Ali SİNİr fəALİYYƏTİ VƏ onun tiPLƏRİ
Yüklə 1,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Klinik mənzərə. Çox vaxt xəstələr qanaxmadan, ağrıdan, qonşu üzvlərin
funksiyalarının pozulmasından, bəzən ifrazat və sonsuzluqdan şikayət edirlər. Uşaqlıq mioması zamanı qanaxma çox vaxt tsiklik (menorragiya) olur, aybaşı uzanır (7 gündən çox) və güclənir. Buna səbəb uşaqlığın yığılma qabiliyyətinin pozulması, selikli qişanın "aybaşı" səthinin böyüməsi, endometriyanın hiperplaziyası, habelə qanın laxtalanmasının dəyişməsi (əsasən yerli, uşaqlıq nahiyəsində) ola bilər. Menorragiya selikaltı və interstisial yerləşmiş düyünlər üçün xarakterikdir. Qanaxma atsiklik xarakter də daşıya bilər (metrorragiya). Bu selikli qişanın nekrozu ilə əlaqədar olaraq selikaltı düyünlərdə, əsasən uşaqlıq boynunun daxili dəliyi nahiyəsində yerləşən şişin aşağı qütbündə müşahidə edilir. Eyni zamanda miomada metrorragiya uşaqlığın selikli qişasının iltihabı (polip, hiperplaziya, xərçəng) ilə də yanaşı baş verir. Bu halda qanaxma miomanın simptomu olmur. Atsiklik qanaxmada uşaqlığın selikli qişasının diaqnostik qaşınması göstərişdir. Uşaqlığın subseroz mioması üçün qanaxma xarakterik deyildir. Uşaqlıq mioması zamanı qanaxma uzun sürür, hər ay çoxlu qanitirmə nəticəsində qan azlığı əmələ gələ bilər. Belə xəstələr əsasən aybaşı zamanı özlərini pis hiss edir, iş qabiliyyətinin aşağıdüşməsi, ümumi zəiflik, baş ağrıları, baş gicəllənmə, tənginəfəslik, ürək döyünmə, şişkinlik və s. şikayət edirlər. Miomada ağrı sinir düyünlərinin intraliqamentar (bağ arası) və uşaqlıq boynu düyünləri ilə sıxılması, selikaltı düyünlərin doğulması və ya şişin nekrozu nəticəsində baş verir. Selikaltı düyünlərin doğulması zamanı uşaqlığın yığılması baş verir və qarnın aşağı hissəsində tutmaşəkilli ağrılar olur. Ağrı əvvəlcə aybaşı zamanı, sonra aybaşıarası müddətdə də davam edir. Sinirin sıxılması və ya şişin nekrozu zamanı ağrı daimi xarakter alır və getdikcə güclənir. Şişin nekrozu zamanı peritonit baş verir və bütün qarına yayılır. Qonşu üzvlərin normal vəziyyətinin dəyişməsi, funksiyasının pozulması uşaqlıqda olan böyük mioma ilə sıxılma və ya düyünün aşağıda yerləşməsi (uşaqlıq boynu, boğazı nahiyəsində) ilə əlaqəli olur. Bu isə sidik ifrazının tezləşməsinə və ya ləngiməsinə səbəb olur. Sidik axarlarının intraliqamentar (bağ arası) düyünlə sıxılması nəticəsində böyrək ləyənindən sidiyin xaric olması pozulur və bel nahiyəsində ağrılar olur. Uşaqlıq arxası şişlər qəbizliyə səbəb olur, həddən böyük ölçülü şişlər və kiçik çanaqda onların boğulması bağırsaq keçməməzliyinə gətirib çıxarır. Miomada ifrazat nadir hallarda olur, bəzən isə submukoz düyünlərdə sulu olur. Miomada hormonal pozğunluqlar və uşaqlıq künclərində boruların sıxılması sonsuzluğa səbəb ola bilər. Ancaq bir çox hallarda mioma olan xəstələrdə hamiləlik baş verir, onun diaqnostikası və müalicəsi üçün əlavə çətinliklər törənir. Bəzi hallarda miomanın simptomsuz gedişi müşahidə edilir (şikayətlərin olmaması). Miomanın obyektiv simptomlarından uşaqlığın böyüməsi, sıxlaşması, kələ-kötür olması, deformasiyası, uşaqlıq boşluğunun uzanması və relyefinin dəyişməsi, habelə anemiya simptomlarını (dərinin solğun olması, taxikardiya) göstərmək olar. Miomada uşaqlığın böyüklüyünü həmişə hamiləlik zamanı uşaqlığın ölçüsü ilə müqayisə edirlər. Diaqnoz. Uşaqlıqda miomanın təyin edilməsi xarakter simptomlara, ailədə miomaya irsi meyillik, cinsi yetişkənlik dövründə aybaşı pozğunluqlarına, abort və doğuşun ağırlaşmalarına, sonsuzluğa və ginekoloji xəstəliklərə əsaslanır. Ümumi obyektiv müayinədə dərinin solğun, bəzən dəri və görünən selikli qişada sarılıq, ayaqlarda şiş, tənginəfəslik, ürək döyünməsinə (anemiya ilə yanaşı) fikir verilməlidir. Aybaşıdan sonra qanın ümumi analizində hemoqlobinin və eritrositlərin miqdarının azalması müşahidə edilir. Xroniki anemiyada ürək tonlarının karlaşması, sistolik küy və ürəyin sərhəddinin genişlənməsi müəyyən edilir. Böyük miomalarda qarnın böyüməsi, əllədikdə bərk, kələ-kötür və aşağı qütbü kiçik çanaqda olan şiş əllənir. Ginekoloji müayinədə uşaqlıq böyümüş, bərk, kələ-kötür, qeyri düzgün formalı, az ağrılı, bəzən isə ağrılı şiş əllənir. Miomada ağırlaşma selikaltı və subseroz düyünlərdə olur. Selikaltı düyünlər doğulan zaman tutmaşəkilli ağrı və qanaxma olur. Düyünün nekrozunda isə yüksək hərarət və uşaqlıq yolundan çürümüş ifrazat xarakterikdir. Güzgü ilə müayinədə uşaqlıq boynu xarici dəliyə doğru uzanmış olur və şişin aşağı qütbü tünd qırmızı (endometriya) və ya boz (düyünün nekrozunda) rəngdə görünür. Bəzən isə baxdıqda uşaqlıq boynu görünmür, çünki uşaqlıq yolu boşluğu tamamilə şişlə tutulur. İfrazat çoxlu qanlı və ya kəskin iyli çürümüş olur. İkiəlli müayinədə uşaqlıq boynunu hər tərəfdən əhatə etmiş nazik kənarlı, yumşaq şiş əllənir, bu zaman şiş ayaqcığı uşaqlıq boşluğuna doğru gedir. Uşaqlıq cismi normal ölçüdə (düyün bir dənə olsa) və ya böyümüş, kələ-kötür (çoxlu miomada) olur. Uzun gedişlidə düyünün infeksiyalaşması, uşaqlığın, çanaq peritonunun iltihabı, sepsis ola bilər. Uşaqlığın subseroz düyün ayaqcığının qəflətən burulması onun qansızlaşmasına və nekrozuna səbəb olur. Nekroz enli əsaslı düyünlərdə, həmçinin kapsulaya gedən qan damarlarının tromblaşması olan interstisial düyünlərdə də baş verə bilər. Düyünün nekrozlaşması getdikcə artan ağrılarla, intoksikasiya əlamətləri (yüksək hərarət, taxikardiya, quru ərpli düyün), peritonit simptomları (qarın divarının gərgin və ağrılı olması, köp, bağırsaqların perestaltikasının olmaması və s.) ilə yanaşı gedir. Nadir hallarda bədxassəli şişə (uşaqlığın sarkoması) keçə bilər. Bu diaqnoz postmenopauza dövründə şişin tez böyüməsini, anemiyani (qanaxmasız), səbəbsiz əhval-ruhiyənin pozulmasını inkar edir. Mioma və yumurtalığın şişini hamiləlik, iltihabi tuboovarial törəmə, uşaqlıq boynunun xərçəngi (selikaltı mioma doğularkən) və eləcə də ekstragenital xəstəliklərlə differensasiya etmək lazımdır. Uşaqlıq miomasının yumurtalıq şişindən fərqi ondan ibarətdir ki, mioma şişi elə bil uşaqlıq boynunun davamını təşkil edir, bərk konsistensiyalı olur, uşaqlığın uzunluğu artır (zondla ölçdükdə), şişin yerdəyişməsi uşaqlıq boynuna ötürülür (gülləvari maşalarla müayinədə). Uşaqlıq miomasından fərqi ondan ibarətdir ki, hamiləlik zamanı uşaqlıq oval formada və yumşaq olur, dölün hissələri təyin olunur, ürək döyüntüləri eşidilir. Bəzi hallarda diaqnozu qoymaqda çətinlik olarsa sidikdə xorionik qonadotropin yoxlanılır, USM-dən istifadə edilir . Miomanın diaqnozunu qoymasında şişin yerləşdiyi yeri təyin etmək üçün uşaqlıq boynunun, endometriyanın və yumurtalıqların vəziyyətinə diqqət etmək lazımdır. Bunun üçün əlavə müayinə üsularından istifadə edilir. Uşaqlığın zondlanması və ya histerosalpinqoqrafiya (submukoz düyünü aşkar etmək üçün), USM-si, laporoskopiya (yumurtalıqların vəziyyəti, subseroz düyün olması), kolposkopiya, biopsiya, sitoloji müayinə (uşaqlıq boynunun vəziyyətinin təyini), ayrılıqda uşaqlıq boşluğunun qaşınması aparılır. Miomanın müalicəsi simptomların göstəricisindən, yanaşı gedən ginekoloji və ekstragenital xəstəliklər və xəstənin yaşından asılıdır. Konservativ və cərrahi ola bilər. Cərrahi müdaxiləyə göstəriş: a) anemiyaya gətirən menorragiya; b) keçid və postmenopauza dövründə şişin tez böyüməsi; v) miomanın böyük ölçüləri (14 həftədən artıq hamiləlikdə) d) kəskin ağrı sindromu; e) bədxassəliyə keçid; q) ağırlaşmalar (düyünün doğulması, nekrozu); g) uşaqlığın submukoz mioması; k) qonşu üzvlərin funksiyalarının kəskin pozulması və s. Miomalar zamanı əməliyyat radikal və konservativ olmaqla ayrılır. Radikal olaraq uşaqlığın uşaqlıq yolu üstü amputasiyası və ya ekstripasiyasını göstərmək olar. Cərrahi isə uşaqdoğma və aybaşı funksiyasını saxlamaqla miomatoz düyünün çıxarılması aparılır. Bu doğulan miomalarda uşaqlıq yolundan, cavan qadınlarda isə (40 yaşa kimi) az miqdarda qarın boşluğunun laporatomiyası aparılır (şəkil 122, 123, 124, 125). Konservativ müalicə isə cərrahi əməliyyata göstəriş olmadıqda aparılır. Əsasən simptomatik və yumurtalıqların funksiyasını bərpa etmək üçün müalicə təyin edilir. Aybaşının güclənməsi və uzanması zamanı hemostatik terapiya, uşaqlığı yığan vasitələr, anemiya əleyhinə müalicə aparılır, ağrı olduqda isə analgetik və spazmolitik vasitələr qəbul edilir. Hormonterapiya (progesteron, norkolut, androgenlər) funksional diaqnostika testlərin nəzarəti ilə aparılır. Dietoterapiya (tərəvəz və meyvə şirələri-kartof, göyəli ilə), vitaminoterapiya (vitamin A, C, E, B qruppalı), bal-neoloterapiya (yodbrom, radon vannaları) təyin edilir. Uşaqlıq mioması diaqnozlu qadınlar qadın məsləhətxanasında, mütləq ildə 4 dəfə yoxlanmaqla dispanser müşahidəsinə götürülür. Belə aktiv müşahidə vaxtında cərrahi müdaxiləyə göstərişi təyin etməyə imkan yaradır LƏNKƏRAN DÖVLƏT HUMANİTAR KOLLECİ. METODİKİ İŞ. BİOLOGİYANIN TƏDRİSİNİN METODLARI. MÜƏLLİM:KƏRİMOVA CƏSARƏT. ALİ SİNİR FƏALİYYƏTİ VƏ ONUN TİPLƏRİ. PLAN 1)İ.M.SEÇENOV VƏ İ.P.PAVLOVUN ALİ SİNİR FƏALİYYƏTİ TƏLİMİNİN YARADILMASINDA ROLU. 2)İNSANIN ALİ SİNİR FƏALİYYƏTİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ NİTQ VƏ TƏFƏKKÜR. 3)İNSANIN ALİ SİNİR FƏALİYYƏTİNİN TİPLƏRİ. 4)ALİ SİNİR FƏALİYYƏTİNİN GİGİYENASI. 1861-cü ildə görkəmli rus fizioloqu İ.M.Seçenov heyvan və insanın ən mürəkkəb davranışlarının şüur və təfəkkürün beyində baş verən reflektor fəaliyyətin məhsulu olduğunu göstərən çox cəsarətli bir fərziyyə irəli sürdü.Sonradan İ.M.Seçenov tərəfindən verilmiş bu fikirləri İ.P.Pavlov təcrübə yolu ilə inkişaf etdirərək sübut etmişdir.Ona görə də dünyanın elm aləmi haqlı olaraq Pavlovu ali sinir fəaliyyəti haqqında müasir təlimin banisi hesab edir.Bu təlimlə ali sinir fəaliyyətinin elmi əsası qoyuldu.Ali sinir fəaliyyəti beyin qabığında gedən və qarşılıqlı əlaqədə olan bir çox sinir proseslərinin məcmusudur.Bu proseslər yüksək dərəcədə təşəkkül tapmış heyvanların və insanların davranışının daim dəyişməkdə olan xarici mühit şəraitinə uyğunlaşmasına səbəb olur.Ali sinir fəaliyyəti haqqında təlimin mahiyyəti nədən ibarətdir?Məlum olduğu kimi İ.P.Pavlov həzm şirələrinin reflektor surətdə ifraz olunmasının səbəblərini öyrənərkən bəzi faktlarla qarşılaşmışdır.İ.P.Pavlov bütün faktları analiz edərkən belə qənaətə gəlir ki heyvanlarda və insanda anadangəlmə reflekslərdən başqa bir sıra digər reflekslər də mövcuddur.Bunlar həyat boyu qazanılır.Bu qazanılma reflekslər sayəsində orqanizm daim dəyişməkdə olan xarici mühitin konkret şəraitinə uyğunlaşa bilir. İnsanın psixikası – başa düşülən və dərk edilməyən psixiki fəaliyyətlərin kompleksi olan nitqin mənimsənilməsi prosesində formalaşır.İnsan daima xarici mühitlə qarşılaşır və bu zaman insanın baş beyinində müəyyən anlayışlar yaranır ki onların köməyi ilə insan onu əhatə edən mühiti dərk edir.Yaranmış hisslər baş beyində müxtəlif anlayışlara çevrilir.Anlayışlar isə bir insan fərdinin digərinə dediyi söz və ya göstərdiyi işarələr vasitəsilə nəql olunur.Bu qabiliyyət niqt sayəsində mümkün olur.Nitq təfəkkürü – elm və incəsənətin bəşəriyyətin mütərəqqi inkişafının əsasıdır.Uşaq nitqin köməyilə öz fikrini çatdırır biliyini bölüşdürür yeni bilik vərdiş və bacarıq əldə edir. Nitq - əsl mənasında səs və işarə siqnalları sisteminə daxil olan ümumiləşmiş anlayışların cəmidir.O insanda iradi şüurlu fəaliyyətlərin formalaşması üçün əsasdır.Müxtəlif sözlər vasitəsilə insanın baş beyninə qıcıqlar haqqında məlumatlar verilir.Bu qabiliyyət isə insanda mücərrəd təfəkkürün inkişafına imkan verir.İnsan şifahi və yazılı nitq vasitəsi ilə bəşəriyyətin toplamış olduğu ictimai – tarixi təcrübə ilə tanış olur. TİPLƏRİN TƏSNİFATI. Bizim eradan əvvəl altıncı əsrdə yaşamış qədim yunan həkiminə görə hər bir adam davranış xüsusiyyətlərindən asılı olaraq dörd temperament tipindən birinəaid edilir:Melanxolikə xolerikə sanqvinikə fleqmatikə.İ.P.Pavlov heyvanlarda şərti reflekslərin yaranması və inkişafını öyrənərkən uzun illər apardığı təcrübələri ümumiləşdirərək göstərir ki bu temperament tipləri ali sinir fəaliyyətinin dörd tipinə tamamilə uyğundur.Pavlova görə temperamentin tiplərə bölünməsinin əsasını sinir proseslərinin üç əsas xüsusiyyəti təşil edir.Birinci xüsusiyyət oyanma və tormozlanma qüvvəsi.İkinci xüsusiyyət oyanma və tormozlanma qüvvələrinin nisbəti başqa sözlə bu qüvvələrin bərabər və ya qeyri-bərabər olması.Üçüncü xüsusiyyət oyanma və tormozlanma prosesinin hərəkətliliyi başqa sözlə onların bir-birini əvəz etmə sürətidir.Pavlov bu göstərilən üç xüsusiyyət əsasında dörd tipin olduğunu qeyd edir:zəif qüvvəli qeyri-bərabər qüvvəli bərabərtərəfli hərəkətli qüvvəli bərabərtərəfli asta və ya sakit. 1.ZƏİF TİP. Bu tipə aid olan uşaqlarda qüvvəli və uzunmüddətli qiciqlanma olduğu üçün qüvvəli tormuzlanma baş vermir.Onlarda çox yüngül induksion tormuzlanma olur.Şərti reflekslər çox gec əmələ gəlir.Hərəkət fəallığı az və zəif olur.Uşaq qorxaq və zəif görünür.Bu tip Hippokratın melanxolik temperamentinə uyğun gəlir. 2.QÜVVƏLİ QEYRİ-BƏRABƏR TİP. Bu tipədə güclü qiciqlanan tip deyilir.Orqanizimdə qıcıqlanma tormuzlanmaya nisbətən üstünlük təşkil edir.Müsbət şərti reflekslər çox asanlıqla yaranır.Bu reflekslər təkcə zəif deyil eyni zamanda çox güclü qıcıqlandırıcı olur.Tormuzlandırıcı reflekslər isə əksinə çox çətinliklə əmələ gəlir.Hətta kənar qıcıqlanmalar belə induksion tormuzlanma yaratmır əksinə reflektor reaksiyanı daha da artırır.Mənfi şərti reflekslər davamsız olur və tez sıradan çıxır.Belə adamlar tez-tez ucadan və qeyri-bərabər nitqə malik olurlar.Uşaqlar çox çevik həddindən artıq hərəkətli və qıcıqlanmış vəziyyətdə olurlar. Təmkinsizlik tipinin bir neçə variantı aid edilir:1.əksər hallarda qabiliyyətli yüksək dərəcədə qıcıqlı və temperamentli uşaqlar.Bunlar çox emosional olur.2.çılğın və tez coşan uşaqlar.Normal davranışları tez- tez pozulur və qısa müddətdə düzəlir.Belə uşaqlar coşan zaman özlərindən çıxır və aqressiv olurlar.3.Tormuzlanma prosesinin aşağı düşməsi açıq şəkildə özünü göstərir.Öz hisslərinin ödənilməsi xatirinə hər şey edirlər onların qarşısını heç cür almaq olmur.Çətin tərbiyə olunurlar.Bu tip Hippokratın xolerip tipinə uyğun gəlir. 3.GÜCLÜ TƏMKİNƏ MALİK DİRİBAŞ TİP. Həm müsbət həm də mənfi şərti reflekslər çox tez yaranır.Yaranmış şərti əlaqələr qüvvəli olur.Tez-tez kəskin şəkildə oyanmadan tormuzlanmaya və əskinə keçirlər.Bu zaman beyin yarımkürələrinin qabığında heç bir pozğunluğ baş vermir.Danışıqları kifayət qədər tez açıq emosional ucadan eyni zamanda əl qol atmaqla və müəyyən qədər mimikalı olur.Belə uşaqlar cəld və istiqanlıdırlar.Belə uşaqlar asan tərbiyə olunur və böyük qabiliyyətə malikdir.Bu tip Hippokratın sanqvinik temperamentinə uyğundur. 4.GÜCLÜ TƏMKİNƏ MALİK LƏNG TİP. Əvvəlki tipə nisbətən müsbət və mənfi şərti reflekslər çox ləng yaranır.Danışıqları aramlı sakit təmkinli olur.Hiss olunan emosiya və əl-qol hərəkətlərinin olmaması müşahidə edilir.Buna görə də müsbət və mənfi qıcıqlandırıcıların birindən digərinə keçməsi reaksiyaların pozulmasına səbəb olur.Belə uşaqlar bir qayda olaraq dərs məşğələlərində sait olmaları ilə fərqlənirlər.Qarşılarına çıxan çətinlikləri asanlıqla həll edirlər.Əksər hallarda belə uşaqlar yaxşı oxuyur və qabiliyyətli olurlar.Verilən tapşırıqları ləng amma vicdanla yerinə yetirirlər.Belə tipə aid olan adamlar Hippokratın fleqmatik temperament tipinə uyğun gəlir. Xarici mühitin əlverişsiz amilləri ali sinir fəaliyyətini həm qısa müddət həm də uzun müddət poza bilər.Bu vaxt böyük beyin yarımkürələrinin qabığında oyanma və tormozlanma prosesləri nisbəti pozulur bu da şərti reflekslərin əmələ gəlməsini pozur yaddaşın zəifləməsinə yuxusuzluğa səbəb olur.Ali sinir fəaliyyəti pozulduqda daxili orqanların fəaliyyətində patoloji dəyişikliklər baş verir.Pozulmuş prosesləri doğuran səbəblər aradan qaldırılarsa həmin proseslər bərpa olur.Bunun üçün bəzən mühiti dəyişmək yaxşı dincəlmək kifayət edir. EDEBİYYAT/C.Ə.NƏCƏFOV N.R.ZEYNİYEV S.M.QULİYEV/UŞAQ ANATOMİYASI VƏ FİZİOLOGİYASI//G.A HACIYEV/İNSAN ANATOMİYASI BAKI-2001 Yüklə 1,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|