Microsoft Word Kasbiy psixologiya Yulchiyeva Z

Xotira va uning muxandis xodimlari faoliyatida tutgan o’rni. Odam 
ko’rgan, his qilgan va eshitgan narsalarining juda oz miqdorinigina eslab qoladi. 
Psixikaning eng muhim xususiyati shundan iboratki, individ tashqi 
taassurotlardan o’zining keyingi xatti-harakatlarida doimo foydalanadi. 
Individual tajriba orta borishi hisobiga xulq-atvor sekin-asta murakkablashadi. 
Agar tashqi dunyoning miya qobig’ida hosil bo’ladigan obrazlari beiz yo’qolib 
ketaversa, tajribaning shakllanishi mutlaqo mumkin bo’lmay qolar edi. Bu 
obrazlar bir-biri bilan o’zaro turli xil aloqalar bog’lagan holda mustahkamlanib, 
saqlanib qoladi hamda hayot va faoliyat talablariga muvofiq tarzda yana 
boshqatdan namoyon bo’ladi. 
Individning o’z tajribasini esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik 
uni yana esga tushirishi xotira deyiladi. 
Xotirada esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unutish kabi 
asosiy jarayonlar alohida ajratib ko’rsatiladi. Bu jarayonlarning har biri alohida 
mustaqil psixik xususiyat hisoblanmaydi. Ular faoliyat davomida shakllanadi va 
o’sha faoliyat bilan belgilanadi. 
Xotira mexanizmlarini o’rganishning psixologik darajasi xronologik 
jihatdan boshqalaridan ustunroq bo’lib, fanda turli yo’nalishlar va 
nazariyalarning ilgari surilganligi bilan ma’lumdir. Bu nazariyalarni ular xotira 
jarayonlarining shakllantirilishida sub’ektning faolligi qanday rol o’ynashiga va 
bunday faollikning mohiyatiga qanday yondashuviga bog’liq holda tasniflash va 

---

42 
baholash mumkin. 
Xotiraning esda olib qolish va qayta esga tushirish jarayonlari sodir 
bo’ladigan faoliyatning xususiyatlariga bog’liqligi xotiraning har xil turlarini 
ajratish uchun umumiy asos bo’lib xizmat qiladi. Bunda xotiraning ayrim turlari 
uchta asosiy mezonga muvofiq tarzda bo’linadi: 
1) 
faoliyatda ko’proq sezilib turadigan psixik faollikning xususiyatiga 
qarab xotira harakat, his-hayajon, obrazli va so’z-mantiqli turlarga bo’linadi; 
2) 
xotira faoliyatning maqsadi, xususiyatiga ko’ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy 
turlarga bo’linadi; 
3) 
materialni qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga 
ko’ra (uning faoliyatdagi roli va tutgan o’rniga bog’liq ravishda) xotira qisqa 
muddatli, uzoq muddatli va operativ turlarga bo’linadi. 
Shu o’rinda xotirani mustahkamlashning quyidagi sakkizta qonunini eslab 
qolish tavsiya etiladi: 
Anglanganlik qonuni. Oddiy, lekin murakkab qonun, ya’ni berilgan 
materialni qanchalik chuqur anglasak, shunchalik uni xotirada mustahkam 
muhrlagan bo’lamiz. 
Qiziqish qonuni. Anatol Frans «Bilimlarni yaxshi hazm qilish uchun uni 
ishtaha bilan yutish kerak» deganda, albatta, materialga jonli qiziqish bilan 
munosabatda bo’lishimiz va uni yaxshi ko’rishimiz kerakligini nazarda tutgan. 
Ilgarigi bilimlar qonuni. Ma’lum mavzu yuzasidan bilimlar qanchalik ko’p 
bo’lsa, yangisini esda saqlab qolish shunchalik oson bo’ladi. Masalan, ilgari 
o’qigan biror kitobni qaytadan o’qib, uni yangidan o’qiyotganday his qilsangiz, 
siz ilgarigi tajribangizni his qilishingiz mumkin. Demak, eski bilimlar tajribaga 
aylangandagina yangilariga zamin bo’la oladi. 
Eslab qolishga tayyorgarlik qonuni. Biror materialni eslab qolishdan avval, 
bo’lg’usi aqliy ishga qanday hozirlik ko’rgan bo’lsangiz, shunga mos tarzda 
eslab qolasiz. Agar materialni mutaxassis bo’lishim uchun juda kerak deb, 
muhimligini anglasangiz, u narsa xotirada muqim saqlanadi. 
Assotsiatsiyalar qonuni. Bu qonun haqida eramizdan avval Arastu ham 

---

43 
yozgan. Qonunning mohiyati shundaki, bir vaqtda shakllangan tasavvurlar 
xotirada ham yonma-yon bo’ladi. Masalan, muayyan xona o’sha erda ro’y 
bergan hodisani ham eslatadi.