8
O’zbek klassik adabiyotida she`riy janrning keng rivojlanganligi, qofiyada o’zaro o’xshash
so’zlarning ishlatilishi, shakldoshlikka asoslanib yoziladigan tuyuq janrining mavjudligi fonetik
tadqiqotlarga ma`lum darajada imkon beradi. Turli taraqqiyot davrlarida yozilgan asarlar tilining
fonetik xususiyatlarini qiyoslash asosida esa o’zbek tili fonetik sistemasining taraqqiyot yo’lini
aniqlash mumkin. Lekin biz o’tmish davrlar talaffuzini bevosita kuzatish imkoniyatidan
maxrummiz. O’z navbatida, yozuv ham talaffuzni to’la-to’kis aks ettirmagan, shu sababli tarixiy
fonetikani o’rganish katta to’siqlarga uchraydi. Ta`kidlash lozimki, o’zbek
tili tarixiy
fonetikasini o’rganish jarayonida yozma yodgorliklar orasida filologik-tilshunoslik va
adabiyotshunoslik asarlari beqiyos ahamiyatga ega. Chunki bunday asarlarda tadqiqotchi o’zi
bilgan va tasvirlayotgan tilning fonetik xususiyatlari, u yoki bu so’zning talaffuz shaklini ma’lum
darajada tasvirlab beradi. Mahmud Qoshg’ariyning «Devonu lug’atit-turk», Abu Xayyonning
«Kitobo’l-idrok lil-lisonul-atrok», Alisher Navoiyning «Muxokamatul-lug’atayn», «Mezonul-
avzon», Zaxiriddin Boburning «Muxtasar», Tole` Xiraviyning «Badoeul-lug’at», Mirza
Maxdiyxonning «Maboniul-lug’at» grammatikasi va «Sanglox» lug’ati, Fatxali Kojariyning
«Lug’ati atrokiya» kabi asarlaridagi noyob fonetik ma`lumot va izoxlar o’zbek tili tarixiy
fonetikasini o’rganish uchun eng muhim manbalar sanaladi.
Yozma yodgorliklardan tashqari, o’zbek tili tarixiy fonetikasini o’rganish uchun hozirgi
o’zbek
shevalari, o’zbek tiliga qarindosh bo’lgan boshqa turkiy tillar, ayniqsa, qo’shni uygur,
qozoq, qoraqalpoq, turkman tillarining hodisalari ham katta ahamiyatga ega. O’zbek tili fonetik
sistemasidan chiqib ketgan qator hodisalar (old va orqa qator unlilarning fonologik farqi, cho’ziq
va qisqa unlilar, uygunlik (singarmonizm) hodisasi, tovush almashinuvlari) o’zbek shevalarida
hamda boshqa turkiy tillarda saqlangan va rivojlangan. O’zbek shevalari va boshqa turkiy
tillarda saqlangan qonuniyatlar esa o’zbek tilining tarixida amalda bo’lgan deb taxmin qilish
mumkin.
O’zbek tili tarixiy fonetikasi va grammatikasini bilish ona tili va adabiyot mutaxassislari
uchun katta nazariy
va amaliy ahamiyatga ega, chunki tarixiy fonetika hozirgi o’zbek tilidagi
qator fonetik xususiyatlar (son-sana, to’la-to’lov kabi tovush almashinuvlari), bir
qo’shimchaning turli fonetik variantlarda uchrashi (chiqqan, ekkan, kelgan va h.k), stilistik
maqsadda qo’shimchalarning eskirgan fonetik ko’rinishlari ishlatilish sababi, fonetik
o’zgarishlar zaminida so’zlarning yangi ma’no kasb etish imkoniyati (quyi va quduq, tizgin va
tiygin, qishloq va qishlov ) va boshqa shu kabi hodisalarni tushuntirib beradi.
Tarixiy fonetika hozirgi o’zbek shevalari xususiyatlarini tugri izoxlash va dialektal
xatolarni bartaraf etishning qulay usullarini ishlab chiqishda ham aloxida ahamiyat kasb etadi.
Eski turkiy tilni amaliy ravishda o’rganishni boshlab bergan va asari bizgacha etib kelgan
olim Maxmud ibn Husayn Koshg’ariydir. U o’zining «Devonu lug’atit turk»
asarida turkiy
adabiy tilni tasvirlash bilan cheklanib qolmay, o’zi yashagan davrdagi ko’pgina shevalar va
ulardagi talaffuz xususiyatlari haqida ham atroflicha ma`lumot beradi.
Shuningdek, turkiy tillarni urganishga bagishlab yozilgan Maxmud Zamaxshariyning
«Muqaddimatul-adab», Abu Xayyonning «Kitobo’l-idrok lil- lisonul-atrok», Muxannaning
«Tarjumon turkiy va mug’uliy va forsiy» kabi lug’at va grammatikalarda ham turkiy tillar
fonetikasiga oid qimmatli ma`lumotlar bor.
XV asrdagi eski o’zbek tili unli tovushlarining batfsil tavsifini, bu tildagi unlilar, ularning
fonetik kurinishlari haqidagi muxim ma`lumotlarni Alisher Navoiyning «Muhokamatul-
lug’atayn» asaridan topamiz. Alisher Navoiy ijodidan keyin eski o’zbek tiliga qiziqish
kuchayadi. XVI asrda Xusayn Boyqaro buyrugi bilan Tole` Xiraviy tomonidan, asosan,
forsiy
tilda yozilgan «Badoeul-lug’at», Mirza Maxdiyxonning «Maboinul- lug’at» grammatikasi va
«Sanglox» lug’ati, Fatxali Kojariyning «Lug’ati atrokiya», usmonli turk tilida XV asrda yozilgan
«Abushqa» lug’ati, Shayx Sulaymonning «Lug’ati chigatoiy va turkiy usmoniy» asarlaridagi eski
o’zbek tili suzlarining talaffuz xususiyatlari haqida berilgan izoxlardan ham o’zbek tili tarixiy
fonetikasi buyicha muxim ma`lumotlarni olish mumkin.
O’zbek tili tarixiy fonetikasini urganishda rus va o’zbek tilshunoslarining ham xizmati
katta. V.V.Radlovning eski o’zbek tili yodgorliklari fonetikasi buyicha ishlari, K.K.Yudaxinning
«Chigatoy tilining fonetik sostavi haqida materiallar», A. K. Borovkovning «Alisher Navoiy-
9
eski o’zbek tilining asoschisi», Tole` Xiraviyning Navoiy asarlariga lug’ati, A.M.Shcherbakning
«Navoiy tili», «Eski o’zbek tili grammatikasi» kabi asarlarini qayd etish lozim.
O’zbek tilshunoslarining o’zbek tili tarixiy fonetikasi bilan qiziqishlari 60- yillardan keyin
kuchaydi. Professorlar F.Abdullayev, G.Abduraxmonov, A.Rustamov, X.Doniyorov eski o’zbek
tili unli va undoshlari sistemasi, ayrim fonetik hodisalar buyicha qator ilmiy ishlarni nashr
ettirdilar va Alisher Navoiy asarlari ma`lumotlari asosida eski o’zbek tili unlilari sistemasi ustida
tadqiqot ishlari olib bordilar. E. a’marov Tole` Xiraviy, Mirza Maxdiyxon va Kojariy lug’atlari
asosida XV, XVII va XIX asrlarda o’zbek tili unlilariga oid muxim kuzatishlarni umumlashtirib
e`lon qildi. G.Abduraxmonov va A. Rustamovlarning o’zbek tilida birinchi marta nashr etilgan
oliy yurtlari talabalari uchun «Qadimgi turkiy til» darsligida turkiy
tillar uchun mushtarak
bo’lgan O’rxun-enisey yodgorliklarining fonetik xususiyatlari atroflicha bayon etildi.
O’zbek xalqi ming yildan ortiqroq davr mobaynida arab alifbosi asosidagi yozuvdan
foydalanib keldi. O’zbek xalqining a920-yilgacha yaratgan tarixiy, ilmiy va badiiy yozma
yodgorliklari, asosan, mana shu yozuvda etib kelgan. Yozuv va til, ayniqsa, fonetika bir- biri
bilan aloqador bo’lganligi sababli eski o’bek yozuvidan xabarsiz bo’lgan shaxs o’zbek tilining
tarixiy fonetikasini uzlashtirishi mumkin emas.
Turkiy xalqlar uz tarixi mobaynida qullagan bir necha yozuv- runiy, qadimgi uygur, sugd
va boshqa yozuvlar ichida keng va uzoq qullanilgani arab alifbosi asosidagi yozuv bo’ldi.
Malumki, arab alifbosi kam unlili va ko’p undoshli semit tillariga muljallangan.
Bu tillarda
cho’ziq va qisqaligi bilan farqlanuvchi uchta unli fonema bor - a, i, u. Yozuvda, asosan, cho’ziq
unlilar ifodalanadi, qisqa unlilar harakatlar - ost, ust belgilari bilan beriladi va yozuvda
ifodalanmaydi. Ta`kidlash joizki, turkiy (o’zbek) matnlarida qanday bo’gin bo’lishidan qat`i
nazar unli harflarning yozilishi arab, fors tillariga nisbatan turgunroqdir.
Ayrim undoshlar uchun ikki xil
t va h, uch xil
s, to’rt xil
z belgi bor
. Shuningdek, arab
tiliga xos bo’lgan chuqur bugiz portlovchisi va sayoz bugiz portlovchisini ifodalovchi
ayn va
Dostları ilə paylaş: