Yosh davrlar psixologiyasi fanining predmeti va

Muammoli 
savol: 
Psixik 
rivojlanishning 
umumiy 
tendetsiyalari, 
qonuniyatlariga nimalar kiradi? 
1. Psixik rivojlanishning notekisligi. 
Bu har qanday sharoitda xatto ta‟lim-tarbiyaning eng qulay sharoitlarida ham 
shaxsning turli psixik belgilari psixik funksiyalari va psixik xususiyatlari 
rivojlanishining bitta darajasida tuxtab turmaydi. Bolalarning rivojlanishidagi 
ayrim davrlardagi psixikaning u yoki bu yunalishlarida rivojlanish uchun 
nixoyatda qulay sharoit paydo bo„ladi va bu sharoitlarning ba‟zilari vaqtinchalik 
o„tkinchi xarakterda bo„ladi. Masalan maktabgacha yoshda ayniksa nutk, 
o„smirlikda, ilk o„spirinlikda mustaqil taffakur jadal rivojlanadi. 
Psixika integratsiyasi- inson psixikasi o„z tarakkiyoti davomida tobora 
ko„proq yaxlitlik birlik, mustaxkamlik va doimiylik xususiyatlarini kasb eta 
boradi. Masalan: aloxida predmet va xodisalarni to„liq idrok qilish asosida 
kuzatuvchanlik shakllanadi. 
Psixik rivojlanishdagi plastiklik va konpensatsiya imkoniyati. Ba‟zi funksiyalari 
kamchiliklarini boshka funksiyalar bilan tuldirish. 
4- Mavzu: Yosh davrlarni tabaqalash va Yosh inqirozlari. 
 
Bu savolga javob topish inson psixik taraqqiyoti tabiatini tushunishga 
bog„liq. Bunday nuqtai nazarlardan birida Yosh davrining o„zgarmasligi qayd 
etiladi. Yosh xaqidagi bunday tasavvur psixika taraqqiyotini tabiiy biologik 
jarayon sifatida tushunish bilan bog„liq. Qarama qarshi nuqtai nazarlardan biri 
Yosh tushunchasi umuman rad etiladi. Bunday xollarda taraqqiyot bilish va 
ko„nikmalarni to„plashdangina iborat deb qaraladi. Har bir Yosh davri psixik 
taraqqiyotning maxsus bosqichidir va bola taraqqiyotining ma‟lum bosqichida 
shaxs strukturasidagi o„ziga xosliklar majmuini tashkil etadigan o„zgarishlar 
to„plami bilan xarakterlanadi. L.S.Vыgotskiy yoshni taraqqiyotning ma‟lum 
davri deb qaragan. Uning fikricha 1 Yosh davrdan boshqasiga o„tganda ilgari 
Yosh davrida mavjud bo„lmagan yangi narsa paydo bo„ladi, taraqqiyotning 
borishi o„zgaradi va qayta quriladi. Yosh xususiyatlari ko„p sharoitlar majmui 
bilan belgilanadi. Ularga xayotning ma‟lum bosqichida bolaga quyiladigan 
talablar sistemasi ham, munosabatlar ham, u egallaydigan faoliyat va bilimlar 
tipi ham bu bilimlarni o„zlashtirish usullari ham kiradi. YOshning xususiyatini 
belgilaydigan sharoitlar mazmuniga bola jismoniy taraqqiyotining xar xil 
tomonlari xususiyatlari ham kiradi. SHunday qilib, Yosh davri xayot 
sharoitlari va taraqqiyotning ma‟lum davrida bolaga quyiladigan talablar 
xususiyatlari va uning atrofdagilar bilan munosabatlari, bola shaxsi psixologik 
tuzilishidagi taraqqiyot darajasi bilan uning tafakkuri va bilimlari taraqqiyoti 
darajasi hamda ma‟lum fiziologik xususiyatlar majmui bilan xarakterlanadi. 

---

Yosh davrini atrofdagilarga munosabat taraqqiyot darajasi bilan 
bilimlar, usullar, qobiliyat taraqqiyoti darajasi o„rtasidagi aloqa belgilaydi. 
D.B.Elkoninning ta‟kidlashicha, taraqqiyot jarayonining bu 2 turli tomonlar
o„rtasidagi munosabatning o„zgarishi keyingi Yosh davrlarda muxim ichki 
asosni tashkil etadi. Masalan, go„daklik davrida bolaning tashqi muxit bilan 
aloqasi uning kattalar bilan munosabati orqali amalga oshiriladi. Bola xuddi 
shunday munosabatlar sistemasi sifatida ma‟lum malakalarni egallaydi. Unda 
tasavvurlarning sodda bosqichlari shakllanadi. Kattalar bilan muloqat usullari 
kengayadi, nutqi rivojlanadi va boshqalar. Bularning bari bolaning mustaqil 
xarakat qilish imkoniyatlarining kengayishi uchun asos yaratadi. So„ngra 
atrofdagilar bilan munosabat usullari ham o„zgaradi. Bu esa psixik 
taraqqiyotning keyingi borishi sharoitini o„zgartiradi. Bunday vaziyat o„smirlik 
davrida ham vujudga keladi. Bunda oldingi taraqqiyot yutuqlari majmui bola 
xayot sharoitlari o„zgarishi bolaning atrofdagilar bilan munosabat usullarining 
o„zgarishiga olib keladi. 
Psixologlar tomonidan Yosh davrlarning tabaqalashlarning nazariy 
masalalari ishlab chiqilgan. Ular ontogenetik qonuniyatlarni yoritishga katta 
xissa bo„lib qo„shiladi, amaliy va nazariy muammolarning xal qilishda keng 
qo„llanilmoqda. 
Kiyingi yillarda bolalar va maktab o„quvchilarining jismoniy va psixik 
rivojlanishida akseleratsiya (lotincha - «tezlanish») xodisasi ro„y bermoqda. 
Olimlar akseleratsiya xodisasining ham biologik ham ijtimoiy sabablarini 
ko„rsatmoqda. 
1. Biologik sabablari oz miqdordagi ionlashgan nurlarning va radio 
to„lqinlarining ta‟siri qishloq xo„jaligi va meditsinada o„sish va rivojlanishni, 
stimullashtiruvchi biologik faol moddalarning qo„llanilishi, inson ozuqasida 
hayvon oqsil moddalari miqdorining oshishi. 
2. Ijtimoiy sabablari-hayot tipining kuchayishi, hayot tonusining ortishi, 
televideniya, radio, kino orqali bolaning o„smirlik chog„idan boshlab miyasiga 
yig„iladigan g„oya ko„p miqdordagi informatsiyalar, ma‟lumot oqimining 
ta‟siridan iboratdir. 
Xozirgacha balog„atga erishish va jinsiy etilishning jadallashishi 
to„g„risida bir butun ilmiy nazariya mavjud emas. SHuning uchun o„sishdagi 
jadallashish, ya‟ni akseleratsiya bo„yicha ham muayyan nazariya yaratilmagan. 
Ana shu boisdan har xil ilmiy asosdagi, bir-biridan farqli e‟tirozli qator 
nazariyalar paydo bo„lgan. Qo„yida psixolog E.G„.G„oziev tomonidan sanab 
o„tilgan akseleratsiya muammosiga oid qarashlarni keltiramiz: