O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ximyaviy, mexanikaviy, texnologik va ekspulatatsion xossalarini bilish juda
muhim hisoblanadi. Ishning bajarilish tartibi: 1. Metall va qotishmalarning xossalari haqida tushuncha bering. 2. Singan joyga qarab namuna materialini aniqlang. 3. Metallarning fizikaviy va kimyoviy xossalarini o’rganish. 4. Metallaning mexanikaviy xossalarini o’rganish. 5. Metallarning texnologik va eksplutatsion (ishlatilish) xossalarini o’rganish. Hisobotda ishning maqsadi va vazifasi metall va qotishmalar turlari sxemasi hamda namunani o’rganish va kuzatishdan olingan xulosa va tashqi ko’rinishi natijalari yozilishi lozim. 28 Nazorat savollari: 1. Metall va qotishmalarning xossalari haqida tushuncha bering. 3. Metallarning fizikaviy va kimyoviy xossalarini ayting. 4. Metallarning mexanikaviy xossalarini ayting. 5. Metallarning texnologik va eksplutatsion (ishlatilish) xossalarini ayting. AMALIY ISH № 3 MAVZU: Metallarni termik ishlashni o’rganish Ishdan maqsad: Metallarni termik ishlashni o’rganish. Kerakli jihozlar va asbob-uskunalar: Mufel pechi, termoelektrik pirometr, sovitish vannalari, turli xil sovitgichlar, turli xil po’lat namunalari, qattiqlikni aniqlash asbobi, TK-2M, TSH-2M, qisqich, sekundomer va boshqalar. Umumiy ma’lumot: Mashinasozlik sanoatida ko’pgina po’lat va cho’yanlar dan, shuningdek, rangdor metallarning qotishmalaridan (bronza, latun, dyuralyuminiy va boshqalardan) yasalgan buyumlarning fizikaviy, mexanikaviy va texnologik xossalarini zarur tomonga keskin o’zgartirish maqsadida ularga termik va ximiyaviy-termik ishlov beriladi. Qotishmaning ichki tuzilishi va xossalarini o’zgartirish maqsadida ma’lum rejimlarda metall buyumni qizdirish va tutib turish, sovitishdan iborat issiqlik ta’sir ettirish texnologik jarayoniga termik ishlov berish deyiladi. Termik ishlov berishning istalgan jarayoni temperatura - vaqt koordinatalarida tasvirlanishi mumkin (3.1-rasm). Qotishmani maksimal qizdirish temperaturasi (T max ), qizdirilgan temperaturada tutib turish vaqti (t) hamda qizdirish tezligi (V q ) va sovitish tezligi (V s ) termik ishlov berishning asosiy ko’rsatkich (parametr) lari hisoblanadi. Amalda, odatda, qizdirish va sovitishning o’rtacha tezligi hisobga olinadi. U, maksimal qizdirish temperaturasining qizdirish yoki sovitish vaqtiga bo’linganiga teng, ya’ni V o’r.q. T max t q va V o’r.s. T max t s . 29 T max vaqt qizdirish vaqti tutib turish vaqti sovitish vaqti 3.1-rasm. Termik ishlash grafigi. Termik ishlov berish natijasida buyum materialining mustahkamlik, plastiklik va boshqa xossalari kerakli yo’nalishda o’zgaradi. Termik ishlov berishdagi qizdirish va sovitishda fazaviy va ichki tuzilish jihatidan o’zgarishlar sodir bo’ladi. Bu o’zgarishlar kritik nuqtalar bilan tavsiflanadi. Qotishma I (evtektoiddan oldingi po’lat) xona temperaturasidan boshlab 727 0 S gacha asta-sekin qizdirilganda unda fazaviy o’zgarishlar bo’lmaydi (3.2-rasm). qotishma I yanada qizdirilganda ferrit zarralari austenitda eriydi. Diagrammada qotishma I ning pastki kritik nuqtasi a (ACK chizig’i), yuqori kritik nuqtasi esa a 1 (GSK chizig’i) bilan belgilangan. Pastki kritik nuqta qizdirishda Ac 1 (sovitishda Ar 1 ) bilan, yuqori kritik nuqta qizdirishda Ac 3 (sovitishda Ar 3 ) bilan belgilanadi. 3.2-rasm. Temir-sementit holat diagrammasi 30 727 0 S temperaturada perlit austenitga aylanadi (A nuqta). Austenitning erishi yuqori kritik nuqta deb ataluvchi a 1 nuqtada tugaydi. Agar evtektoid qotishma II qizdirilsa, perlit 727 0 S temperaturada S nuqtada (ACK chizig’i) austenitga aylanadi. Bunda Ac 1 va Ac 3 kritik nuqtalar bir-birining ustiga tushadi. Qotishma III perliti 727 0 S temperaturada austenitga aylanadi (b nuqta). Qotishma III yanada qizdirilganda sementit (ikkilamchi) austenitda eriydi. CE chiziqda yotuvchi b 1 nuqtada erish jarayoni tugallanadi. Bu nuqta Ac t orqali belgilanadi. Shunday qilib, temir-sementit diagrammasida RSK chizig’ini hosil qiluvchi kritik nuqtalar qizdirishda As 1 , sovitishda Ar, GS chizig’i bo’yicha Ac 3 va Ar 3 , SE chizig’i bo’yicha Ac t orqali belgilanadi. Kritik nuqtalarni bilish po’latlarga termik ishlov berish jarayonini o’rganishni yengillashtiradi. Ishning bajarilish tartibi: 1. Termik ishlov berish deb nimaga aytiladi? 2. Qotishmalarga termik ishlov berishning yumshatish turini o’rganish ; 3. Termik ishlov berish turlaridan normallash jarayonini o’rganish; 4. Qotishmalarga termik ishlov berishning toblash turini o’rganish; 5. Termik ishlov berish turlaridan bo’shatish jarayonini o’rganish; Kerakli metall namunalardan foydalanib pechda toblash va bo’shatish kabi termik ishlov berish turlarini bajarishni o’rganish. Hisobotda ishning maqsadi, qotishmalarga termik ishlov berish turlaridan yumshatish va normallash jarayonlari haqida umumiy ma’lumot, kerakli jihozlar va asbob-uskunalarning nomi, ishning bajarilish tartibi va metall namunalarni yumshatish va normallash bo’yicha olingan natijalar keltirilgan bo’lishi kerak. Nazorat savollari: 1. Termik ishlov berish deb nimaga aytiladi? 2. Termik ishlov berish jarayoni necha turga bo’linadi? 3. Yumshatish usullari necha turga bo’linadi? 4. Diffuzion yumshatishdan quymalarning nimasini kamaytirishda foydalaniladi? 31 5. Po’latni yumshatish qanday temperaturalarda bajariladi? 6. To’la yumshatishda buyumlar necha gradus temperaturaga qizdiriladi? 7. Izotermik yumshatishda konstruktsion po’latlar necha gradusga, asbobsozlik po’latlari esa necha gradus temperaturagacha qizdiriladi? 8. Chala yumshatishdan maqsad nima? 9. Sferoidlovchi yumshatish natijasida plastinkali perlit zarrali qanday tuzilishga aylantiriladi? 10. Sferoidlovchi yumshatish jarayoni necha gradus temperaturada amalga oshiriladi? 11. Rekristallizatsion yumshatishda po’lat necha gradus temperaturaga qizdiriladi? 12. Normallashdan maqsad nima? AMALIY ISH № 4 MAVZU: Metallarni kimyoviy- termik ishlashni o`rganish Ishdan maqsad: Metallarni kimyoviy termik ishlash bilan tanishish. Kerakli jihozlar va asbob-uskunalar: Mufel pechi, termoelektrik pirometr yoki termometrlar, qattiqlikni aniqlash asbobi, karbyurizator va sianizatorlarga solinadigan pista ko’mir, tuzlar, turli xil po’lat namunalari, suv va moy vannalari, qisqich, egov, jilvir qog’oz va hokazolar. Umumiy ma’lumot: Ma’lumki, ko’pgina detallarning (tishli g’ildiraklar, tirsakli vallarning) ish sharoitiga ko’ra, ularning yuza qatlamlari qattiq, ichki qatlamlari esa qovushoq bo’lishi kerak. Bu talablarni qondirish uchun tarkibida uglerod miqdori 0,10-0,35 % gacha bo’lgan po’latlardan amalda keng foydalaniladi. Po’latlarni ximiyaviy – termik ishlash uchun, shu po’latlardan yasalgan buyumlar to’yintiruvchi elementga boy, yuqori temperaturali muhitga kiritilib, ma’lum vaqt tutib turiladi. Bu jarayonni tubandagi uch bosqichga bo’lish mumkin: A) muhit molekulalari metallda eriydigan faol atomlarga parchalanadi, masalan: 32 2CO → CO 2 + C yoki 2NH 3 →3H 2 +2N; B) ajralib chiqqan erkin atomlar (C, N) metall sirtiga yutiladi (absorbsiyalanadi); V) faol atomlar buyum sirtidan uning chuqurroq qatlamlariga o’tadi (diffuziyalanadi). Po’latlarni ximiyaviy – termik ishlash turlari ko’p. Bular metallshunoslik kurslarida batafsil bayon etiladi. Biz bu yerda eng asosiylari haqida qisqacha ma’lumot berib o’tamiz. Ishning bajarilish tartibi: 1. Po’lat buyumlarning sirtqi qatlamini uglerodga boy qattiq moddalar (karbyurizatorlar) yordamida uglerodga to’yintirishni o`rganish. 2. Po’lat buyumlarning sirtqi qatlamini gaz muhitda uglerodga to’yintirishni o`rganish. 3. Po’lat buyumlarning sirtqi qatlamini azotga to’yintirishni (azotlash) o`rganish. 4. Po’lat buyumlarning sirtqi qatlamini bir vaqtda ham uglerod, ham azot bilan to’yintirilishni (sianlash) o`rganish. Hisobotda ishining mavzusi, ishning maqsadi, qotishmalarga kimyoviy -termik ishlov berish turlari va jarayonlari haqida umumiy ma’lumot, kerakli jihozlar va asbob-uskunalarning nomi, ishning bajarilish tartibi keltirilgan bo’lishi kerak. Nazorat savollari: 1. Kimyoviy-termik ishlov berish to’g’risida umumiy tushuncha. 2. Po’lat buyumlarning sirtqi qatlamini uglerodga boy qattiq moddalar (karbyurizatorlar) yordamida uglerodga to’yintirish. 3. Po’lat buyumlarning sirtqi qatlamini gaz muhitda uglerodga to’yintirish. 4. Po’lat buyumlarning sirtqi qatlamini azotga to’yintirish (azotlash) . 5.Po’lat buyumlarning sirtqi qatlamini bir vaqtda ham uglerod, ham azot bilan to’yintirilish (sianlash). . 33 AMALIY ISH № 5 MAVZU: Metall va qotishmalarning korroziyalanish (zang lash) jaryonini o’rganish Ishdan maqsad: Metall va qotishmalarning koorroziyalanish jarayoni bilan tanishish, korroziyalanish tezligini aniqlash va bu jarayon natijasida massaning yo’qolishini o’rganish. Kerakli jihozlar va asbob-uskunalar: Mufel elektr pechi, uglerodli va legirlangan po’lat namunalari, chinni idish (tovoqcha), analitik tarozi, shtangensirkul, paxta, spirt va reaktivlar (zar suvi, ya’ni NC1 bilan HN0 3 ning 1:3 nisbatdagi aralashmasi). Umumiy ma’lumot: Metall va qotishmalarning tashqi muhit bilan fizika-kimiyoviy o’zaro ta’siri natijasida yemirilishi metallarning korroziyalanishi deb ataladi. Korroziyaning asosiy turlari. Metallarning korroziyalanish tezligigina emas, balki ularning sirtida korroziyalangan joylarning qanday taqsimlanishi ham nihoyatda muhimdir. Agar metallning butun sirti bir qadar tekis korroziyalangan bo’lsa, bunday korroziya tekis korroziya deb ataladi (5.1-rasm, a). Agar metall sirtining ko’p qismi korroziyalanmay, ayrim joylarigina korroziyalansa bunday korroziya mahalliy korroziya deyiladi (5.1-rasm, b). Korroziya qanchalik notekis bo’lsa, u shunchalik xavflidir. Po’lat va ba’zi metallar chuchuk va sho’r suvda, tuproqda, ba’zi oksidlovchi muhitda, ko’pincha, mahalliy korroziyalanadi. Metall donalari (kristallitlari) chegarasi yemirilsa, bunday korroziya kristallitlararo Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|