəncəvinin əsərlərində yüksək humanizm, vətənpərvərlik, əməksevərlik, ədalət motivləri ilə yanaĢı, varlığa və idraka dair də qiymətli fikirlər vardı. Nizaminin Allah ilə mövcudat (maddi və mənəvi Ģeylər aləmi), onlar arasındakı münasibət barədə fəlsəfi düĢüncələri o dövrün mövcud təlimləri, xüsusən ġərq peripatetizmi və islam dini zəminində yaranıb formalaĢmıĢdır. ġairin fəlsəfi düĢüncələri dərin məzmunlu və geniĢ əhatəli olmaqla bərabər, son dərəcə məntiqidir. Onun fikirləri sufizm, ismailizm, panteizm və i. a. izmlər qəlibinə girmir. Mistik ekstaz (vəcd) halında ortaya çıxan panteist əhval-ruhiyyə Nizami dünyagörüĢünə tamamilə yad idi. "Özündə allahlıq axtarmaq yaramaz" deyən mütəfəkkir Allaha müraciətlə yazırdı: "Səndən baĢqa kim cürət edib deyər: "Ənə əl- haqq"? ġərq peripatetikləri mövcudatı vacib varlığın aĢıb-daĢmasından əmələ gəlmiĢ bildikləri kimi Nizami də onu Allahın varlığından bir damla saymıĢdır. Peripatetizmə görə, mövcudat vacib varlıqdan zəruri surətdə çıxmıĢdır. Nizami isə Allahın azad iradəsini təsdiq etmiĢdir: "Allahın kəraməti öz feyzini ehsan qılıb, öz dəryasından bir damla atdı". Mövcud Ģeylər aləmindəki uyğunluq, tənasüb Nizaminin əsərlərində ilk növbədə Allahın iradəsi, bilavasitə onun müdaxiləsi ilə izah edilir: "Bu dünyada hər Ģey "Allahın dediyi" ilə quruldu". Nizaminin idrak haqqında düĢüncələri Allahı, mövcudatı və insanı dərk etmək məsələləri ilə bağlı idi. Mütəfəkkirin əqidəsincə, "özü fələyin altında, rəyi isə ondan yüksəkdə olan" insan, hər Ģeydən əvvəl, idrak qabiliyyətinə görə yer üzünün əĢrəfidir. O dövrdə Xətib Təbrizi və Yusif Xoylu kimi ədəbiyyatĢünas alimlərin 418
ərəbdilli poeziyanın təhlilinə həsr etdikləri əsərlərdə-Ģərhlərdə də müəyyən münasibətlə ictimai-siyasi və fəlsəfi məsələlərə to xunulmuĢdur. XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfi fikir cə miyyətin inkiĢaf etmiĢ feodalizm mərhələsinə uyğun yüksək səviyyəsi ilə seçilir. Qərb ölkələrindən fərqli olaraq həmin əsrlərdə burada, ümumiyyətlə, müsəlman ġərq ində yalnız d ini, d ini- fəlsəfi təlimlər deyil, habelə ġərq peripatetizmi, panteizm və iĢraqilik kimi elmi- fəlsəfi təlimlər də mövcud olmuĢ, mükəmməl və orijinal doktrinaları ilə bəĢər fəlsəfəsi tarixini zənginləĢdirmiĢdir.
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
|