Qafqaz Universiteti Materiallar
AĞDAŞ ANTROPOTOPONİMLƏRİNİN
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- SƏRBƏST ŞEİR HƏRƏKATININ MEYDANA ÇIXMASI KONTEKSTİNDƏ QƏRB ƏDƏBİYYATININ MÜASİR ƏRƏB POEZİYASINA TƏSİRİ
- “Düşməndən qırx ildən sonra qisas aldım, baxıb gördüm ki, deyəsən bir azca tə- ləsmişəm”.
- ANARIN “ƏLAQƏ” POVESTİNDƏ MÜHİT VƏ QƏHRƏMAN PROBLEMİ Könül ŞƏRİFOVA
|
AĞDAŞ ANTROPOTOPONİMLƏRİNİN QRAMMATİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ Zibeydə HƏŞIMOVA Qafqaz Universiteti zabioj@mail.ru AZƏRBAYCAN Məlum olduğu kimi antropotoponimlər insan adları ilə bağlı olaraq yaradılmış yer ad- larıdır. Ölkəmizin hər bir ərazisində olduğu kimi Ağdaş ərazisində də antropotoponimlərin maraqlı nümunələrinə rast gəlmək mümkündür. Bu antropotoponimlər qrammatik quruluşu baxımından da diqqəti cəlb edən xüsusiyyətlərə malikdir. Beləliklə, Ağdaş ərazisində mövcud olan bir neçə antropotoponimin qrammatik quru- luşuna nəzər yetirək:
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
831 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Tofiqi. Bu kəndin adı yerli əhalinin həyatında mühüm rol oynamış Tofiq adlı şəxslə bağlıdır. Toponim insan adı bildirən Tofiq sözünə –i şəkilçisinin artırılması yolu ilə yaranmış- dır. Bu şəkilçi adətən toponimlərə artırılaraq sahiblik, mənsubluq mənalarını bildirməyə xid- mət edir. Burada isə şəxs adı bildirən sözə artırılaraq antropotoponim yaratmışdır. Böyük ehti- mal ki, –i şəkilçisi burada da mənsubluq, sahiblik bildirmişdir. Beləliklə, kəndin adının məna- sı “Tofiqə məxsus olan kənd” deməkdir. Davudlu. Digər ərazilərdə olduğu kimi Ağdaşın Davudlu kəndi də antropotoponimlərin yaranmasında geniş şəkildə istifadə olunan –lu 4 şəkilçisi vasitəsilə yaranmışdır. Ölkəmizin digər ərazilərində mövcud olan antropotoponimlərin əksəriyyəti –lı 4 şəkilçisi vasitəsilə yaran- mışdır. Davudlu antropotoponimi də bu sıraya daxildir. Şəkilçi burada səxs adına artırılaraq sahiblik, mənsubluq mənasını ifadə etmişdir. Toponimin mənası “Davuda məxsus olan kənd” deməkdir.
nin həyatında nə kimi rol oynaması məlum deyil. Güman etmək olar ki Zeynəddin ərəblər dövründə Ağdaşda olmuş və bu kəndin salınmasında iştirak etmişdir. Zeynəddin antropotopo- niminin əsas xüsusiyyətlərindən biri budur ki, Bu kənd adının yaranmasında heç bir qram- matik ünsür iştirak etməmişdir. Yəni, şəxs adı təklikdə antropotoponimlik xüsusiyyəti daşıyır. Bu cür antropotoponimlərə elliptik antropotoponimlər deyilir. Yəni burada heç bir topofor- mant işlənməmişdir və ya ixtisar edilmiş və dildə bu cür qalmışdır. Ağdaş ərazisində bu cür toponimlərə geniş rast gəlinir. Onlardan Mürsəl, Xosrov, Mə- şəd adlı kəndlər də elliptik topoim hesab olunur. Yəni bu antropotoponimlər də heç bir qrammatik göstərici olmadan və topoformantsız işlədilmişdir. Onomastik vahidlərdə bu cür hallara az rast gəlindiyi üçün belə güman edilir ki, vaxtilə bu toponimlər şəkilçili olmuş və ya topoformantla işlənmiş, lakin sonradan dəyişikliyə uğramış və elliptik formaya düşmüşdür. Nemətabad, Şəmsabad. Bu kənd adları antropotoponim olmaqla yanaşı, digər ərazilərdə geniş yayılmış “abad” topoformantı vasitəsilə yaranmışdır. Bildiyimiz kimi abad topoformantı ən çox şəxs adlarına qoşularaq müxtəlif məzmunlu toponimlərin yaranmasında iştirak edir. Ağdaş ərazisindəki Nemətabad və Şəmsabad antropotoponimləri də bu sıraya daxildir. Burada Nemət və Şəms şəxs adlarını ifadə edir. Abad topoformantı isə bu adların sonluğuna qoşularaq antropotoponim yaratmışdır. Abad topoformantı əsasən memorial xarakterli toponimlərin yaranmasında iştirak edir. Buna görə də Nemətabad və Şəmsabad memorial xarakterli antropotoponim hesab olunur. Əmirmahmud. Ağdaş ərazisində yerləşən bu kənd adı maraqlı qrammatik quruluşu ilə diqqəti cəlb edir. Belə ki, kəndin adı iki hissədən ibarətdir: əmir və mahmud sözlərindən. Burada maraqlı məqam odur ki, antropotoponimlər adətən şəxs adı bildirən sözün sonuna topoformant və ya şəkilçi artırmaqla düzəlir. Lakin bu toponimik vahid titul bildirən sözlə şəxs adının birləşməsi nəticəsində yaranmışdır. Antropotoponimin digər bir fərqli xüsusiyyəti də odur ki, burada da heç bir qrammatik göstərici, şəkilçi və topoformant iştirak etməmişdir. Göründüyü kimi Ağdaş ərazisinin antropotoponimləri qrammatik quruluşuna görə maraqlı xüsusiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir. Bu antropotoponimlərin arasında elliptik formada olanlarla yanaşı, müxtəlif şəkilçi və topoformantlar vasitəsilə yarananlar da vardır. Bu antro- potoponimlərin istər mənşə baxımından, istərsə də qrammatik quruluş baxımından araşdırıl- ması xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Çünki, toponimik tədqiqat həm tarixi baxımdan, həm də dil- çilik baxımından önəm kəsb edir. Buna görə də onomastik vahidlərin zənginliyi ilə seçilən öl- kəmizin hər bir ərazisinin toponimlərinin araşdırılması və tədqiqatı mühüm əhəmiyyətə malikdir.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
832 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan SƏRBƏST ŞEİR HƏRƏKATININ MEYDANA ÇIXMASI KONTEKSTİNDƏ QƏRB ƏDƏBİYYATININ MÜASİR ƏRƏB POEZİYASINA TƏSİRİ Kamil ŞƏRİFOV AMEA-nın Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq institutu kamil_sharif@mail.ru AZƏRBAYCAN
Tənqidçilər XX əsrin ilk yarısında ərəb şeiri tarixinin davamlı təcrübə və sınaq tarixi ol- duğunu deyirlər. Onlar modern ərəb ədəbiyyatının inkişafının ilk mərhələsi hesab edilən 1948- ci il və 1967-ci il müharibələri arasındakı dövrü bu təcrübə və sınaq tarixinin təbii davamı ola- raq qəbul edirlər. II Dünya müharibəsindən sonra ərəb ölkələri və Qərb arasında mədəni-ədəbi əlaqələrin möhkəmlənməsi, ədəbi birlik və assosiasiyaların yaradılması, marksizm, ekzistensi- alizm kimi ideologiyaların, fəlsəfi görüşlərin yayılması, qəzet və jurnal səhifələrində tərcümə hərəkatının daha da intensivləşməsi və ən nəhayət, Qərb ədəbiyyatının görkəmli nümayəndə- lərinin ərəb yazıçı və şairlərinə təsiri ərəb ədəbiyyatının inkişafını şərtləndirən ən mühüm amillər idi. Qərb ədəbiyyatının ərəb poeziyasına təsiri əsas etibarilə özünü ideya-məzmunda, ictimai- fəlsəfi, etik-əxlaqi məsələləri önə çəkməsində və şeir dilinin, ifadə tərzinin yeniliyində və klassik qəliblərin sındırılmasında göstərmişdir. Ötən əsrin ortalarından başlayaraq Qərbin modernist şairlərinin yaradıcılıq nümunələrinin, xüsusilə də Tomas Eliotun (1888-1965) poeziyasının böyük bir hissəsinin və tənqidi esselərinin ərəb dilinə tərcümə edilərək Beyrutda "əl-Ədəb" və "əş-Şiir", Qahirədə isə "Ədəb" və "əl-Məcəllə" kimi jurnallarda yayımlanması gənc ərəb şairlərinin yeni tanış olduqları ingilis şairinin yaradıcılığına olan marağını artırdı. Zaman keçdikcə, bu təsir Bədr Şakir əs-Səyyab, Nazik əl-Məlaikə, Əbdülvəhhab əl-Bəyyati, Salah Əbdussabur, Abdulmuti əl-Hicazi, Fədva Tuqan, Adonis, Nizar Qəbbani, Orxan əl- Müyəssər, Xəlil Havi kimi gənc ərəb şairlərinin yazı manerasında, üslubunda, bədii forma və zövq əlvanlığında qabarıq şəkildə özünü göstərməyə başladı. Bütün bunları biz onların seyrçilikdən uzaq şəkildə hadisələr ətrafında təfərrüata varmalarında, mifoloji obrazlılığa və sufi motivlərinə meyil etmələrində və poeziyalarını yeni yaranmış "sərbəst şeir" (bəzən də mənsur qəsidə) forması üzərində kökləmələrində görə bilərik. Bəzi tənqidçilər hətta T.Eliotun "Biyaban" ("The waste land") poemasını ərəb poeziyasında meydana çıxmış yenilikçi hərəkatı başa düşmək üçün müəyyən mənada açar hesab etmişlər. Nazik əl-Mələikə, Bədr Şakir əs-Səyyəb, Əbdülvəhhab əl-Bəyyati, Şazil Taqa, Bülənd Heydəri, Müzəffər ən-Nəvvab kimi iraqlı şairlər sərbəst şeirin iraqlı baniləri və öncülləri kimi tanınsalar da, Suriyada Adonis, Nizar Qəbbani, Əli ən-Nasir, Orxan əl-Müyəssər, Livanda Yusuf əl-Xal, Xəlil Havi, Misirdə Əbdulmuti əl-Hicazi, Salah Əbdussabur, Fələstində Mahmud Dərviş, Muin Bsisu kimi onların davamçıları olan novator şairlər də heç də sərbəst şeirin inkişaf etdirilməsində onlardan geri qalmamış və ərəb poeziyasında bu formanın möhkəmlənməsində və yayılmasında uğurlu addımlar atmışlar. Sərbəst şeirə və bu formada yazılan poetik nümunələrə nəzər saldığımız zaman, ərəb şa- irlərinin Qərb ədəbiyyatından təsirləndiyini görürük. Əlbəttə, Qərb ədəbiyyatından ilham alan bu gənc şairlər əvvəlcə klassik qafiyə quruluşundan, əsrin ruhuna yad olan yersiz və arxaik sözlərdən uzaqlaşdılar. Sonra onlar həyatın nəbzini tutan mövzulara, xalqın ruhuna və aşağı təbəqələrin problemlərinə biganə olmayan canlı, real təcrübələrə tərəf yönəldilər. Bütün bu amillərlə yanaşı şeirlərində olan yeni məzmun, sadə, axıcı dili və başqa müasir keyfiyyətlər modernist şairləri həm ədəbi çevrələrdə, həm də cəmiyyətdə məşhurlaşdırdı. Qeyd etməliyik ki, "sərbəst şeir" hərəkatı da özündən əvvəlki başqa hərəkatlar kimi nöq- sandan və eyiblərdən də xali deyildi. Modernist şeirin istər dəstəkçilərinin, istərsə də əleyhdar- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
833 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan larının qəbul etdiyi bəzi nöqsanlar var idi ki, burada onları xatırlamaq lazımdır. Bunlar bəzi şeirlərdə musiqi duyğusunun kasadlığı, poetik dilin vulqarizm və bayağılıqla korlanması, müb- həmlik və qapalılıq ucbatından bədii təsir gücünü itirməsi, ərəb cəmiyyətinə və onun ədəbi irsinə bağlılıqdan məhrum olması, real fərdi-psixoloji sarsıntılar, iztirablar keçirmədən Qərb poeziyasının kor-koranə təqlidi və s. nöqsanlar idi.
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti (Bakı) xankishi.memmedov@mail.ru AZƏRBAYCAN Bilgə Kağanin “Ey türk, özünə qayıt! Sən özünə qayıdanda böyük olursan!” fikri hər bir türkün həyat amalı olmalı və bu prinsipə hər kəs öz fəaliyyətində maksimum çalışıb əməl etməlidir. Həmin fikri xatırladıram: "Qədimliyimiz zənginliyimizdir. Babalarımız bizdən də ruhlu, bədii zövq sarıdan hədsiz zəngin idilər. Bu səbəbdən də folklorumuzun orta məktəb- lərimizdə (qlobal şəkildə götürsək - təhsildə -X.M.) daha geniş və ardıcıl səviyyədə öyrənil- məsinə ehtiyac var. Elə etməliyik ki, yenə də əvvəlki kimi analar yeni doğulan körpələrini şirin layla üstə böyütsünlər. Bunsuz millətimizin gələcəyinin sözün əsl mənasında yaranması müm- kün olmayacaq". Odur ki, folklorun öyrənilməsi prioritet məsələ olmalı, nəsillər arasında mə- nəvi bağlılığın uğurla inkişaf etdirilməsi üçün xalqın mənəvi kamilləşməsində əvəzsiz rolu olan folklor motivlərindən dəyərincə istifadəyə çalışılmalıdır. Əslində bu həm də təhsilverənin borcudur. Folklorun öyrənilməsi prosesində etnopedaqoji nümunələrdən geniş istifadə etmək- lə təhsilalanların mənəviyyat bütövlüyünün təmin olunmasına xüsusi diqqət ayrılmalıdır. Çünki mədəniyyətlə və mənəvi normalarla səsləşmədən, şəxsiyyətin formalaşdırılması prose- sindən danışmaq yersiz olar. Axı folklor xalqın mənəvi sərvətinin, onun mədəniyyətinin tərkib hissəsi olmaqla, həm də xalq pedaqogikasının tarixi salnaməsidir. Nəhayət, bu həm də türkün sabahıdır. Odur ki, həm tariximizi həm də dilimizi öyrənmək baxımından “dağlardan axan və yer altından süzülüb gələn bulaq sularını” xatırladan folklorumuzun sistemli şəkildə araşdırılması, öyrənilməsi və gələcək nəsillərə çatdırılmasına böyük ehtiyac var. Niyə axı gələcək nəsillərimiz bu bulaqdan içib ondan güc və dərs almasın?Bir də ki, folklor tükənməz enereji mənbəyidir. Belə olmasaydı, folklordan bəhrələnərək M.Rzaquluzadənin “El gücü”, Səhəndin “Sazımın sözü”, Anarın “Dədə Qorqud”u, N.Xəzrinin “Burla xatun”u və s. kimi dəyərli əsərlər yazılmazdı. Biz ədəbiyyatı həm də ona görə öyrədirik ki, uşaqlarımızın intellekt qabiliyyətlərini inkişaf etdirək (intellekt qabiliyyətini təkcə dəqiq elmlər öyrətmir). Odur ki, folkloru əvəz olunmayan ədəb və tərbiyə məktəbinə bənzədirlər. O da məlumdur ki, hər kəsə onun elminə, ədəbinə, mərifətinə, tərbiyəsinə, ümumilikdə götürsək, ağlına və səviyyəsinə görə qiymət ve- rirlər. Nə yaxşı ki, türk milləti bu göstəricilərə görə dünya millətləri içərisində yüksək nüfuza malik olanlar sırasındadır. Müasir təhsil sistemi tərəflərinin nisbəti müxtəlif olan çoxbucağı üzərində qurulmuş mürəkkəb bir sistemə bənzəyir. Bu çoxbucaqlının tərəflərinin hər biri insanlarda böyüklərə hörmət, düzlük, əməksevərlik, Vətənə məhəbbət, vətənpərvərlik, dostluq, ədalət, təvazökarlıq, xeyir, şər, həmrəylik, humanizm və bu kimi müəyyən təsəvvür və anlayışları ifadə edir ki, onlar haqqında ilkin məlumatlar məhz folklor janrlarının anası hesab olunan bayatılardan, laylalardan, tapmacalardan, atalar sözü və məsəllərdən və digər folklor nümunələrindən başlayır.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
834 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Mətləbə keçmək üçün yola körpünü“Kitаbi-Dədə Qоrqud”dan başlayaq. “Kitab”da türk təfəkkürünün Allaha inamı, tanrının birliyinə şükr qıldığı, ən çətin işlərin belə Allahın köməyi ilə həll olunduğu, döyüşdən qabaq oğuz igidlərinin namaz qılması, abdəst almaları, üzlərini yerə qoymaları Allahsız heç bir işin keçinmədiyinin bariz nümunəsidir. Allaha inamla bağlı “Kitab”da çoxlu atalar sözü verilmişdir: “Allah, allah diməyincə işlər oŋmaz”, “Qadir təŋri verməyincə ər bayımaz”, “Təkəbbürlük eyləyəni təŋri sevməz”, “Əcəl vədə irməyincə kimsə ölməz” və s. Bütün bu paremiləri yerində işlətmək son dərəcə zəruridir. Əgər biz zəngin folklor nümunələrini yeni nəsillərə çatdıra bilsək, onların qəlbində millətə, dilə məhəbbət oyada bilsək, vətənpərvərlik ruhu aşılaya bilsək, onda intellektimiz, deməli, həm də uğurlarımız qaçılmaz olacaqdır. Vətənpərvərliklə bağlı “Vətənin bir qışı qürbətin yüz baharından yaxşıdır”, “Vətənin sev- məyən insan olmaz, olsa da ol şəxsdə vicdan olmaz”, kollektivçiliklə bağlı
“El bir olsa-dağ oynadar yerindən”,köməyə ehtiyacı olanlara əl tutmaq, kimsəsizlərin qayğısına qalmaqla bağlı "Əl tutanın əlindən tutarlar”,düşmənə qarşı amansız olub qəhrəmanlıq, mübarizlik ruhu ilə bağlı “Ağ ciyər olma, ər ol, ər!”, böyüklərə, ataya-anaya, doğmalara hörmətlə bağlı “Böyük- süz evdə xeyir-bərəkət olmaz”, əmək tərbiyəsi ilə bağlı ”Allah tənbəli sevməz”,ağıla, elmə, biliyə qiymətlə bağlı "Avara adam kordur”, yalançılıq və doğruçuluqla bağlı “Doğruya zaval yoxdur”, zamanla bağlı "Vaxtını itirən bəxtini itirər”, səbrlə bağlı "Səbr ilə halva bişər ey qora səndən, bəsləsən atlas olar tut yarpağından”, “Səbirli insan heç vaxt peşman olmaz”, kimi ata- lar sözünə şərh vermək bizcə artıqdır. Səbirlə bağlı ədəbiyyatda rast gəlmədiyimiz bir el deyimi də var: “Düşməndən qırx ildən sonra qisas aldım, baxıb gördüm ki, deyəsən bir azca tə-
Göründüyü kimi, insanların ağıllı, düşüncəli olması, onların intellekt qabiliyyətinin in- kişaf etdirilməsi, bir sözlə, mənəvi cəhətdən zəngin olmasının yeganə yolu folklordan keçir. Bu yol riyaziyyatla poeziyanın, folklorun qoşa öyrənilməsi baxımından da maraq kəsb edir. Bütün bunlar isə xalqın ruh yaddaşına və tarixinə olan hörmət və etiramla bərabər, folklorun nə qədər praktiki əhəmiyyətə malik olmasından xəbər verir. İ SA HÜSEYNOVUN “İDEAL” ROMANINDA İNSANA FƏLSƏFİ YANAŞMA Sevil SƏFƏROVA Bakı Slavyan Universiteti sevil.seferova1@mail.ru AZƏRBAYCAN Bəşəriyyətin zirvəsi olan insana hələ qədim zamanlardan bugünümüzə kimi müxtəlif aspektdən yanaşılmışdır. İnsanın daxili, mənəvi aləmi hər zaman diqqət mərkəzində olmuşdur və insana belə baxış tarixə Sokratın adı ilə düşmüşdür. Sokrat insanın daxili aləmini, keçirdiyi hisslərini, duyğularını sevgisini əsas götürür və bununla da insanın mahiyyətini açır. Tarixə onun adı ilə düşmüş “özünü öyrən”, “mahiyyətini dərk et” anlamı insan haqqındakı sonrakı təsəvvürlərə cığır açmışdır. Sokratdan sonra Platon və Aristotelin də insanla bağlı fəlsəfi fikirləri maraq doğurur. Demakritlə Platon da insanın mənəvi aləmini əsas götürür. Fəlsəfə ilə yanaşı ədəbiyyatın da əsas problemi insandır. Hələ qədim zamanlarda, xüsusilə Azərbaycan ədəbiyyatında fəlsəfə və ədəbiyyat birgə fəaliyyət göstərirdi. Xəqaninin, Nizaminin, Nəsimi- nin, M.Füzulinin və s. yaradıcılığında insana ədəbi-fəlsəfi baxış vəhdət təşkil edirdi. Ədəbiy- yatımızın sonrakı inkişafında bir çox yazıçılarımızın yaradıcılığında da bu cəhət özünü göstə- rir. Xüsusilə, İsa Hüseyinovun yaradıcılığında bunu aydın şəkildə müşahidə etmək mümkün- dür. Onun fəlsəfi ideyaları “İdeal” əsərində daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
835 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan İsa Hüseyinov İdeal əsərində bir sıra fəlsəfi ideyalar irəli sürmüşdür. Onun fəlsəfəsini kamil insan, ideal insan, əbədi insan fəlsəfəsi kimi ayırd etmək olar. Yazıçının insana dair fəlsəfi ideyaları əsərdəki Sultan Əmirli və Səməd obrazında özünü geniş şəkildə əks etdirir. Sultan Əmirli yazıçı tərəfindən böyük rəğbətlə əks etdirilmişdir. Əsərdə o, həqiqətin carçısı- dır. Bütün həyatını xalqının, vətəninin, ümumiyyətlə bəşəriyyətin xoşbəxt gələcəyi uğrunda qurban vermişdir. O, özünü Dünyaya Kainat elmi yayan AdıPünhan hesab edirdi. O, rahat, gözəl həyat da sürə bilərdi, amma bu yolu seçmir. Cahil xalqın gözünü açmaqdan ötrü özünü səfərbər edir. Təbii ki, bu yolda onun qarşısında böyük maneələr, keçilməsi çətin səddlər var idi. Yazıçı Sultan Əmirlinin qarşısındakı maneələr kimi dövrün hakim ideologiyasını göstərir. Yazıçı dövrün xarakteristikasını verməklə yanaşı, “Bezobraziya”nı da kəskin tənqid hədəfinə çevirmişdi. Bezobraziya zülmündən qurtarmaqda çarəni “ideal”ında tapırdı. Onun idealı cə- miyyətdəki hakim qanunlarla uyğunlaşmaq istəmirdi. İ.Hüseynov insanı Bezobraziya cəmiy- yətində əzilir, təhqirlərə, böhtanlara məruz qalır, lakin bunlara baxmayaraq mübariz bir insan kimi özünü göstərir. Onu düşündürən təkcə raykom katibi olduğu rayonun insanının taleyi deyil, onu düşündürən bəşər insanının taleyi idi. O insanın taleyi ki, tarix boyu daim əzilmiş, məhkum vəziyyətində olmuş, dili, dini əlindən alınmış, hətta, qədim kökləri belə təhriflərə uğradılaraq, bəşər tarixinin səhifələrindən silinməyə çalışılmışdır. İsa Hüseynovun idealı isə qarşısındakı problemi səthi deyil, dərin köklərinə qədər nüfuz edərək həll etməyə çalışırdı. Onun fəlsəfəsinə görə bəşər insanı ilk öncə özünü, mahiyyətini dərk etməlidir. Bunun üçün isə insan kökünü, tarixini, dilini, mədəniyyətini dərindən bilməli, elminə yiyələnməli və kamil insan olmalıdır. Yalnız bu yol ilə insanımız düşdüyü məngənədən xilas ola bilər. Əsərdəki hadisələrin mərkəzində dayanmış digər bir obraz isə Səməddir. O, daim psixoloji gərginliklər keçirir, ətrafında cərəyan edən hadisələri dərk etməkdə çətinlik çəkir. Əsərdə Səməd bir növ kökündən ayrılmış, yadlaşmış cahil xalqı təmsil edir. Çax-Çux Xalıq kimilərin yalanları və təhrifləri Səmədin gözündən pərdə asır, zaman-zaman onu idealından uzaqlaşdırır. Yazıçı bununla sanki dövrün xarakteristikasını verir. Tarixi, mədəniyyəti, dili, mənəviyyatı təhrif edilən bir xalq getdikcə unutqanlaşır və dostunu, düşmənini ayırmaqda çətinlik çəkir. Bu kumi tərəddüdləri əsərin əvvəlində Səmədin timsalında görmək mümkündür. Yazıçı Səmədin daxilində baş verən təlatümlərin səbəbini onun öz mahiyyətini dərk etməməsində, həqiqətə çata bilməməsində və bunun nəticəsində idealından uzaqlaşmasında görürdü. Əsərin əvvəlində Səməd hələ cahil idi və ətrafında baş verən hadisələrə, eşitdiyi söz-söhbətlərə səthi yanaşırdı, dərinliklərinə varıb qiymətləndirmək bacarığına malik deyildi. Hər şeyi gördüyü və eşitdiyi kimi qəbul edir və inanırdı. Əsərin sonrakı inkişafında Səmədin gün-gündən hadisələrə daha aydın nəzərlərlə baxdığını görürük. O getdikcə onu düşündürən hər şeyi təhlil edib, həqiqətə çatmaq bacarığına nail olur. Bu isə ona İdealını tapmaqda kömək edir. Bununla yanaşı Səməd də kamil insan səviyyəsinə qalxır və əbədiyyətə doğru addım atır.
Könül ŞƏRİFOVA Bakı Slavyan Universiteti sherifova.konul@mail.ru AZƏRBAYCAN
Mühit və qəhrəman problemi bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə özünü göstərir. Mühit qəhrə- mana təsir edir və bunun nəticəsində də, qəhrəmanın xarakteristikası açılır, bu və ya digər şəxsi keyfiyyətləri üzə çıxır. Bədii əsərlərdə müəllif, mühit və qəhrəman problemi bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə əks olunur. Bəzən mühitə hadisələrin baş verdiyi məkan kimi yanaşılır. Ancaq bu şə- kildə yanaşma düzgün hal deyil. Mühit qəhrəmanın düşdüyü vəziyyətdir. Qəhrəman düşdüyü III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
836 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan vəziyyətə uyğunlaşa və ya əksinə uyğunlaşmaya da bilər. Əsərdə qəhrəmanın kim hesab edil- məsi onun bacarığı ilə deyil, əsərin ideyası ilə müəyyən olunur. Bədii əsərdə iştirak edən şəxsin qəhrəman sayılması onun hadisələrin inkişafında, xarakterlərin açılmasındakı rolu ilə müəyyən edilir. Həm müsbət keyfiyyətlərə malik, həm də mənfi cəhətləri ilə diqqəti çəkən surət bədii əsərin qəhrəmanı ola bilir. Əsərdə müsbət hesab edilən qəhrəmanın da bəzii nöqsanları ola bilər. Onlar ictimai həyatda, hərəkət və davranışlarında müəyyən səhvlərə yol verə bilirlər. Mühitə, dövrə münasibət qəhrəmanların hərəkətləri ilə deyil, bədii nəticə ilə üzə çıxır. Mühit və qəhrəman problemi Anarın “ Əlaqə” povestində də özünü göstərir. Povest həm janr, həm də mövzu baxımından digər əsərlərdən fərqlənir. “Əlaqə” povesti fantastik bir əsər- di. Əsərdə bir tələbənin ali məktəbə daxil olması, tələbə adını qazandıqdan sonra bir sıra ha- disələrlə qarşılaşması öz əksini tapır. Povestdə tələbə əsərin əvvəlindən sonuna kimi bir sıra fantastik vəziyyətə düşür. Yaşadığı evdə asılmış şəkillərdəki insanların tez-tez dəyişməsi, yaşadığı binaya yaxın məsafədə yanıb xarabalığa çevrilmiş binanı görməsi, pəncərələrdən görünən işığın yanıb-sönməsi , liftin işləmə qaydası və s. tələbənin psixoloji cəhətdən gərgin- ləşməsinə səbəb olur. Bütün bunlardan qorxan gənc düşdüyü mühitdən qaçıb hamının olduğu yerə getmək haqqında belə düşünür. Əsərdə əsasən təklik, tənhalıq ön planda verilib. Povest də fenomenal üçlük diqqəti daha çox cəlb edir. Bu üçlüyə daxildir: Tənha Yer Kürəsi, Tənha Bina, Tənha, Fərdiyyətçi Tələbə. Tələbə fərdiyyətçi olduğu üçün kütləvi-insani həyat tərzinə qovuşa bilmir. Əsərdə tələbə ali məktəbə hazırlaşdığı dövrdə üç oğlanla yataqxanada yaşayır. Ancaq ünsiyyət qura bilmədiyi üçün daim kənarda qalır, onlara uyğunlaşa bilmir. Ali məktəbə daxil olduqdan sonra o, tək yaşamaq qərarına gəlir. Tələbə qapalı vəziyyətdən kənara çıxmaq haqqında qətiyyən fikirləşmirdi. O, artıq təkliyə vərdiş etmişdi, insanlarla əlaqələnmə yolları axtarmırdı. Əksinə, özünü başqalarından ayrı salmaqdan ötrü yollar axtarır,insanlarla ayrılma, təcrid edilmə, "qırıq xətli telefona" çevrilmə yolları arayırdı. Şəhərdən kənarda, insanların az olduğu məkanda, pəncərədən boylanarkən dənizdən başqa heç bir şeyin olmadığı yerdə yaşa- ması onu daha da sevindirirdi. Əslində bu hal təkliyi, tənhalığı sevmək ən böyük faciələrdən biri idi. Əsərdə əlaqə problemi yazıçı tərəfindən çox geniş şəkildə əks olunmuşdu. Burada yalnız bir insanın digəri ilə əlaqəsi yox, o cümlədən cəmiyyətin, Yer kürəsinin digər varlıqlarla əlaqə yarada bilməməsi ön planda verilib . Əsərdə bu açıq-aşkar özünü göstərir. Belə ki, tələ- bə insanlardan ayrı düşür, tələbənin yaşadığı bina digər binalardan , Yer Kürəsi də digər pla- netlərdən ayrı düşür. Yazıçı tələbə ilə yanaşı binanın, Yer Kürəsinin təkliyini əks etdirməklə böyük yalqızlığı qabarıq göstərməyə çalışıb və bura da simvolik obyektləri əsas götürüb. Əsərdə yazıçı müxtəlif səpkidə şəxsiyyət problemini izah edir . Yazıçı bu povestlə oxucularını, elm adamlarını “başqa növ əlaqə prinsiplərinə” yiyələnməyə çağırır.
Yüklə 9,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|