Microsoft Word Kasbiy psixologiya Yulchiyeva Z

bog‘lanmaganligidir. 
Shunday qilib, odamlardagi tafakkurning individual xususiyatlari yuqorida ko‘rib 
chiqilgan aqliy sifatlarda turli uyg‘unlikda ifodalanadi. 

---

177 
3. Intellekt haqida tushuncha 
Intellekt bu inson va hayvonlarni yangi muhitga moslashishi hisoblanadi. 
V.Shterni, J.Piaje, D.Veksler va boshqa avtorlar ham ntellektni insonlarni yangi 
hayotiy sharoitlarga moslashashtiruvchi umumiy qobiliyat sifatida qarashgan. Ular 
o‘z tadqiqotlarida amerikalik minglab maktab o‘quvchilarini logityud metodi 
orqali tadqiq etishgan. Tadqiqot jarayonida , dastlab ularni IQ (intellekt koefitsenti) 
aniqlab olindi. O‘quvchilarni IQ koeffitsentiga qarab gruhlarga ajratildilar va 30, 
40 , 50,60 yil oralig‘ida kuzatishgan. Yillar davomida intellekt koeffitsenti yuqori 
bo‘lgan sinaluvchilar hayotda, faoliyatda yuqori ko‘rsatkichlarni ko‘rsatishgan. IQ 
koeffitsenti pastroq bo‘lgan sinaluvchilar ulardan farqli o‘laroq 30 marta kam 
yutuqlarga erishishgan.
Evolyusiya nuqtai nazaridan intellekt va kreativlikning o‘zaro bog‘liqligini tahlil 
qilib ko‘raylik. 
Intellektni go‘yo qolipga solingan, buyuk kashfiyotlarni yaratmaydigan 
moslashuvchi qobiliyat sifatida ko‘ramiz. Intellektga faqat qaytarish xosdir. 
Psixologlarning fikricha bu g‘oya noto‘ridir . Sababi evolyusion rivojlanish 
nazariyasida insoniyatning antropogenez rivojlanishning asosiy omilini
intellektining rivojlanishidadir deb aytib o‘tilgan. Olovni o‘zlashtirish va qurollar 
yasash bunga misol bo‘la oladi.
Intellektni kreativlikdan yiroq qilish, shaxsdagi yaratuvchanlik , originallik kabi 
sifatlarni kreativlikka moslab qo‘ymoqda . Kim birinchi bo‘lib buyuk kashfiyotni, 
o‘q-yoylarni yaratgan, kim olovni o‘zlashtirish mumkinligini o‘ylab topgan? 
Intellektmi? yoki Kreativlikmi? Agar kreativlik bo‘lsa, unda intellekt qaerga ketdi. 
Demak, bunday mulohazalar intellektni insoniyatning texnik va ilmiy 
muvaffaqiyatlarini yaratishdagi o‘rnini pasaytirmoqda. 
Ma’lumki, ba’zi insonlar aniq fanlar yuzasidan ba’zi insonlar gumanitar fanlar 
yuzasidan qobiliyatga ega bo‘lishadi. YAna yuqori darajadagi talantga ega 
bo‘lagan rassomning oddiy matematik misollar oldida esankirab qolishini va ajoyib 

---

178 
matematikni ozroq badiiy qobiliyatga ega bo‘lishini kuzatganmiz. Bunday 
insonlarni aqilli deb aytishimiz mumkinmi. 
16
Spirmenning fikricha, insonlarda umumiy intellekt mavjud. Uning fikricha 
insonlarni bir-biridan ajratib turuvchi o‘ziga xos qobiliyatlari bor.Spirmen faktorli 
analiz, statistik protsedurani ishlab chiqdi. U bog‘liq elementlarning muvaqqat 
bog‘lanishlarini tushuntirib bergan. Spirmenning fikricha malakaning umumiy 
yig‘indisi, bizning aqliy hulq-atvorimizga bog‘liqdir deb tushuntirgan. SHu 
kungacha Spirmenning umumiy intellekt nazariyasi, ya’ni intellektni bir taraflama 
baholash nazariyasi ko‘plab noroziliklarga sabab bo‘lgan. Spirmendan farqli 
o‘laroq Terstoun aqliy qobiliyatlarning 56 xil testlar, 7 ta klaster orqali baholashni 
joriy etdi. Terstoun insonlarni yagona shkala orqali baholamadi. U agar shaxs 7ta 
klasterdagi barcha masalani muvaffaqiyatli echsa, u qolgan barcha sohalarda ham 
xuddi shunday mavaffaqiyatga erishadi deb bilgan. Ular aqliy qobiliyatni jismoniy 
qobiliyat bilan taqqoslashgan. Uning fikricha, shtanga ko‘tarish bo‘yicha jahon 
chempioni yaxshigina figuristtik sport turi bilash ham shug‘ullanishi mumkin. 
CHunki undagi jismoniy tayyorgarlik shunga imkon beradi.
Satosi Kanadzava (2004 y.) umumiy intellektni intellektning bir turi sifatida 
ko‘radi. Umumiy intellekt bizga kundalik hayotda mavjud muammoalarni hal 
qilishda yordam beradi.
1980 yillarga kelib Spiremennig yagona intellekt nazariyasini va 
Terstounning akedemik qobiliyatlar nazariyalarini taqqoslash jarayoni kuzatilgan. 
Ularning fikricha, shaxs biror kognitiv sohada muvaffaqiyatga erishayotgan bo‘lsa, 
demak u boshqa sohalarda ham xuddi shunday zafarlarga erishadi. Hayotga 
moslashishning asosiy omili shaxsdagi umumiy intellekt emas, balki vaqt o‘tib, 
qobiliyatlar bir-biriga ta’sir eta boshlao‘idir. X.Gardner intellekntni bir necha 
qobiliyatlar yig‘indisi deb qaragan. U o‘z tadqiqotlarini past qobiliyatli odamlarda 
o‘tkazgan. Miyaning shikastlanishi bir qobiliyatni so‘ndirishi mumkin lekin qolgan 
qobiliyatlarni qoldirishi mumkin deb hisoblagan. 
16
Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 409р

---

179 
Gardner o‘z tadqiqotini bosh miyasi ba’zi qismlari fiziologik jihatdan 
shikasitlangan sinaluvchilarda o‘tkazgan. Ular ko‘pincha intellekt testlaridan quyi 
ballarni egallashgan. Bu sindrom vakillarining ba’zilarida nutq rivojlanmagan. 
Lekin qo‘shib ayirishni xuddi elektron hisoblagichday tezda hisoblay olish 
qobiliyatiga ega bo‘lishgan. Ba’zilari, biror tarixiy kun bilan bog‘liq sanalarni 
yoddan bilishgan. Bunday sindrom egalari hattoki baddiy ijodda ham 
muvaffaqiyatlarga erisha olishgan. YUqoridagi faktlardan foydalanib, Gardner 
shaxsda intellekt emas, balki bir necha xil ong mavjud degan fikrga kelgan. 
Umuman olganda shaxsda 8 xil ko‘rinishdagi qobiliyat borligini aytib o‘tadi. Agar 
shaxs biror sohada muvaffaqiyatga erishsa, demak u qolgan sohalarda ham yaxshi 
natijalarga erishadi deb aytib bo‘tgan.
R. SHtenbegr, R.Vagner Gardnerning g‘oyasiga qo‘shilishgan Lekin shaxsda aqlni 
3 xil faktori mavjudligini taxlil qilishgan: 
Masalani echishda akalemik malakaning mavjudligi. Bunday malakalarni 
aqliy testlardagi yagona to‘g‘ri javobni belgilash bilan baholanadi 
Amaliy intellekt kundalik hayotda atrof muhitga moslashish uchun 
muammolarning ko‘plab echimidan qulayini tanlashga yordam beradi. 
Ijodiy aql. Bun tip vakillari notanish vaziyatlarda o‘zining reaksiyasini ko‘rsatishi 
bilan ajralib turadi.
Mustaqil fikrlashning yuqori shakli bo’lmish ijodiylik muammosi chet el 
psixologiyasida juda chuqur o’rganilgan, bu asosan qobiliyatning kreativligi 
tarzida talqin qilingan. Biz bu ta’rifdan “ijodiy” deb foydalanmasligimizga sabab 
(“create” - inglizcha “ijod qilish” demakdir), ijodiylik - bu intellektual faollikning 
yuksak bosqichi, degan tasavvur paydo bo’lmasligi uchun “kreativlik” atamasidan 
foydalandik. Psixologiyada kreativlik muammosi 1950-yillardan boshlab izchil 
ravishda o’rganilmoqda. Lekin biz o’z tadqiqotimizda “kreativlik” atamasini 
o’zbek tilida shartli ravishda “aqliy ijodiylik” deb atadik va uni mustaqil 
fikrlashning psixologik asosi sifatida o’rganishni lozim topdik. SHunday qilib, 
bundan buyon aqliy ijodiylik haqida mulohaza yuritilganda fikrlashning 
nostandartligi, uning mustaqilligi va “kreativligi” nazarda tutiladi. 

---

180 
Kreativlikning ajratilishiga aqlning an’anaviy testlari va muammoni yechishning 
muvvafaqiyati o’rtasida bog’lanish yo’qligi haqidagi ma’lumot turtki bo’lgan. Bu 
sifat mohiyatan aql orqali berilgan ma’lumotlarni, qo’yilgan vazifalarni hal 
qilishda tezkor usul va har xil yo’sindan foydalanish qobiliyatiga bog’liqligini 
ifodalaydi. 
1962 yilda J.W.Getzels va P.W.Jackson [10] aqliy ijodiylikning 
ko’rsatkichlari orasida bog’liqlik yo’q, degan ma’lumotni matbuotda e’lon 
qilishgan. Ular ijodiylikni o’lchash uchun o’zlarining (Sr) koeffitsentini 
kiritishgan, xolos. Aqliy iste’dod esa bolaning guvohnomasidagi yoshiga nisbati 
qo’lga kiritgan muvaffaqiyatlarining miqdori bilan o’lchanib, IQ koeffitsenti bilan 
belgilanadi. IQ va Cr koeffitsentlarini ajratish qobiliyat bilan mantiqni aqliy 
ijodiylikka qarama-qarshi qo’yishga omil bo’lgan. Xuddi shu bois ham XX asrning 
60-yillariga kelib, ijodiylikning 60 dan ortiq ta’rifi ishlab chiqildi. Ijodiylik 
ta’riflarini tahlil qilish orqali ularni 6 turga ajratish mumkin: geshtaltik ta’rif 
(ijodiy jarayonni mavjud geshtaltlarni buzib, yaxshirog’ini tuzish sifatida 
ta’riflanadi), innovatsion (yangi) ta’rif (so’nggi natijaning yangiligi bo’yicha 
ijodiylikni baholashga yo’naltirilgan), estetik yoki ekspressiv (ijod qiluvchining 
o’zini-o’zi ifodalashga ahamiyat beruvchi), psixoanalitik (ijodiylikni “U”, “Men” 
va “Ideal - Men” o’rtasidagi o’zaro munosabat deb ta’riflovchi); muammoli 
(ijodiylikni masalalar yechish jarayoni deb aniqlaydigan. Bunga J.P. Guilfordning 
“Ijodiylik 
- 
divergent 
qobiliyat 
jarayonidir”, 
degan 
ta’rifini 
ham 
mujassamlashtirish mumkin), oltinchi tipga yuqorida ta’riflangan tiplarning 
birortasiga ham kirmaydigan har xil ta’riflarni kiritish mumkin (masalan, 
“umuminsoniy” bilimlar zaxirasini to’ldirish) 
Hozirgi davrda to’plangan ijodiylik atamasiga taalluqli ta’riflar mazmuni, 
mohiyati va tuzilmasini baholash qiyin. Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, 
“ijodiylikning nimaligini tushunishning o’zi ijodiy harakatni talab qiladi. So’nggi 
yillardagi tadqiqotlar mualliflaridan biri ijodiylikni qandaydir ahamiyatli va yangi 
narsaga erishish deb, ya’ni “boshqacha aytganda, bu insonlarning dunyoni 
o’zgartirish uchun qilgan harakatlari” sifatida ta’riflaydilar 

---

181 
Ijodiylikning XX asr 60-yillardagi ko’zga ko’ringan tadqiqotchilaridan biri 
M.Wallachning ta’kidlashicha, intellektual testlar ijodiy yutuqlar bilan yuqori 
ko’rsatkichlarda o’zaro bog’lanmagan. U 11-12 yoshli o’quvchilar o’rtasidagi 
intellekt va ijodiylik turlicha rivojlanganligi sababli ularni 4 xil guruhga ajratib 
ko’rsatadi: 
intellekt va ijodiylikning yuqori darajasiga erishgan o’quvchilar o’zlarini 
to’g’ri baholaydilar, ularda o’zini-o’zi nazorat qilish yuqori, ular barcha yangi 
narsalarga qiziqishadi va baholashda mustaqillikka egadirlar; 
intellektual darajasi yuqori va ijodiylik darajasi past o’quvchilar maktabda 
muvaffaqiyatga intiladilar, lekin birovdan o’z sirlarini yashiradilar, o’zlarini 
pasaytirib baholaydilar; 
intellektual darajasi past va ijodiylik ko’rsatkichi yuqori o’quvchilar xavotirli, 
e’tiborsiz, quyi ijtimoiy moslashuv bilan boshqalardan ajralib turadilar; 
intellektual darajasi va ijodiylik ko’rsatkichi quyi o’quvchilar vaziyatga oson 
moslashadilar, ijtimoiy intellektual darajasi yuqori, lekin sust sub’ektlar o’zlarini 
to’g’ri baholaydilar. 
SHunday qilib, ijodiylik jarayoni bilan intellekt darajasi o’rtasidagi munosabat 
o’quvchilarning shaxsiy xislatlariga va ularning moslashuv usullariga ta’sir qiladi.
Stenberg va Gardnerlarning fikricha bir necha qobiliyat shaxsni omadli bo‘lishiga 
olib kelishi mumkin.
Ijodiylik mezonlaridan biri - bu nostandartlikdir. E.P.Torrance ta’kidlaganidek, 
noyob va original javoblar mohiyatan har doim ham mos tushavermaydi. 
Ko’pincha tushunchalarning mazmunini asoslanmagan ravishda aralashtirish holati
ro’y beradi: ijodiy qobiliyat esa nostandartlik bilan bir xil deb qaraladi, 
nostandartlik originallik bilan, originallik esa sinaluvchilar guruhidagi noyob 
javoblar bilan ayniy deb talqin etiladi. Nostandartlik originallik (o’ziga xoslikka 
nisbatan kengroq tushunchadir. 
Ikkinchi mezon - anglanganlikdir.  Bu asnoda so’z borganda sinaluvchi tomonidan 
muammo yechimining anglanganligi nazarda tutiladi. 

---

182 
Intellektual testlar shaxsdan konvergent tafakkurni talab qiladi. Kreativ 
testlar esa divergent tafakkurni talab etadi.
Kreativlik- bu birvaqtning o‘zida yangi va qadrli g‘oyalarni yaratuvchi 
ijodkorlik qobiliyatidir. 
Sternberg va uning kasbdoshlari kreativlikning 5 komponentini ishlab 
chiqishgan.
1. 
Shaxsdagi bilimning ko‘pqirraligi. Qo‘lga qiritgan bilimilarimiz 
g‘oyalarimizning ko‘p bo‘lishining asosi hisoblandi. Dunyoviy bilimilarimiz 
qanchalik ko‘p bo‘lsa, psixikamizdagi bloklar ham shunchalik ko‘p bo‘ladi. 
Hayotda muammolarni hal qilishda bilimlarimiz qanchalik ko‘p bo‘lsa, uni hal 
qilish shunchalik oson bo‘ladi.
2. 
Tasavvuriy tafakkur narsa va hodisalarini yangidan ko‘rishga, ularni 
qayta yaratishga va bog‘lashga imkon beradi. Muammoning asosiy elementini 
tasavvur qilib uni o‘zlashtiramiz va uni yangi bosqichga olib o‘tamiz. 
3. 
Tavakkalchilik- yangi ta’surotlarni qidirish. Buni ikki ma’noda ko‘rish 
mumkin. Ya’ni birinchisi tavakkal va muammoni engib o‘tishdagi qat’iylikda 
deb ko‘rish mumkin.bunday xususiyatga ega bo‘lgan shaxslar orqaga qaytishdan 
ko‘ra, yangi tajribaga ega bo‘lishni avzal deb bilishadi.
4. 
Ichki motivatsiya majburlikdan ko‘ra shaxsda murakkab masalani 
echishda qiziqiqish va qoniqish hissini yuzaga keltiradi. Ijodkor shaxs masalaning 
muddatini, uning keltiruvchi daromadini va talabgorlari haqida o‘ylamaydi. Butin 
e’tibori maslani echishdagi qonikish hisi va stimuli qaratadi. Isaak Nyutondan “Siz 
bunday murakkab masalalarni qanday qilib hal qilagansiz” deb so‘rashganda, u 
shunday javob bergan “Men bu muammo haqida tunu kun o‘ylab yurganman ” 
deb javob bergan. 
5. 
Ijodiy muhit shaxsdagi ijodiy g‘oyalarni qo‘llab-quvvatlashga yordam 
beradi. Hamkasblar bilan ijobiy munosabat va ularni ko‘magi shaxsdagi g‘oyalarni 
kamol topishiga turtki bo‘ladi. Lekin shuni ta’qidlab o‘tish kerakki, ba’zi 
tadqiqotlarda ijtimoiy muhitning shaxsga salbiy ta’siri holati ham kuzatilgan. 
Masalan, amerikalik talabalarga insho yozish topshirig‘i berilgan. Ular yozgan 

---

183 
inshoni uning kursdoshlari tomonidan tekshirilishi oldindan ogohlantirilgan. 
Boshqa guruhga esa faqatgina insho yozishni aytishagan. Natijalar shuni 
ko‘rsatdiki, ogohlantirilgan guruhning insholari yomon yozilgani ma’lum bo‘lgan. 
Bu holatda biz ijtimoiy muhitning ijodkorlikka salbiy ta’sirini yaqqol ko‘rishimiz 
mumkin. 
Nensi Kantor, Djon Kilstrom fanga akademik intellektdan tashqari ijtimoiy 
intellekt tushunchasini kiritishdi. Ijtimoiy intellekt- bu ma’lum ijtimoiy 
vaziyatlarni tushunib etish va uni engib o‘tish deganidir. S.Epstayn, P.Mayerlar 
ham bu fikrga qo‘shilgan. Nima uchun akademik qobiliyatli shaxslar jamiyatda o‘z 
o‘rnini topishga, oilaviy baxtga erishishga, biror bir yutuqqa erishishda 
muvaffaqiyatsizliklarga duch keladi? S.Epstayn, P.Mayerlarnnig fikricha, ijtimoiy 
intellektning muhim bo‘lagi- bu emotsional intelektdir. YA’ni,o‘z emotsiyasini 
qabul qilish, ifodalash, tushunish va boshqarish qobiliyatidir. Ongli, emotsional 
etuk shaxslar o‘z- o‘zini yaxshi anglagan shaxslar hisoblanishadi. Bunday odamlar 
engib bo‘lmaydigan depressiya, hissiyotlarini boshqara oladigan insonlar 
hisoblanishadi.
Emotsional intellektni E.Torndayk, Golman va boshqa olimlar ham tadqiq 
etgan. Dj. Mayer, P.Solovey, D.Krauzo qobiliyat sirasiga kiruvchi emotsional 
intellektning 4 komponentini tadqiq etuvchi testlarni ishlab chiqishdi. Bular 
quyidagilar: 
 
Emotsiyani qabul qilish ( inson yuzidan uni aniqlash) 
 
Emotsiyani tushunish (ularni o‘zgarishini aytib berish) 
 
Emotsiyani boshqarish (qaysi vaziyatda qaysi bir emotsiyadan 
foydalanishni bila olish) 
 
Emotsiyani moslashuvchan va ijodkor tafakkurda qo‘llay olish 
Agar shaxs yuqori intellekt koefitsentiga ega bo‘lsa, ammo bosh miyasining biror 
joyidan jarohat olsaunnig emotsional intellekti pasayib ketar ekan. Nevrolog 
Antonio Damasio o‘z tajribasida miya saratoni mavjud Elliot ismli bemorni mosol 
qilib keltirgan. U o‘z bemoridagi o‘smani jarrohlik yo‘li bilan olib tashlagan. U 
bemor sog‘aygandan keyin u bilan bo‘lgan soatlab suhbatda unnig yuzida 

---

184 
emotsiyaning hech qanday ko‘rinishini payqashmagan. Elliotga turli xil vahshiona 
va turli tabiiy offtlar orqali insonlarda yuz bergan talofatlar aks etgan rasmlarni 
ko‘rsatishgan. Elliot o‘zida hech qanday his yo‘qligini bilgan va uni ifodalay 
olmagan. U endilikda hech nima his eta olmayotganini yaxshi bilgan. Natijada 
Elliot o‘z ishi va oilasini yo‘qotdi. Uning qayta turmishi ham o‘xshamagan. Elliot 
jamiyatda o‘z o‘rnini yo‘qotib muvaffaqiyatsizlikka erishdi.
Lekin ba’zi olimlarning fikricha, emotsional intellekt – intellektdan yiroq 
tushuncha. Lekin shuni ham aytib o‘tish kerakki, emotsional intellekt bizdagi bor 
hohish va qiziqishni aktivlashtiradi. Muammoning ma’nosini kamroq o‘ylashga 
majbur qiladi. Bu jarayon kreativlik uchun muhim hisoblanadi.
Intellektning yuqori bo‘lishi miya yarim sharlariga bog‘liqmi? Bu masalani 
tadqiq etishganda shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Bayron, Betxovenlarning miyasining 
og‘irligi normal odamning miyasidan anchagina og‘iriligini aniqlashgan. Miyasi 
og‘ir bo‘lgan shaxslar yuqori intellektga ega bo‘lishadi degan qarashlar ham 
mavjud bo‘lgan. Lekin afsus ba’zi bir olim daxolarning miyasi normal 
insonlarnikidan ancha pastligini ham aniqlashgan. Aksincha ba’zi bir 
jinoyatchilarning miyasining og‘irligi xuddi Bayroninkiday ekanligi aniqlangan. 
Baribir keyinchalik MRT asob bilan miyani tahlil qilishda ishtellekt bilan miyani 
bog‘liqligi ko‘rsatiladi. Intellektning yuqori bo‘lishi nafaqat uning og‘irligiga balki 
miyannig frontal va parietal manglay bo‘lagidagi aktivlik jarayoniga bog‘liqligini 
aniqlashgan.
Eynshteyn bilan bir kanadalikning miyasi tadqiq etilganda ularning og‘iriligi 
o‘rtasida deyarli hech qanday farq yo‘qligini aniqlashgan. Lekin Eynshteyning 
miyasining kuyi qismi kanadalikning miyasidan 15 foizga yuqoriroqligi namoyon 
bo‘lgan. Aynan miyaning quyi qismi matematik va fazoviy ma’lumotlarga javob 
beradi. Aksincha Eynshteyning miyasining faollika javob beruvchi qismlari 
pastroq joylashganinin aniqlashgan. SHuning uchun ham Enshteyn va boshqa 
fiziklarning gapirish va o‘rganishida sekinlikni ko‘rishimiz mumkin bo‘lgan. 
Intellektni o‘lchash tarixida dastlabki qadamni ingliz olimi Frensis Galton 
tomonidan amalga oshirilgan. Galtoninng fikricha xarakter irsiyat yo‘li bilan 

---

185 
avlodddan-avlodga o‘tar ekan. U bunga bog‘liq ravishda aqliy qobiliyatlarni irsiyat 
yo‘li bilan tushuntirmoqchi bo‘lgan. Galtonning tadqiqotlari unchalik yaxshi 
natijalarni ko‘rsatmadi va erkak kishilarning natijali ayollarninkiga qaraganda 
yuqori chiqanini ko‘rishimiz mukin. Galtonning tadqiqotlari o‘z samarasini 
bermagan bo‘lsa ham biz uni aqliy qobiliyatlarni aniqlagan dastlabki tadqiqotchi 
sifatada tan olamiz. Intellektni teslar yordamida aniqlash yana bir qadamni fransuz 
olimi Alfred Bine tomonidan amalga oshirilgan.
Unga frantsuz maktablarida yaxshi o‘zlantirmayotgan yoki aksincha juda 
yaxshi o‘zlashtirib maxsus ta’lim programmasiga ehtiyoj sezgan bolalarni tadqiq 
etish topshirilgan. Bunning sababi ularning qobiliyatlaridagi farqlar bo‘lishi 
mumkin deb qaralgan. 1904 yil A.Bine o‘z xodimi Tedor Simon bilan birga 
maktabda o‘zlashtirishda ma’lum muammolarga duch keluvchi o‘quvchilarni 
aniqlovchi ob’ektiv testlarni yaratishgan. Bine va Simon aqliy yosh va xronalogik 
yosh degan hodisani o‘rgantishni boshlashgan. Uning aqliy yoshi xronologik 
yoshiga mos kelishi kerak edi. Agar kimda bu mutanosib kemasa, uni maxsus 
ta’lim metodi orqali moslashitirish mumkin deb hisoblagan. Bine va Simon 
Galtondan farqli o‘laroq aqliy qobiliyatni muhitga bog‘liq deb bilgan. 
Binedan so‘ng Stanford universitetining professori Lyuis Terman Bine va 
Simonning intellekt testlari Stanford universitettining talabalariga mos 
kelmayotganini aniqlab, unga ma’lum o‘zgartirish kiritdi. Endilikda unga Stenford- 
Bine testi deb nomladi. Keyinchalik nemis olimi Vilyam SHtern aqliy qobiliyat 
koeffitsenti hisoblangan o‘sha mashhur IQ atamasini fanga kiritdi.
IQ
100 
Demak, dastlab angliyalik olim F.Galton individual- aqliy qobiliyatlarni 
tadqiq etgan. Lekin unda buni qanday qilib o‘lchash kerakligini aniqlay olmagan 
bo‘lsa ham. A.Bine esa uning g‘oyasini rivojlantirib, fransuz ta’lim tizimida 
o‘quvchilarning kelajakda o‘zlanshtirira olishini aytib bera olgan. Xuddi Galton 
dek L.Terman aqliy qobiliyatlar irsiyatning mevasi deb bilgan. Ctenford- Bine testi
bu ko‘rinmayotgan qobiliyatni uyg‘otishga yordam beradi deb aytib o‘tgan.

---

186 
Intellektning rivojlanishi irsiyatsiyatmi yoki ijtimoiy muhitning roli 
kuchlimi? F.Galtonning fikricha, intellekning rivojlanishiga irsiyatninng rolini 
yuqori qo‘ygan. Lekin ijtimoiy muhitnig rolini yuqori qo‘ysak, unda yaxshi ta’lim-
tarbiya olmagan nosog‘lom muhitda o‘sgan bola qobiliyatsiz bola deb hisoblashga 
tg‘ri keladi.
Haqiqatda ham bir tuxumdan tug‘ilgan egizaklarda intellekt koefiitsenti 
deyarli bir xil natijani ko‘rsatgan. Agar bir tuxumdan tug‘ilgan egizaklarni boshqa 
boshqa oilalarda tarbiya qilib ularning intellekt koeffitsenti tekshirilganda, baribir 
natijani bir xiligini ko‘rishimiz mumkin. 
Yana bir tadqiqot asrab olingan bolalarda o‘tkazilgan. Bir muhitda katta 
bo‘lgan bolalarning intellekt koeffitsenti yoshligida bir xil natijani ko‘rsatgan. 
Lekin ular ulg‘aygan sari bu o‘xshashlik kamayib borishini kuzatishgan. Aynan 
aqliy qobiliyatlar yillar o‘tib o‘z o‘xshashligini yo‘qotishini tadqiqotlar isbotlab 
bergan. Bundan tashqari mehribonlik uylardan asrab olingan bolalar o‘gay ota-
onalariga qaraganda o‘zlarining biologik ota-onalariga o‘xshashligi kuzatilgan. 
Irsiyat va ijtimoiy muhitning bir-biriga o‘zaro bog‘liqdir. Matematik qobiliyatga 
ega bo‘lgan bolani maxsus matematikaga yo‘naltirilgan gimnaziyada o‘qitib, yillar 
o‘tib uning itellekti tekshirilganda, yuqori natijalarni ko‘rsatgan. Buning sababi 
ham irsiyat ham ijtimoiy omilda ko‘ramiz (qobiliyat+ta’lim). Demak, genlarimiz 
bizning muhitimizni, muhit esa o‘z navbatida bizning o‘zimizni shakllantirar ekan.
Dj. Mak-Viker Tegerandagi kam ta’minlangan mehribonlik uyi 
tarbiyalanuvchilarini tadqiq etdi. Ko‘pchilik 2 yoshli bolalar mustaqil o‘tira 
olmasligini, 4 yoshli bolalar esa yura olmasligini kuzatgan. Tarbilovchilar 
bolalarning yig‘lashiga, qaysarliklariga umuman e’tibor qaratmas edilar. Natijada 
bunday bolalar “passiv”, tashqi muhit ta’siriga nisbatan hech qanday ehtiyoji yo‘q
qoloq bolalar bo‘lib ulgayishgani aniqlangan. Deprivatsiya sharoiti tug‘ma 
qobiliyatlarni so‘ndirmoqda edi. 
Xant “inson qobiliyatlarini shakllantirishga o‘rgatish” nomli dasturni 
yaratdi. Dastur davomida Xant tarbiyalovchilarni bolalar bilan tovushli o‘yinlar 
orqali ishlashga o‘rgatdi. Tadqiqotda 11 ta bola saralab olingan edi. Ular 1 yosh 11 

---

187 
oylik davriga kelib 50 tagacha so‘zni talaffuz qila boshlashgani aniqlandi. Natijada 
o‘sha saralab olingan bolalar juda rivojlangan bolalar bo‘lib ulg‘ayishdi.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, aqliy qobiliyatlarning 
shakllanitishida ham irsiyatning ham atrof muhitning roli muhim. Insonning 
dastlabki rivojlaninsh bosqichida irsiy omillar etakchiroq bo‘lib ko‘rinadi. Lekin 
yillar davomida ayniqsa aqliy qobiliyatlarning rivolanishiga atrof- muhit o‘z 
ta’sirini ko‘rsatib boradi. Uning keyingi rivojlanishi yoki so‘nib borilishi atrof-
muhitga bog‘liq bo‘lib qoladi.
Aqliy qobiliyatning jinsiy farqlari mavjud bo‘lib, ayollarning xotirasi 
erkaklarnikiga qaraganda kuchli ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Erkaklarda esa 
matematik va fazofiy qobiliyatlar yaxshi rivojlanganligi aniqlangan. 
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, biz intellekt so‘zini talaffuz 
qilishimiz bilan uni testlar orqali o‘lchashni ko‘z oldimizga keltiramiz. Lekin mana 
shu teslar qanchalik haqiqatga yaqin. Biz ularga qay darajada ishonishimiz mukin. 
Bu ko‘rinishdagi testlarning savollari barcha qatlam vakillarining turmush sharitini 
hisobga olmaganligini kuzatishimiz mumkin. Hattoki, Alfred Bine ham o‘zi kashf 
etkan intellekt testlarini tahlili ustida ishlash kerakligini aytib o‘tgan. Sababi, bu 
teslarning natijasi haqiqatdan uzoq bo‘lishini aniqlagan. Bundan tashqari bunday 
testlar intellektning faqat bir tomonini tadqiq etishga qaratilgan. Emotsional va 
amaliy intelekti yuqori rivojlangan shaxslarning natijalari bu testlarda yaxshi natija 
ko‘rsatmayotganligi kuzatishgan. Baribir, hozirgi kunda IQ koeffitsenti o‘z 
ahamiyatini zararcha ham yo‘qotmagan.