sinir sistemi vasitəsilə həyata keçirilir.Beyin vasitəsilə
bədənin bütün orqan və toxumalarindan orqanizmi
əhatə edən xarici muhitdən fasiləsiz olaraq
informasiyalar alır.Beyin başqa sinir lifli vasitəsilə
alınmış informasiyaları işləyərək uyğun orqanların
fəliyyətini tənzimləmək üçün onlara impulslar
göndərir.Mərkəzi sinir sisteminə impulslari ötürən sinir
lifləri mərkəzəqaçan afferent impulsları orqanlara
öturən liflər isə mərkəzmənqasan efferent sinir lifləri
adlanir.İsanlarin duyğulari nitiqi yaddaşı təfəkkürü bir
sözlə bütün pisixoloji proseslər sinir sisteminin fəaliyyəti
ilə əlaqədardır insane bunlarin vasitəsilə nəinki ətraf
mühiti dərk edir həm də onu fəal surətdə dəyişə bilər.
ƏDƏBİYYAT\\ Ə.H.ƏLİYEV F.İ.CƏFƏROV.
İNSAN ANATOMİYASİ.
C .Ə.NƏCƏFOV.N.R.ZEYNİYEV.S.M.QULİYEV
UŞAQ ANATOMİYASİ VƏ FİZİOLOGİYASI.
BAKİ 2001.
TƏNƏFFÜS,ƏHƏMİYYƏTİ VƏ YAŞ XÜSUSİYYƏTLƏRİ.SƏS
APARATININ GİGİYENASI.
PLAN
1.Tənəffüs sistemi.
2.Qırtlağın yaş xüsusiyyətləri və səs aparatı.
3.Nəfəs borusu,bronxlar.
4.Ağciyərlər və plevra pərdəsi.
5.Ağciyərlərin yaş və fərdi xüsusiyyətləri.
Hər bir canlı orqanizm öz fəaliyyətini,yaşamasını və çoxalmasını təmin
etmək üçün xarici mühitdən oksigen və qida maddələri tələb
edir.İnsanın tənəffüs aparatına yuxarı və aşağı tənəffüs yolları və
ağciyərlər daxildir.Yuxarı tənəffüs yollarına burun boşluğu və burun
udlağın bir hissəsi daxildir.Aşağı tənəffüs yollarına isə qırtlaq, nəfəs
borusu və bronxlar aiddir.Ağız və burun boşluqları udlaq ilə birlikdə
tənəffüs aparatının təbii qapılarını təşkil edir.
Burun boşluğu tənəffüs yolunun başlanğıc hissəsi olub, xəlbir
sümüyünün xəlbir səfhəsi,əsas sümüyün cismi və sərt damaq,yanlardan
əng,xəlbir,göz yaşı sümüyü,damaq və qığırdaqdan təşkil
olunmuşdur.Qırtlaq qığırdaqlardan təşkil olunub,boyunda yerləşmiş və
yuxarıda udlaq vasitəsilə burun və ağız boşluqları ilə birləşir.Qırtlaq iki
vəzifə daşıdığı üçün quruluşu da mürəkkəbdir.Bunun skeletini üç ədəd
tək qığırdaq üzüyəbənzər,qalxanabənzər və qırtlaq qapağı qığırdağı və
üç cüt qığırdaq çalovabənzər,buynuzabənzər və pazabənzər qığırdaqlar
təşkil edir.Üzüyəbənzər qığırdaq halqa şəklində olub qırtlağın əsasını
təşkil edir,üzərində qalxanabənzər və çalovabənzər qığırdaqlar
yerləşərə nəfəs borusu ilə birləşir.Qırtlaq qapağının iki səthi var:ön dal
səthi və arxa qırtlaq səthi.Qırtlaq səthi qırtlaq girəcəyinə baxr,üzərində
selikli vəzilər var.Qırtlaq boşluğu quruluşca çox sadədir,aşağıya doğru
konus kimi genələrək nəfəs borusuna keçir.Qırtlaq boşluğlarının
əhəmiyyətlisi ara hissəsidir.Burada səs aparatı yerləşir.Səs büküşləri
səsin əmələ gəlməsində iştirak edir,bu büküşlər isə çox saylı elastiki
liflərdən yaranır.Müəyyən qrup əzələlərin yığılması hesabına səs bağları
gərginləşir və nəfəs verilən zaman səs yarığından keçən hava həmin
telləri etizaza gətirir,bunların etizazı (vibrasiya) qırtlaqdan yuxarı olan
havaya keçir və səs əmələ gəlir.İnsan qida udduğu zaman qida udlaqdan
keçərək qida borusuna daxil olur,qırtlaq boşluğuna keçmir.
Yeni doğulmuşda qırtlaq nisbətən dairəvi olub,qıfa bənzəyir,səs telləri
qısa səs yarığı dar olur.Uşq böyüdükcə tədricən silindrik formya
çevrilir.Qırtlağın sürətlə böyüməsi 14—16 yaşlarında olur.Qırtlaq
yığırdaqları çox zəif və yumuşaqdır.Qırtlaq girəcəyi uşağın 12-13 yaşına
kimi dar olur.Uşaqların səs yarığı çox dar,həqiqi səs telləri nisbətən
qısadır.Oğlanlarda və qızlarda qırtlağın cinsi fərqi üç yaşından sonra
dəyişilir.Səs telləri uzununa böyüyür.Səsin tonu yaşdan,səs telinin
vəziyyətindən asılı olaraq dəyişir.Səs telləri nə qədər tez-tez titrəsə səs
də bir o qədər uca olar.Səs tellərini qorumaq lazımdır.Çox ucadan
danışmaq,mahnını avazla oxumaq,qışqırmaq-bütün bunlar səs tellərinin
həddindən artıq gərilməsinə və bir-birinə dəyib sürtünməsinə səbəb
olur və onlar müəyyən müddətdən sonra zədələnir.Nəticədə səs
xırıltılı,batıq olur və hətta tamam itir.
Tənəffüs yollarının tez-tez xəstələnməsi səs tellərini zədələyir.Papiros
çəkmək və spirtli işkilər də səs tellərinə mənfi təsir edir.Təsadüfü
deyildir ki,papiros çəkən və spirtli içkilərdən sui istifadə edən adamların
səsi həmişə batıq və xırıltılı olur.
Nəfəs borusu qırtlağın ardı olub,qida borusunun önündə
yerləşmişdir.Uzunluğu çox müxtəlif olub 9-15sm,diametri yuxarıda və
aşağıda dar ortada isə genişdir.Eni 1,5-2,7sm bərabərdir.Nəfəs
borusunun ön və yan divarları yığırdaqdan,dal divarı isə birləşdirici
toxumadan əmələ gəlir.Selikli qişa nəfəs borusunun bütün divarlarını
daxildən əhatə etmiş,kiprikli epitel ilə örtülüdür.Selikaltı təbəqədə bir
çox selili vəzilər var.Əzələ gişası 2 qatdan:daxili köndələn və xaricdə
boylama qatından ibarətdir.Nəfəs borusunun yaş və fərdi xüsusiyyətləri
haqqında aşağıdakıları qeyd etmə olar.İlk uşaqlıq dövründə nəfəs
borusu nisbətən yuxarıda yerləşir,onu təşkil edən qığırdaqlar yumşaq və
elastiki olur.Uzunluğu yeni doğulmuş uşaqlarda təxminən 4 sm-dir.Uşaq
14-15 yaşına çatanda uzunluğu təxminən 7 sm,yaşlı insanlarda isə
12sm-dir.Yaşa dolduqca nəfəs borusu uzanır,mənfəzi ilk dəfə
yastılaşmış olur.Sonra uzunsov,ellepsəbənzər və nəhayət dairəvi forma
alır.Nəfəs borusu 4 və 5 döş fəqərələrinin arası bərabərliyində
haçalanaraq sağ və sol baş bronxlara bölünür. Broxların quruluşu və
şəkli, nəfəs borusuna oxşayır.bunların daxili səthi kiprikli epitellə
örtülüdür.Kirpiklərin hərəkəti nəticəsində selik ağciyərlərdən qırtlağa
doğru hərəkət edir.
Uşaqların bronxları dar, qəğırdaqları yumuşaq ,əzələ və elastik
toxumaları nisbətən zəif inkişaf etmişdir.Selikli qişası dam
arlar ilə zəngin və qurudur.Sağ bronx şaquli vəziyyətdə olaraq nəfəs
borusunun məbədidir.Sol bronx isə onunla bucaq əmələ gətirmək
davam edir.Ona görə uşaq yaşlarında yad cisim, adətən,sağ bronxa
düşür.
Ağciyərlər cüt üzüvlər olub döş boşluğunda yerləşir,aşağı səthləri
diafraqmaya və içərisi səthləri ürək kisəsinə söykənmişdir.Ağciyərin
həcmi müxtəlifdir.Sağ ağciyər,sol ağciyərdən qısa geniş və həcmlidir.Pay
arası şırımlar vasitəsilə sağ ağciyər üç paya sol ağciyər iki paya
bölünür.Normal ağciyərlərin rəngi uşaqda açıq çəhrayi olur.Yaşlılarda
isə getdikcə tündləşir,xarici səthində qara ləkələrə təsadüf edilir.Bunun
səbəbi xaricdən hava ilə ağciyərlərə daxil olan yad cisimlər (toz
hissəciklər,tüstü,qurum,mikroelementlər və s.).Ağciyərlərin tutumuna
gəldikdə isə insan dərin nəfəs aldıqda,döş qəfəsi maksimum
genişləndikdə,sağlam ağciyərlər 500 sm kub hava tutur.Dərin nəfəs
verdikdən sonra ağciyərlərdə 1500 sm kub hava olur.Buna ağciyərin
orta həyat tutumu deyilir.Ağciyərlərin çəkisi onlarda olan seliyin və
qanın miqdarından asılıdır.Ağciyərlər yumşaq məsaməli və süngərə
bənzəyir,daxilində hava olduğu üçün suda üzür.Hər ağciyərə daxil olmuş
bronxiol diametri 1,5mm bərabər 12-18 ədəd daha kiçik şaxələrə
hüdudi bronxiolalara bölünür.Hər tənəffüs bronxiolu alveo
axcıqlarına,onlarda öz uclarında genişlənərək alveo kisəciklərinə
açılır.Bronx və bronxiol şaxələri sistemi tənəffüs bronxiolalarına qədər
hava daşıyır və qazlar mübadiləsi iştirak edir.Bronxiolaların divarı eptel
təbəqədən və əzələ lifləri ilə elastiki liflərdən əmələ
gəlmişdir.Bronxlarda epitel çox nüvəli və kiprikli olur.Alveollar xaric
tərəfdən qan kapeliyarları ilə əhatə olunmuşdur.Ağciyər paycıqları
elastiki birləşdirici toxuma ilə zəngindir.Burada piy hüceyrələri
olmur,ancaq danələrinə çox təsadüf edilir.Həmin ara birləşdirici
toxumada qan damarları və sinirlər yerləşmişdir.Ağciyərlərin əsas
vəzifələri qazlar mübadiləsi yerinə yetirmək,qanı oksigen ilə
zənginləşdirmək və korbon qazından azad etməkdir.Oksigen ilə zəngin
havanin ağciyərlərə daxil olması və karbon qazı ilə zəngin havanın xaric
olunması döş qəfəsi əzələlərinin və diafraqmanın fəaliyyəti ilə həyata
keçirilir.
Hər bir ağciyər serroz qişadan əmələ gəlmiş plevra kisəsinin daxilində
yerləşir.Plevra kisələrinin hər biri 2 səfhədən ibarətdir.Ağciyər plevrası
və ya visseral plevra,həmçinin parietal plevra.Plevra kisəsi 2 pərdədən
döş boşluğu divarının daxili səthini və ağciyərlərin üzərini örtən
pərdədən təşkil olunmuşdur.Hər iki pərdənin səthi çox hamar və
sürüşgəndir.Bunların arasında qalan bir sahə (plevra boşluğu) plevra
mayesi ilə tutulmuşdur.O tənəffüs zamanı ağciyərlərin döş boşluğunun
divarına sürtülməsini azaldır.
Yeni doğulmuşda,ilk uşaqlıq dövründə ağciyərlər yaşlı şəxslərə nisbətən
xeyli yuxarıda yerləşir.Yaşa dolduqca aşağı enir.Anadan olandan sonra
üç aylıqadək ağciyərlər çox sürətlə inkişaf edir,sonra onların inkişafı
biraz zəifləyir.13-14 yaşınadək bərabər dərəcədə davam edir,gənclik
dövründə yenidən sürətlə inkişaf etməyə başlayır.Erkən yaşda
ağciyərlər birləşdirici toxuma ilə zəngindir,qan dmarları ilə yaxşı təchiz
olunmuşşdur.Kapelyar və limfatik düyünlər çoxdur və yarıqlar isə
enlidir.Elastiki toxuma,xüsusilə,alveolların ətrafında zəif inkişf
etmişdir.Ağciyər arteriyası qapısından daxil olaraq bir çox şaxələrə
bölünür ki,bunlarda bronx şaxələri ilə gedərək alveollrın ətrafında
kapelyar sisteminə keçir.Hava mübadiləsindən sonra,yəni qand karbon
qazı alveollara və alveollardakı oksigen qanın eritrositlərinə keçdikdən
sonra hasil olan arterial qan kapelyar sistemdən kiçik venlara axır
ki,bunlarda birləşərək hər ağciyərdə bir cüt ağciyər venalarını əmələ
gətirir.Ağciyər venaları ağciyər qapısından xaric olaraq ürəyin sol
qulaqcığına açılır.Ağciyərlər azan və simpatik sinirlərdən əmələ gəlmiş
ön və dal ağciyər kələflərindən çıxan şaxələr ilə invervasiya olur.
ƏDƏBİYYAT
1.C.Ə.NƏCƏFOV,N.R.ZEYNİYEV,S.M.QULİYEV ”Uşaq
anatomiyası və fiziologiyası”Bakı-2001
2.Ə.H.ƏLİYEV,F.İ.CƏFƏROV,Ə.N.FƏRƏCOV “İnsan
anatomiyası”Bakı-2002
Tibbi biliklərin əsasları fənnindən açıq dərsin icmalı.
Mövzü:
Ürək – damar sistemi və onun xəstəlikləri.
Məqsəd:
1.Ürək – damar sistemini izah edir.
2.Ürəyin quruluşu və işi.
3.Ürək – damar sisteminin sinir humoral tənzimi.
4.Ürək – damar sisteminin xəstəlikləri,onların profilaktikası
və onların müalicəsi.
5.Qanaxmalar,onların növləri,qanaxmalar zamanı ilk
yardımın göstərilməsi.
İş forması:
Kollektivlə və qruplarla iş.
İş üsulları:
Klaster,Venn diaqramı,Beyin həmləsi,İnsert.
Resurslar:
Dərslik, iş vərəqləri,marker,İKT vasitələri.
İnteqrasiya:
Uşaq anatomiyası,fiziologiyası və gigiyenası.
Dərsin gedişi.
Motivasiya:
Mövzuyla bağlı hazırladığım slaydı təqdim edirəm.Sonra
“Verilmiş slaydda açar sözü sizcə nə ola bilər?” sualına cavab axtararaq
qırmızı rəngli boş qalmış dairədə “Ürək” sözünü yazıram.
Sonra elektron təqdimata istinad edərək nəzəri materialı şərh edirəm.
Tədqiqat sualı:
Ürəyin quruluşu necədir?
Tədqiqatın aparılması:
Tələbələri qruplara bölürəm və bu qrupları
adlandırıram(Məsələn:ERİTROSİTLƏR,LEYKOSİTLƏR,TROMBOSİTLƏR,
PLAZMA)
Sonra onlara iş vərəqlərini paylayıram.
İş vərəqi 1.
Ürək – damar sistemi haqqında.
İş vərəqi 2.
Ürək – damar sisteminin sinir humoral tənzimi.
İş vərəqi 3.
Ürək – damar sisteminin xəstəlikləri;onların profilaktikası və müalicəsi.
İş vərəqi 4.
Qanaxmalar,onların növləri.Qanaxmalar zamanı ilk yardımın
göstərilməsi.
İnformasiya mübadiləsi:
Bu mərhələdə hər qrupdan bir nəfər
qrupun işini təqdim edir.Qruplar bir- birinin işləri ilə tanış
olurlar.Təqdim olunan işlər lövhədən asılıdır.
İnformasiya müzakirəsi:
Təqdimatdan alınan cavablara əsasən
tələbələrə suallarla müraciət edirəm.
Açar sözlərdən istifadə edərək bioloji imlanı tamamla.
Nəticə və ümumiləşdirmə:
Diqqəti tədqiqat sualına yönəldərək
tələbələrin cavablarını ümumiləşdirirəm.
Yaradıcı tətbiqetmə:
Qan, ürək – damar sistemi mövzusunda
krassvord hazırlayın və internetdən maraqlı məlumatlar toplayın.
Ev tapşırığı:
Topladığınız məlumatlar əsasında növbəti sərbəst işinizi
hazırlayıb təqdim edin.
Sərbəst işin mövzusunun adı: “Ürək – damar sistemi,ürəyin
quruluşu,işi və yaş xüsusiyyətləri”.
ÜRƏK DAMAR SİSTEMİ.ÜRƏYİN QURULUŞU,İŞİ VƏ YAŞ
XÜSUSİYYƏTLƏRİ.
PLAN
1.Ürək damar sistemi.
2.Qan dövranının yaş xüsusiyyətləri.
3.Ürəyin quruluşu.
4.Ürəyin işi.
5.Ürək əzələsinin xüsusiyyətləri.
İlk dəfə olaraq Veber qardaşları 1845- ci ildə tədqiqatlarla
müəyyənləşdirdilər ki uzunsov beyində yerləşən azan sinir düyününün
qıcıqlandırılması urəyin fəaliyyətinə müxtəlif cür təsir göstərir.Azan sinir
ürək fəaliyyətinə tormuzlayıcı, simpatik sinir impulsları isə
qüvvətləndirici təsir göstərir. Ürəyin və qan damarlarının fəaliyyətinə
təsir edən sinir impulsları mərkəzdənqaçan sinirlərələ üzvlərə gəlir.Ürək
fəaliyyətini tənzim edən neyron yığımlarına təkcə uzunsov və onurğa
beyinlərində deyil ,eləcə də baş beyin yarımkürələrinin qabığında,
hipotalamusda və beyincikdə də rast gəlinir.
Ürək və damarların fəaliyyətinə sinirlərlə yanaşı olaraq daxili sekresiya
vəzilərinin ifraz etdiyi bioloji fəal maddələr – hormonlar və digər duzlar
da təsir göstərir.
İnsan rüşeyminin 3-4 həftəliyində ürək 2 endotelial boru şəklində əmələ
gəlir.Bu borular birləşərək iki kameralı (qulaqcıq və mədəcik) ürəyə
çevrilir.İnkişafın altıncı həftəsində qulaqcığın arakəsmə ilə sağ və sol
kameralara ayrılır,iki aylıqda isə mədəcik iki hissəyə bölünür.Ürəkdə
gedən bu proseslər damarlarında difrensasiyasına səbəb olur,yəni artıq
bu dövrdə ağciyər arteriyası və aorta sərbəst şəkildə formalaşır.Urəyə
yaxın olan bu nahiyədə aorta ilə ağciyər arteriyasını birləşdirən bir
damar olur ki ,ona da botal axarı deyilir. Bu axarın embirional inkişaf
dövründə mühüm fizioloji əhəmiyyəti var.Ana bətin dövründə ürəyin
sağ qulaqcıqğı ilə sol qulaqcığı arasında oval dəlik olur ki,bu da qanın
sağ qulaqcıqdan sol qulqcığa keçməsinə şərait yaradır.Həmin dövürdə
ürəyin mədəcikləri nisbətən zəif inkişaf edir.Uşaq doğulduqdan sonra
qulaqcıqlar arasındakı dəlik fizioloji əhəmiyyətini itirir və 5-7 aylığında
tamam bağlanır.Rüşeymin ümümi kütləsi 1q olduqda ürək kütləsi mq
olur,uşaq anadan olduqda isə ürəyin küləsi 20q bərabər olur,uzunluğu
3,5 sm eni 2,2 sm yaxın olur.
Ürəyin ayrı-ayrı kameralarının postnatal inkişafıda müxtəlifdir.Anadan
olandan sonra birinci il qulaqcıqların böyüməsi mədəciklərin
böyüməsindən üstün olur,sonra onlar təxminən eyni dərəcədə
böyüyürlər.Təzə doğulmuş oğlan uşaqlarında ürəyin kütləsi qızlara
nisbətən çox olur,12-13 yaşında əksinə,16 yaşından başlayaraq yenə
oğlan uşaqlarının ürəyinin kütləsinin artması müşahidə olunur.
Ürək içərisi boş kisə şəkilli bir orqandır.Daxili xüsusi arakəsmə ilə iki
qulaqcığa və iki mədəciyə ayrılır.Sağ və sol hissələri isə bütov arakəsmə
ilə bir birindən ayrılır.Qan qulaqcıqdan mədəciyə xüsusi axar vasitəsilə
tökülür.Axarın açılıb-bağlanması taylı qabaqlarla elə tənzimlənir
ki,mədəciyə tökülmüş qan geriyə qulaqcığa qayıtmasın.Ürəyin sol
hissəsində bu qabaqlar iki ədəd,sağ hissəsində isə üç ədəd olur.Ürəyin
sol mədəciyindən çıxan aorta və sağ mədəciyindən çıxan ağciyər
arteriyası arasında isə aypara qapaqları olur.Aypara qapaqları
mədəciklərdən çıxan qanın geri axmasının qarşısını alır.Ürək
qapaqcıqları qanın qulaqcıqdan mədəciyə, mədəcikdən isə aorta və
arteriyaya birtərəfli axmasını təmin edir.
Ürəyin yuxarı genişlənmiş hissəsi əsası,nisbətən daralmış aşağı hissəsi
isə təpəsi adlanır.İnsan ürəyinin ütləsi təqribən 250-360 q arasında
dəyişir.İnsan ürəyi döş qəfəsinin sol nahiyyəsində assimmetrik
vəziyyətdə yerləşir.Ürək perikard adlanan kisəylə örtülmüşdür.Ürək
xaricdən epikard ortadan əzələvi qat olan mioard,daxildən isə
endokarddan təşil olmuşdur.Miokard ürəyin əsas kütləsidir.O eninə
zolaqlı əzələ toxumasıdır.Ürək əzələ liftlərində xüsusi bağlayıcı atmalar
var ki,onun hesabınada ürə hər hansı bir qıcığa bütövlükdə cavab
verir.Ürək qeyri-iradi fəaliyyət göstərdiyi halda sklet əzələləri iradi
olaraq yığılıb-açılır.
Ürək daxildə döş qəfəsi boşluğunda yerləşdiyi halda,sklet əzələləri
xaricdə sümükdə yerləşir.Ürək fəliyyətdə olduğu zaman müəyyən iş
görür.Onun gördüyü iş qanın mədəciklərdən qovulmasına və
damarlarda hərəkətinə sərf olunur.Sağlam adamın mədəcikləri hər
sistola zamanı orta hesabla 65-70ml qannğı damarlara qovur.Sağ və sol
mədəciklər eyni miqdarda qan qovur.Ürək bir dəqiqi ərzində damarlara
təqribən 4500-5000ml qan qovur.Hesablamalar göstərir ki,ürək
dəyqədə 60-70 dəfə vurarsa,sol mədəcik aortaya dəqiqədə 4-5,saatda
300,bir gündə isə 7200 litr qan vurur.
İlk baxışdan adama qəribə gəlir ki,nece olur ki,çəkisi 300 q və həcmi
yumruqdan böyük olmayan ürək kimi kiçik bir üzv istirahət etmədən on
illərlə işləyirbütün üzvləri arası kəsilmədən qanla təchiz edir.
Bəs nə üçün bu qədər gərgin və həmdə ara vermədən normal işləyən
ürək əzələsi yorulmur,nə üçün o əmək qabiliyyətini itirmir.Refletor
xarater daşıyan ürəyin fəaliyyətinə iki cür effirint sinir təsir göstərir
ki,bunlarda simpatik və azan sinir lifləri aiddir.Simpatik sinirlər ürəyin
fəaliyyətinə qüvvətləndirici və yaxud gücləndirici təsir azan sinir isə
ürəyin fəaliyyətinə tormozlaşdırıcı təsir göstərir.
Ürək əzələsinin müəyyən ardıcıllıqla ritmik olaraq yığılıb açılması ürək
tsiklini təşil edir.Sağlam insanda bir dəqiqə ərzində ürək tsikli 65-75
dəfə olur.Hər ürək tsikli isə 3 fazadan ibarətdir.
1.Qulaqcıq və mədəciklərin yığılması-sistola fazası
2.Qulaqcıq və mədəciklərin ardıcıl boşalması-diastola fazası
3.Eyni zamanda,həm qıcığın,həm də mədəciyin ümumi boşalması-pauza
Tam bir ürək tsikli 0,8 saniyəyə bərabər olur.Bu vaxtın təxminən 0,1
saniyəsi qulaqcığların sistolasına,0,3 saniyəsi mədəciklərin
sistolasına,0,4 saniyəsini isə ümumi diastolaya yəni pauzya sərf olunur.
Daxili üzvlərin əksəriyyətinin əzələləri saya əzələ toxumsından əmələ
gəlmişdir.Lakin,ürə əzələsinin lifləri eninə zolaqlıdır.Bununlada onlar
sklet əzələləri liflərini xatırladır.
Ürə əzələsinin lifləri bir-biri ilə birləşərək sinsit (tor) əmələ
gətirir.Fizioloji xüsusiyyətlərinə görə sklet əzələsindən xeyli
fərqlənir.Sklet əzələlərinin fəaliyyəti iradi olduğu halda,ürə əzələsinin işi
qeyri-iradidir.Yəni başqa təsirlər ürəyin fəaliyyətini dəyişmir.Ürək
əzələsinin başqa bir xüsusiyyəti ürə avtomatizmi,yəni ürəyin avtomati
işləməsidir.Bədəndən ayrılmış ürə yığılmasının ritmik olaraq müəyyən
müddət davam etdirir.Demək ürəyin yığlmasını törədən səbəb onun
özündədi.İnsanın ürəyini iki gün sonra canlandıra
bilmişlər.Məlumolmuşdur ki,ürək əzələsində xüsusi sinir düyünlərini
əmələ gətirən atipik hüceyrələr vardır ki,bunlarda müntəzəm sürətdə
oyanma əmələ gətirir və bu oyanma hər ii qulaqcığın əzələ
divarlarına,buradan da mədəciklərə yığılır bunun nəticəsində ürəyin
şöbələri növbə ilə:əvvəlcə qulaqcıqlar sonra isə mədəciklər yığılır.
Urəyin yığılıb –boşalması ilə əlaqədar bəzı təzahürlər (əlamətlər)
meydana çıxırki ki bunlara zirvə vurğursu, urək tonları,ürəkdə yaranan
elektirik cərəyanı,qan təxyiqi,nəbz aid edilir Ürəyin işi səs təzahürləri ilə
müşayət olunur ki bu ürək tonları adlanır. Ürək tonları əsasən taylı və
aypara qapaqların örtülməsində, ükək əzələsinin gərginləşməsindən
əmələ gələn küylərdir.Bu tonları ya qulağımız döş qəfəsinə
toxundurmaqla və ya xüsusi cihazlarla eşitmək olur. Ürək fəaliyyətdə
olduğu zaman əmələ gələn elektrik cərəyanı eletrokardioqraf cihazı ilə
qeyd edilir. ƏDƏBİYYAT.
1.C.Ə.NƏCƏFOV,N.R.ZEYNİYEV,S.M.QULİYEV”Uşaq anatomiyası və fiz.”
Uşaq anatomiyasi ve fiziologiyasi elminin pridmeti ve
digər elmlerle əlaqesi. Boyuməsi ve inkisaf
qanunauyqunluqlari.
Plan.
1.Anatomiya nədir nəyi öyrənir.
2Usaq fizalogiyasi elmi nə deməkdir.
3Usaq orqanizminin yasli orqanizmindən fərqi.
4Birinci mərhələ necə yasi əhatə edir.
5Usaqliq dövrunun 2-3- ci mərhələsi.
6Usaq orqanizmin böyuməsinin necə çiçrayis aid edilir.
Usaq anatomiyasi usaq orqanizminin və onun ayri ayri
orqanlarinin quruluşunu öynənir. Uşaq fizialoyasi
orqanlarin orqanlar sistemini və orqanzimdə böyümə və
inkişaf zamani gedən həyati prosesleri –funksiyalari bu
funksiyalarin yaş dövrlərində özunəməxsusluğunu
öyrənir.Orqanizmin inkişafi və böyuməsi prosesində
quruluş və funksiyasinin dəyisməsini uşaq anatomiyasi və
fizialogiyasi elml öyrənir. Məlumdurki ki orqanizmi
ümumi quruluş və funksiyasini onun orqan toxuma və
hüceyrələrinin quruluşunu bilmədən öyrənmək mümkün
deyil.Uşaq anatomiyasi və fiziologiyasi elmi makroskopik
və mikroskopik anatomiya embiralogiya histalogitya
sitalogiya və biokimiya elimleri ilə üzvu surətdə
əlqəlidir.Uşaq anatomiyasi və fiziologiyasi elmi bütün
bioloji və tibbi elimlərlə əlaqəlidir.Uşaq anatomiyasi və
fiziologiyasi elmi ilk növbədə pedoqoji əhəmiyət
daşıyır.Bu predmet inkişaf etməkdə olan uşaqlarin
müxtəlif yaş dövurlərində düzgün istiqamətləndirsin. Hər
bir pedaqoq ibtidai sinif müəllimi usaq orqanizmini
quruluşu fizioloji prosesleri bilməyə malik
olmalidir.N.K.Krupskaya yazirdi;Pedaqoq hər şeydən
əvvəl nəyi bilməlidir; insane orqanizminin quruluşu və
funksiyasini onun anatomiyasinı fiziologiyasını və
inkişafıni.Bunları bilməyən yaxşı pedaqoq olmaz uşaqları
düzgun böyüdüb tərbiyə edə bilməz.
VİTAMİNLƏRİN ƏHƏMİYYƏTİ.AVİTOMİNOZLUQ
VƏ HİPPER VİTAMİNOZLUQ.
PLAN
1.Vitaminl
ərin tapılma tarixi.
2.Vitaminl
ər həll olmalarına görə neçə qrupa
bölünür.
3.Vitaminl
ərin əhəmiyyəti.
4.Avitominoz.
5.Vitaminl
ərin qidada saxlanılması.
Hazırda vitamin haqqında elmi təlim sərbəst tibbi-bioloji elm
sah
əsi olan vitaminologiya kimi formalaşıb.Hələ 130-140 il
bundan
əvvəl alimlər belə güman edirdilər ki, insan orqanizmi
üçün zülallar,yağlar karbohidratlar,mineral maddələr və su
kifay
ətdir.Ancaq təcrübə göstərdi ki, insan və heyvanın normal
böyüməsi və inkişafı üçün bu maddələrin olması belə kifayət
deyil.Bir çox xəstəliklər qidada hansısa maddənin çatışmaması
n
əticəsində baş verir.19 cu əsrdə geniş yayılan və sinqa kimi (və
yaxud skorbut) adlanan x
əstəlik 70-80% insanların ölümünə
s
əbəb oldu.Elə o vaxt Cənub-Şərqi Asiya və Yaponiyada beri-beri
x
əstəliyi geniş yayılmışdı.Yaponiyanın əhalisinin təxminən 30%-i
bu x
əstəliyə tutulmuşdu.
Vitaminl
ər haqda elmin əsas yaradıcısı rus həkimi N.i.Lunin
olm
uşdur.O özünün 1880-cı ildə nəşr olunmuş “Mineral duzların
heyvanların qidasında əhəmiyyəti haqqında” əsərində yazır:”Bu
madd
ələri tədqiq etmək böyük əhəmiyyət kəsb edir və
heyvanların qidasında onların əhəmiyyətini öyrənmək lazımdır”.
Vitaminl
ər qidanın tərkibində cüzi miqdarda olmaqla orqanizmdə
normal biokimy
əvi və fizioloji proseslərin getməsini təmin və idarə
edir.
Vitaminl
əri təsnif etmək üçün vahid bir kriteri yoxdur.Ancaq həll
olmalarına görə vitaminlər iki qrupa bölünür:
1.Yağlarda həll olan vitaminlər.Bunlara aiddir.
1.A vitamini
2.D vitamini
3.E vitamini
4.K vitamini
2.Suda h
əll olan vitaminlər.Bunlara aşağıdakılar
aiddir:
1.B1 vitamini
2.B2 vitamini
3.B6 vitamini
4.B12 vitamini
5.PP vitamini
6.C vitamini
7.P vitamini v
ə s.
Vitaminl
ər orqanizmin normal böyüməsində və inkişafında mühüm
əhəmiyyət kəsb edir (vita-latınca həyat deməkdir).Fermentlərin və
b
əzi fizioloji fəal maddələrin tərkibinə daxil olan vitaminlər
orqanizmin hüceyrələri tərəfindəm sintez olunmur.İnsan
vitaminl
əri bitki və heyvan mənşəli qidalar vasitəsilə alır.
A vitamini b
əzən böyümə vitamini də adlandırırlar.Orqanizmdə A
vitamini çatışmayanda dərinin quruması,gözün buynuz qişasının
tutqunlaşması müşahidə olunur.Uşaqların qidasında A vitamini
çatışmayanda onlarda boyartımı ləngiyir,ağciyərləri və
bağırsaqları zədələnir.İnsanda “toyuq korluğu”adlanan xəstəliyin
yaranması da A vitamininin çatışmaması ilə əlaqədardır.Belə
adamların axşam hava qaralan kimi görmə qabiliyyəti
z
əifləyir.Qida məhsullarından balıq yağı,kərə
yağı,süd,yerkökü,ərik,ispanaq,qırmızı bibər,pomidor A vitamini ilə
z
əngindir.Adamın sutkalıq qidasında təxminən 1 mq A vitamini
olmalıdır.
C vitamini v
ə ya askorbin turşusu orqanizmdə osidləşmə-
reduksiya prosesl
ərində mühüm rol oynayır.Qidada C vitamini
çatışmayanda orqanizmdə skorbut xəstəliyi baş verir.Bu xəstəlik
zamanı dişlərin əti qanayır,ağzın selikli qişası
z
ədələnir,oynaqlarda ağrılar baş verir.Orqanizmin infeksion
x
əstəliklərə qarşı müqaviməti zəifləyir,qanazlığı baş verir.C
vitamininin çatışmazlığı ən çox ilin yaz aylarına təsadüf edir.C
vitamini itburnunda,qara qarağatda,limonda
portağalda,soğanda,bitkilərin yaşıl hissələrində olur.Orqanizmin
gündəlik C vitamininə olan ehtiyacı 25-50 mq hesablanır.Bitki
m
ənşəli qidalar C, heyvan mənşəli qidalar A vitamini ilə zəngindir.
B qrupu (B1,B2,B6,B12 v
ə s.) vitaminləri insan orqanizmində
fermentl
ərin iştirakı ilə gedən reaksiyaları,xüsusilə
zülal,aminturşu,nuklein turşuları mübadiləsini tənzimləyir.B1
vitamini
ən çox karbohidrat mübadiləsinə təsir edir.Bu vitamin
sinir sisteminin,ürəyin,əzələlərin normal fəaliyyəti üçün
z
əruridir.Qidada B1 vitamini çatışmayanda beri-beri adlanan ağır
x
əstəlik baş verir və bu zaman insanda sinir sisteminin,ürək
damar sisteminin f
əaliyyəti pozulur.Beri-beri xəstəliyində
qıcolmalar və ən kəskin halda iflicolma hadisəsi baş
verir.Keçmişdə bu xəstəlik qidasının əsasını düyü təşkil edən
ölkələrdə,xüsusilə Sakit okeanın bəzi adalarında geniş
yayılmışdır.
B1 vitamini,
əsasən,qabığı soyulmamış dəndə,yumurtanın
sarısında,paxlalı bitkilərin toxumlarında və az miqdarda
ispanaqda,k
ələmdə soğanda,yerkökündə və almada
vardır.İnsanın B1 vitamininə olan sutkalıq ehtiyacı 1 mq-a
b
ərabərdir.
B2 vitamini madd
ələr mübadiləsinə,qan yaranması
prosesin
ə,toxumaların böyüməsinə müsbət təsir
göstərir.Orqanizm kifayət qədər B2 vitamini almadıqda gözün
görmə qabiliyyəti zəifləyir,ağız boşluğunun selikli qişası
z
ədələnir.B2 vitamini orqanizmə ət və ət
m
əhsulları,süd,yumurta,meyvə və tərəvəz qidaları ilə daxil
olur.Orqanizm
ə gündə 2-3 mq B2 vitamini lazımdır.
D vitamini balıq yağında,kərə yağında,yumurtanın
sarısında,qaraciyərdə və başqa qida məhsullarında
saxlanılır.İnsan dərisndə günəşin ultra bənövşəyi şüalarının təsiri
il
ə D vitamininə çevrilən maddələr vardır.D vitamininin
çatışmaması uşaqlarda raxit xəstəliyinə səbəb olur.Raxit
x
əstəliyinə tutulan uşaqların böyüməsi ləngiyir,onlarda
sümükləşmə prosesi pozulur.Belə uşaqların qarnı və başı böyük
ol
ur,ayaq sümükləri bədənin ağırlığına dözməyib əyilir.Raxitli
uşaqların müxtəlif infeksion xəstəliklərə tutulması da artır.Ona
görə də uşaqların günəş şüasında olmaları onların sümükləşmə
prosesini v
ə ümumi inkişaflarını xeyli yaxşılaşdırır.Uşaq orqanizmi
üçün gündə 0,01-0,02 mq D vitamini tələb olunur.
Vitamin çatışmamazlığından söz açılanda tez-tez
hipovitaminoz v
ə avitaminoz qarışdırırlar.Hipovitaminoz
orqanizmd
ə müəyyən vitamin çatışmamazlığını nəzərdə
tutur.
Əsasən hipovitaminoz qış yaz mövsümlərində yaranır insan
orqanizmi günəş işığı qıtlığından,yuxusuzluqdan əziyyət
çəkir.Hipovitaminoz güngül bir narahatlıq olub və polivitamin
kompleksinin q
əbulu ilə aradan qaldırılır.
Avitaminoz-
tam başqa şeydir.Müəyyən vitaminlərin
orqanizmind
ə tam yoxluğunu ifadə edir və maddələr
mübadiləsinin pozuntusuna gətirib çıxardır.Bu vəziyyət qabarıq
simptonlarla müşahidə olunur,lakin bu xəstəlik tez-tez rast gəlinən
deyil.
Qida m
əhsullarının tərkibində kifayət qədər vitamin
olmalıdır.Qidanın tərkibində vitaminlərin saxlanılması xörəyin
bişirilmə müddətindən və saxlanma şəraitindən asılıdır.
Vitaminl
ər davamsız birləşmələrdir, qəzdırılma zamanı onlar
sürətlə parçalanır.Buna görə də avitaminozun qarşısını almaq
üçün tərəvəzi və meyvəni çiy halda yemək məsləhətdir.Qidanı
qaynatdıqda A vitamini tez parçalanır.A vitamini çiy yerkökünə
nisb
ətən bişmiş yerköküdə daha çoxdur.Müxtəlif qidaların
t
ərkibində saxlanılan B qrup vitaminləri də qaynadılmanin təsirinə
qarşı xeyli davmsızdir.Qaynadılma zamanı B qrupu vitaminlərinin
miqdarı ətdə 15-60 faiz, bitki mənşəli qida məhsullarında 20 faizə
yaxın azalır.
C vitamini d
ə qıxdırılma şıraitində və havanın təsirindən asan
parçalanır.Buna görə də tərəvəzi bişirməzdən əvvəl təmizləmək,
d
əğramaq,dərhal qaynar suya salmaq və ağzı qapalı qabda azca
qaynatmaq daha faydalıdır
İnsanın qida payında hər gün lazimi miqdarda vitaminlər
olmalıdırş.İlin qış aylarında vitaminlər alma,çiyyerkökü,kələm
,k
ərə yağı, yumurta ilə insan oqanizminə qəbul olunur.Yalnız
h
əkim məsləhətinə əsasən bəzi vitaminləri perepatlar şəklində
istifad
ə etmək olar.
ƏDƏBİYYAT
1.C.Ə.NƏCƏFOV,N.R.ZEYNİYEV,S.M.QULİYEV”Uş
aq anatomiyası və fiziologiyası” Bakı-2001
2.G.A.HACIYEV”İnsan anatomiyası” 1974
3.Ə.H.ƏLİYEV,F.İ.CƏFƏROV,Ə.N.FƏRƏCOV”Uşaq
anatomiyası”Bakı-2002
|