Microsoft Word H?s?nov Orxan 2254. docx
Yüklə 0,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I FƏSİL. YANACAQ-ENERJİ SƏRVƏTLƏRİNİN İQTİSADİ
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ 1.1 Yanacaq-enerji sərvətlərinin istifadəsi və istehsal İ nsanın ibtidai icma dövründən belə mövcudluğu, yaşaması, həyat uğrunda mübarizəsi üçün təbiətdən əldə etdiyi enerji resursları və onlardan istifadə ilə sıx bağlıdır. Əslində insanın bir insan kimi təşəkkül tapmasında o mövcud olan enerji resurslarına ta qədim zamandan borcludur. Və o öz tələbatlarını yalnız enerjinin əldə olunduğu şəritdə ödəyə bilər. Enerjinin əldə olunması nə qədər sadə və asan olarsa, insanların da yaşam səviyyəsi və cəmiyyətin rifah halı bir o qədər yüksək olar. İ nsanın uzun ömür sürməsində belə YEK-lərinin böyük rolu var. İnsanın ilk dəfə odu ə ldə etməsi, ondan istifadə etməsi və odu saxlamağı öyrənməyi əslində insanın əldə etdiyi ən böyük əqli sıçrayışı hesab olunur. İlk enerji sıçrayışı isə insanın enerji mənbəyi kimi ağac və digər bitki materiallarından, insanın özünün öz əllərinin qüdrətindən istifadəsi olmuşdur. Orta əsrlərə yaxın insanlar işçi mal-qarasından, küləyin, suyun, oduncağın, daş kömürün və digər təbii mineral yanacaq resurslarından (neft, şist, torf) istifadə etməyi öyrəndi [10]. Bu dövrdə enerjidən istifadə ibtidai icmaya nisbətən təxminən 10 dəfə artdı [10]. Sənaye cəmiyyətində olan müasir bəşəriyyət ibtidai insanlarla müqayisədə 100 dəfədən də artıq enerji istifadə edərək, dörd dəfə artıq ömür sürür və müqayisə edilməz dərəcədə rahat (komfort) şəraitində yaşayır [10]. Çağdaş dünyada sürətlə inkişaf edənyanacaq-energetikası, sənayenin əsas sahələrinin inkişafının özəyini təşkil etməklə yanaşı, ictimai istehsalatın tərəqqisini müəyyən edir. Biosferin bir hissəsi olan ətraf mühitə, insanın həyat və fəaliyyətinə mənfi təsir göstərən amillərdən biri olan energetika inkişaf etmiş (sənaye sahəsində) bütün dünya ölkələrində digər inkişaf sahələrini geridə qoyur. Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, həm inkişaf edən sənaye, həm də öz tempi ilə bu inkişafı keçən energetika bu gün ekoloji problemlər yaratmaqda davam edir. 9 Energetikanın ətraf mühitə təsirimüxtəlif cür olur: - Atmosferə - oksigendən istifadə olunmaqla, havaya zəhərli və zərərsiz qaz, rütubətlik, kül və digər kimyəvi birləşmələr buraxmaqla; - Hidrosferə – sudan sənayedə və məişətdə istifadə etməklə, su anbarları və kanalları yaratmaq, suyun təbii axarını dəyişmək, çirkab və zəhərli maddələrlə murdarlanmış sular, maye tullantıları axıtmaqla; - Litosferə – təbii landşaftları dəyişkənliyə uğratmaq, qazıntı yanacaq resurslarından istifadə etmək və onlarla çirkləndirmək, torpaqları ş oranlaşdırmaqla, toksiki maddələr (zəhər) atmaqla; - Biosferə – təbii canlıları məhv etməklə, abiotik faktorları dəyişdirmək və çirkləndirici maddələrinbirbaşa canlı orqanizmlərə təsir göstərməsini təmin eməklə, ekosistemlərdə yönləndirici əlaqələrin fəaliyyətini pozmaqla. Sadalanan səbəblərə görə, yanacaq-enerji resurslarının səmərəli istifadəsinin optimal üsulunun tapılması və bununla bərabər bu fəaliyyətin ətraf mühitə minimum zərərin yetirilməsi ilə nəticələnməsi dünya ölkələri arasında ümumi prioritet məsələ olaraq qalır. Dünya ölkələrinin iqtiasdiyyatı olduqca çoxşahəli və bir-biri ilə müqayisədə müxtəlif ölçülüdür. Hər bir ölkənin iqtisadiyyatının əsaslandığı təməl prinsipləri vardır ki, onları da seqmentləşdirmək mümkündür. Belə ki, dünya ölkələrinin müəyyən qismi təbii resurslar əsasında inkişaf etmişdirsə, bəziləri elm, texnologiya, insan kapitalı faktorları ilə irəli keçmişlər. Statistika sübut edir ki əksər iqtisadiyyatlar birtərəfli, yəni təbii sərvətlərdən asılı iqtisadiyyat üzərində qurulmuşlar. Lakin dünya praktikasına və eləcə də 2015-ci ildə respublikamızın iqtisadi mənzərəsində baş verənlərə baxsaq belə qənaətə gəlmək olar ki, biristiqamətli iqtisadi inkişaf resurslardan aslılıq yaradır və hər hansı bazar dəyişikliyi baş verdiyi halda iqtisadiyyatı iflic formaya salır. Qlobal Enerji Statistikasına əsasən dünya enerji istehsalı aşağıdakı şəkildə bölünmüşdür: |