O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
atomlari zich joylashgan geksogonal, tetrogonal, romb yoki romboedrik
kristall panjaraga ega bo’lishi mumkin. Ko’pchilik metallar asosan uch xil kristall panjaraga ega bo’ladi. 1. Hajmi markazlashgan kub panjara (qisqacha HMK tarzida yoziladi). Bularga Fe, V, Li, Mo, Cr, W, sirkoniy va boshqa ximiyaviy elementlar misol bo’ladi. Bunda kristall panjara katakchasida 9 ta atom joylashadi. 2. Yoqlari markazlashgan kub panjara (qisqacha YoMK tarzida yoziladi). Bularga Co, Ra, Ro, Pl, Ag, Au, Pb, Cu, Al, Ni va boshqa 8 ximiyaviy elementlar misol bo’ladi. Bunda kristall panjara katakchasida 14 ta atom joylashadi. 3. Geksogonal panjara (Bunday tuzilishda atomlar zich joylashganligi uchun - atomlari zich joylashgan geksogonal panjara deb ham yuritiladi va qisqacha ZJG tarzida yoziladi). Bularga Be, Mg, Cd, Ti va boshqa kimiyoviy elementlar misol bo’ladi. Bunda kristall panjara katakchasida 17 ta atom joylashadi. 1.1-rasm. Kristall panjaralarning turlari: a) - hajmi markazlashgan kub, b) - yoqlari markazlashgan kub, v) - atomlari zich joylashgan geksogonal panjara. Ishning bajarilish tartibi 1. Metallar va ularning kristall panjaralari haqida tushuncha bering 2. Metallarning kristallanish jarayoni haqida ayting. 3. Metallarning kristallanish jarayoni necha bosqichga bo’linadi? 4.Mayda zarralar hosil qilish uchun suyultirilgan metallga qanday maxsus moddalar kiritiladi va ular nima deb ataladi? Hisobotda laboratoriya ishining mavzusi, ishning maqsadi, metall va qotishmalarning tuzilishlari, ularning kristallanish jarayonlari haqida umumiy ma’lumot, kerakli jihozlar va asbob-uskunalarning nomi, ishning bajarilish tartibi va olingan natijalar keltirilgan bo’lishi kerak. Nаzоrаt sаvоllаri: 1. Mеtаllаr deb nimaga aytiladi? 2. Ko’pchilik mеtаllаr аsоsаn qanday хil kristаll pаnjаrаgа egа bo’lаdi? 3. Mеtаllаr kristаll pаnjаrаlаrining bir turdаn ikkinchi turgа o’tishi nima deb ataladi? 9 4. Mеtаllаrning kristаllаnish qоnuniyatini birinchi bo’lib kim kаshf etdi? 5. Mеtаllаrning kristаllаnish jаrаyoni necha bоsqichgа bo’linadi? 6. Mеtаllаrdаgi erimаgаn turli оksidlаr vа mеtаllmаs zаrrаchаlаr kristаllаnishda qanday rоl o’ynаydi? 7. Mayda zarralar hоsil qilish uchun suyultirilgan mеtallga qanday maхsus mоddalar kiritiladi va ular nima deb ataladi? 8. Oddiy usulda kristаllаnish jаrаyonini o’rgаnish uchun qanday moddadan foydalaniladi ? LABORATORIYA ISHI № 2 Mavzu: Metallarning cho’zilishdagi mustahkamligini aniqlash Ishdan maqsad: Metallarning cho’zilishdagi mustahkamligini sinash mashinasi yordamida aniqlash. Kerakli jihozlar va asbob-uskunalar:1.R-5 yoki IM-4R tipidagi universal mashina. 2. Plastik namunalar. 3. 0, 01 mm aniqlikdagi mikrometr. 4. 0,05 mm aniqlikdagi shtangensirkul. Umumiy ma’lumot. Ma’lumki, metallarning eng muhim mexanik xossalaridan biri ularning mustahkamligidir. Metallarning turli kuchlar ta’siriga bardosh berish xususiyati uning mustahkamligi deb ataladi. Metall konstruk tsiyasiga qo’yilgan tashqi kuchlarning ta’sir etish xarakteriga qarab metallarning mustahkamligi cho’zilishdagi, siqilishdagi, egilishdagi va boshqa hollardagi mustaxkamliklariga ajratiladi. Metallarning cho’zilishdagi mustahkamligini sinash amalda ko’p tarqalgan bo’lib, bunda uning elastikligi va plastikligini ham aniqlash mumkin. Metall va qotishmalarning cho’zuvchi kuchlarga qarshilik ko’rsatish xususiyati ularning cho’zilishdagi mustahkamligi deyiladi. Buning uchun GOST-1497—84 ga ko’ra materialga qarab ma’lum o’lchamda doiraviy va to’g’ri to’rtburchak kesimli maxsus namuna tayyorlanadi. Namuanani sinash mashinasining qisqichlari orasiga mahkamlanadi. Shundan keyin mashina yurgizilib, asta-sekin ortib boruvchi kuch ta’sirida namuna cho’zila boshlaydi. Kuch ma’lum miqdorga yetgach, namunaning biror yeri ingichkalashib 10 bo’yin hosil bo’la boshlaydi va so’ngra u uziladi. Metallarning cho’zilishdagi mustahkamligini sinashda ularning elastiklik chegarasi, proporsionallik chegarasi, elastiklik moduli, oquvchanlik chegarasi, mustahkamlik chegarasi, nisbiy uzayishi va nisbiy torayishi (ingichkalashishi) aniqlanadi. Ishni bajarish tartibi: 1. Plastik materiallarni tekshirish asbob-jihozlari bilan tanishish. 2. Plastik materiallarning cho’zilishga mustaxkamligini tekshirish. Hisobotda laboratoriya ishining mavzusi, ishning maqsadi, materiallarning cho’zilishga mustaxkamligini aniqlash haqida umumiy ma’lumot, kerakli jihozlar va asbob-uskunalarning nomi, ishning bajarilish tartibi yozilgan va olingan natijalar bo’lishi kerak. Nazorat savollari: 1. Mеtаllаrning cho’zilishga mustaxkamligi dеb nimaga aytiladi? 2.Cho’zilishga mustaxkamligini аniqlаsh qanday mаtеriаllаr uchun judа muhim? 3.Uglеrоdli vа lеgirlаngаn kоnstruktsiоn po’lаtlаrning cho’zilishga mustaxkamligi qaysi asbobda sinаlаdi? 4.Mеtаllning cho’zilishga mustahkamligini аniqlаsh qanday tartibda amalga oshiriladi. LABORATORIYA ISHI № 3 MAVZU: Metallarning qattiqligini Brinel usulida aniqlash Ishdan maqsad: Metallarning qattiqligini Brinel usulida aniqlashni o’rganish. Kerakli jihozlar va asbob-uskunalar:1. TSh -2M rusumidagi qattiqlikni o’lchovchi Brinell pressi; 2. Metall namunalar to’plami; 3. Egov; 4. Qum qog’oz; 5. Mikroskop; 6. TK-2M asbobida qattiqlikni aniqlash usullari to’g’risida yo’riqnoma. Umumiy ma’lumot Materialning qattiqligi deb, unga yanada qattiqroq jismning botib kirishiga qarshilik ko’rsata olish xususiyatiga aytiladi. Keskich, parma, freza kabi metall qirquvchi asboblar, shuningdek sirti mustahkamlangan detallar yuqori qattiqlikka ega bo’lishi kerak. 11 Metall va qotishmalarning qattiqligi bir necha usullar bilan tekshiriladi, ya’ni sinaladigan namunaga o’zidan qattiqroq jismni botirish, sinaladigan detalni boshqa jism bilan tirnab ko’rish va boshqa usullar. Eng ko’p tarqalgan usul bu sinaladigan namunaga undan qattiqroq jismni botirish usulidir. Metallning qattiqligi Brinel, Rokvell va Vikkers usullari bilan aniqlanadi. Sinaladigan namunaga a) Brinel pressida po’lat shar botirilganda shu shar qoldirgan izning yuziga qarab, b) Rokvell pressida olmos konus yoki po’lat shar botirilganda ular qoldirgan izning chuqurligiga qarab, v) Vikkers usilida olmos piramida botirilganda shu piramida qoldirgan iz yuzining qiymatiga qarab aniqlanadi. Brinell usuli shved muxandis olimi Yu.A.Brinell (1849-1925) sharafiga qo’yilgan. Brinel usulida namunaga botiriladigan sharlar CX15 tipdagi qattiq po’latdan tayyorlanadi. Ular toblab, so’ngra past haroratda bo’shatilgandan keyin juda qattiq bo’lib qoladi. Brinell usulida toblanmagan materiallarning, rangli metallar va ular asosidagi qotishmalarning qattiqligini aniqlashda qo’llaniladi. Qattiqligi aniqlanishi kerak bo’lgan metallarning xiliga va uning qalinligiga qarab diameri 2,5; 5 va 10 mm sharcha namunaga 3000 kG (10 mm li sharch uchun), 750 kG (5mm li sharcha uchun) 187,5 kG (2,5 mm li sharcha uchun) nagruzka olinadi. Sharcha 10, 30 va 60 sekund ichida asta sekin botiriladi va botirilgan sharchaning diametriga qarab metallning qattiqligi aniqlanadi. d 2.1-rasm. Qattiqlikni Brinel usulida aniqlash sxemasi. P D h 12 Bu yerda, D - sharchaning diametri, mm; d - sharchaning metallda qoldirgan izi diametri (sharcha izining diametri maxsus lupa bilan ko’riladi), mm; h - sharcha izining chuqurligi, mm; P - sinaluvchi metallga botiriluvchi sharcha kuchi kg yoki N; a - namunaning qalinligi, mm. Yuqоridа kеltirilgаndеk mеtаllning Brinеl bo’yichа qаttiqligi HB bilаn bеlgilаnаdi. Brinеl bo’yichа qаttiqlik shаrchаning sinаluvchi mеtаllgа bоsuvchi P kuchning shu kuch tа’siridа sinаluvchi nаmunа sirtidа hоsil bo’lgаn shаrchа izining yuzi F ga nisbаti bilаn аniqlаnаdi: 2 Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|