Ali SİNİr fəALİYYƏTİ VƏ onun tiPLƏRİ
Yüklə 1,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ƏDƏBİYYAT
1.H.HACIYEV,K.QURBANOV ”Uşaq anatomiyası və fiziologiyası” 2.C.NƏCƏFOV,N.ZEYNİYEV ”Uşaq anatomiyası və fiziologiyası” 3.Ə.H.ƏLİYEV,F.Ə.ƏLİYEV “İnsan və heyvan fiziolofiyasından praktikum” Bakı-2008 PERIFERIK VƏ VEGETATİV SİNİR SİSTEMİ. PLAN. 1)Periferik sinir sistemi. 2)Vegetativ sinir sisteminin quruluşu əsas anatomik xususiyyətləri. 3)Vegetativ sinir sisteminin simpatik şöbəsi. 4)Vegetativ sinir sisteminin prasimpatik şöbəsi. Periferik sinir sistemi mərkəzi sinir sistemindən kənara çıxan sinirlərdən və sinir düyünlərindən təşkil olunmuşdur.Mərkəzi sinir sisteminə baş beyin və onurğa beyni periferik sinir sisteminə isə baş beyindən və onurğa beynindən xaric olan sinirlər aid edilir.Periferik sinir sistemi də iki şöbəyə bölünür: Somatik və vegitativ sinir sistemi. Sklet əzələlərinin fəaliyyətini tənzim edən sinir sistemi şöbəsinə somatik sinir sistemi deyilir.İnsan somatik sinir sistemi vasitəsilə qıcıqları qəbul edir öz hərəkətlərini idarə edir bunlar özü işə salir və ya dayandirir. Bu sistemin fəaliyyəti iradidir.Daxili orqanlarin (ürək mədə vəzilər və s.) qan damarların fəaliyyətini tənzim edən bütün toxmaların qidalanma funksiyasını təmin edən sinir sistemi şöbəsinə vegetativ və ya avtonom sinir sistemi deyilir.Vegetativ sinir sisteminin fəaliyyəti insanın iradəsinə tabe olmur yəni qeyri – iradidir.Məsələn adam özü istədiyi vaxt ürəyinin fəaliyyətinin həzm prosesini və tər ifrazını dayandıra bilməz.Vegetativ sinir sistemi də iki şöbəyə-simpatik və parasimpatik şöbələrə bölünür.Daxili orqanlarin çoxu bu iki şöbənin sinirləri ilə təchiz olunur.Bu sinirlər orqanları bir –birinin əksinə təsir edir.Məsələn simpatik sinir ürəyin fəaliyyətini qüvvətləndirir və sürətləndirir parasimpatik sinir isə-ləngidir vəzəiflədir. Vegetativ sinirlər bizə məlum olan sinirlərdən fərqlənir.Skelet əzələlərinin yiğılmasina səbəb olan oyanmalar mərkəzi sinir sisteminin boz madəssinə olan mərkəzdənqaçan neyronların uzun çıxıntıları ilə nəql olunur.Belə çıxıntılar onurğa beyni sinirlərinə qovuşur.Vegetativ sinirlərlə məkəzi sinir sistemindən üzvlərə nəql olunan oyanmalar ardıcıl olaraq iki neyrondan keçir.Birinci neyronun cisimləri mərkəzi sinir sistemində olur.Oyanma bir-birinin ardınca birincidən ikinciyə sinir düyünlərinə keçir.Bu düyünlərdə ikinci neyronun cisimləri yerəşir.Məlum olduğu kimi vegetativ sinir sistemi iki hissədən simmetrik və parasimmetrik hissədən ibarətdir.Simmetrik sinir onurğa beynin döş və belin yuxarı hissəsindən çıxır.Parasimmetrik sinir isə baş beynin bir sıra hissələrindən (əsasən uzunsov beyindən) onurğa beyni aşağı şöbəsindən (oma çıxır).Bir sözlə simmetrik və parasimmetrik sinirlər bir vəhtəd halından vegetativ sinir sistemini əmələ gətirir. Sinir sisteminin hər hansı bir nahiyəsində kifayət qədər güclü bir oyanma baş verən kimi adətən saysız-hesabsız reflekslər əmələ gəlir bunların hamısı bir yerdə isə bütün orqanizmin reaksiyasını əmələ gətirir.Həmin reflekslərdə həm mərkəzi həm də periferik sinir sistemi o cümlədən vegetativ sinirlər birlikdə iştirak edir.Vegetativ sinir sisteminin simpatik hissəsinin oyanması ilə əlaqədar olaraq bir sıra reaksiyalar baş vermişdir:ürək yığılmaları sürətlənmiş və qüvvətlənmiş tənəffüs tezləşmişvə dərinləşmişdir.Balığın sümüyü adamın damağına batdıqda üzün mimiki əzələləri reflektor olaraq yığılır və həmin adamın üzündə əzab ifadəsi olur.Bu adam dili ilə yaxud əlləri ilə sümüyü çıxarmağa çalışacaqdır.Həmin əzələ reaksiyaları ilə bir vaxtda başqa üzvlərin fəaliyyəti də dəyişəcəkdir:ürəkdöyünmə artacaq dərinin damarları daralacaq və bunun nəticəsində dəri avazıyacağ ağız suyu və mədə şirəsi ifrazı kəsiləcəkdir. Yuxarıdakı misallar göstərir ki bütün sinir sistemi tam bir vahid kimi işləyir.Bunun sayəsində orqanizm ona göstərilən bütün təsirlərə uyğunlaşır. ƏDƏBİYYAT // C.Ə.NƏCƏFOV N.R.ZEYNİYEV S.M.QULİYEV/UŞAQ ANATOMİYASI VƏ FİZİOLOGİYASI.G.A.HACIYEV/İNSAN ANATOMİYASI BAKI-2001 QAN DÖVRANI,QANIN HƏRƏKƏTİ VƏ TƏZYİQİ. 1.Qan dövranının əhəmiyyəti. 2.Qan dövranı orqanları. 3.Qan təzyiqi. 4.Qanın hərəkət sürəti və dövr etməsi. 5.Qanın venalarda hərəkəti. 6.Qanın orqanizmdə paylanması və sinir humoral tənzimi. Ürək qan damar sisteminin vəzifəsi hüceyrə və toxumaların həyat fəaliyyəti üçün lazım olan qanı bədənin bütün nahiyyələrinə daşınmasından ibarətdir. Qan öz hərəkəti zamanı toxumalara oksigen və qida maddələri,toxumalardan isə karbon qazı maddələr mübadiləsinin son məhsullarını ağciyərlərə və böyrələrə daşıyır.Qanın hərəkəti dayanan kimi insan ölür. Qan orqanizmdə öz hərəkətini mürəkkəb yolla-böyük və kiçik qan dövranı ilə başa çatdırır.Böyük qan dövranında ürəkdən qovulan qan bədəninn ən ucqar hissələrinə paylandıqdn sonra ürəyə qayıdır. Böyük qan dövranı ürəyin mədəciyindən ən iri arteriya olan aorta vasitəsilə başlayır.Aorta ürəkdən çıxdiğı yerdə qövs əmələ gətirir.Aorta öz gedişində şaxələr verir ki,bunlardan bir cütü ürək əzələsini qanla təchiz edir. Bunlara ürəyin tac damarları deyilir.Digər şaxələr isə qanı boyuna, başa yuxu arteriyaları vasitəsilə və yuxarı ətraflara aparır.Döş və qarın boşluğunda aortadan ayrılan şaxələr gövdəni, döş və qarın boşluğundakı orqanlara və nəhayət aşağı ətrafları qanla təchiz edir. Hər bir üzüvdə arteriyalar tədricən daha kiçik şaxələrə bölünərək,sıx kapilyar şəbəkəsini əmələ gətirir.Bu kapilyarlardan qan keçərkən özundəki oksigeni və qida maddələrini veriv,özu isə toxumalardan karbon qazı və mübadilənin son məhsullarını alır.Kapilyarlar birləşib əvvəlcə kiçik,sonra getdikcə iri venalar əmələ gətirir.Bunlardan qan iki böyük venaya toplanır.Yuxarı boş vena başdan,boyundan,yuxarı ətraflardan,aşağı boş vena isə bədənin digər hissələrindən,aşağı ətraflardan və gövdədən qanı ürəyə daşıyır.Hər iki boş vena ürəyin sağ qulaqcığına açılır.Sağ qulaqcığdan venoz qan sağ mədəciyə tökülür. Beləliklə,qanın sol mədəcikdən çıxıb bədənin bütün arteriyaları,kapilyarları və venları ilə sağ qulaqcığa qədər keçdiyi yola böyük qan dövranı deyilir. Kiçik qan dövranında isə sağ mədəcikdən çıxan qan ağciyərlərə çatır və burada qazlar mübadiləsi getdikdən sonra ürəyə qayıdır. Kiçik qan dövranı ürəyin sağ mədəciyindən ağciyər arteriyası vasitəsilə başlayaraq,iki şaxə ilə ağciyərlərə gedir bu şaxələr ağciyərlərdə daha kiçik şaxələrə-arteriolalara,bunlarda saysız hesabsız ağciyər qovucuqlarını sıx bürüyən kapilyarlara bölünür.Beləliklə,ağciyər kapilyarlarında venoz qan arterial qan çevrilir.Qan oksigenlə doyduğu zaman buradakı karbon qazı diffuziya yolu lə ağciyər alveollarına keçir.Sonra qan venoz kapilyarlara bunlarda bir-biri ilə birləşərək iki cüt ağciyər venalarını əmələ gətirir.Ağciyər venaları ürəyin sol qulaqcığına çıxır.Qan sol qulqcığdan sol mədəciyə keçir. Qan dövranı sisteminə ürək, arteriyalar ,venalar və kapilyar qan damarları, həmçinin onu mərkəzi sinir sistemi ilə birləşdirən sinir aparatı aiddir. Qan damarları bədənimizin bütün nahiyələrindən keçir.Onların quruluşu müxtəlifdir.Urəkdən başlayaraq qanı bədənin ayrı-ayrı hissələrinə daşıyan damarlara arteriyalar deyilir.Arteriyaların divarları qalın və elastıkdı. Arteriyalar kiçik şaxələrə- arterolalara, bunlar da nəhayət çox nazik –tük damarlara –kapilyarlara bölünürlər. Bunlar toxumalarda elə bir sıx tor əmələ gətirir ki bədənin hər hansı bir yerinə nazik iynə batırılarsa,mütləq onların bəziləri deşiləcək və oradan qan çıxacaqdır.Kapilyarlar ınsan tükündən təxminən on beş dəfə nazikdır.Bunların divarları bir qat yastı epiteli hüceyrələrində əmələ gəlmişdir.Qanın tərkibindəki müxtəlif maddələr kapilyarların divarlarından toxumalara,buradan isə hüceyrələrə keçir.Qanla toxumalar arasındakı mübadilə bütün kapilyarlar boyu gedir. Periferiyadan qanı ürəyə daşıyan damarlara venalar deyilir.Venalarda qanın təzyiqi arteriyalara nisbətən az olur.Buna səbəb vena damarlarının divarlarının arteriyalara nisbətən nazik elastikliyinin az olmasıdır. Bədənin normal həyat fəaliyyəti üçün qan damarlarında müəyyən dərəcədə təzyiq olmalıdır.Təzyiqi yaradan mədəciklərin yiğilma qüvvəsidir.Qan damar sisteminin müxtəlif nahiyyələrində qanın təzyiqi eyni deyildir.Arteriya ürəyə yaxın olduqca onda qanın təzyiqi yüksək olur.Aortada qan təzyiqi daha yüksək olur.Damarlarla qan hərəkət etdikcə təzyiq tədricən azalır,kapilyarlarda isə xeyli azalır,yuxarı və aşağı boş venalarda təzyiq mənfi olur.Qan damar sisteminin müxtəlif nahiyyələrində qan təzyiqi müxtəlif olduğu üçün o damarlarla arası kəsilmədən axır çünki o daim təzyiqi yüsə olan yerdən təzyiqi aşağı olan yerə doğru hərəkət edir. Adatən bazu arteriyasında qanın təzyiqi civəli manometr və ya tonometrlə ölçülür.Orta yaşlı sağlam adamlarda sakitlik dövründə maksimal təzyiq 110-120 mm,minimal təzyiq isə 70-80mm civə sütununa bərabər olur.Qan təzyiqi normadan xeyli kenara çıxması xəstəlik əlamətidir.Qan təzyiqi artarsa hipertoniya,azalarsa hipotoniya adlanır. Qan damarlarının ayrı-ayrı nahiyyələrində qan müxtəlif sürətlə hərəkət edir.Onun sürəti damar yatağının ümumi enindən asılıdır.Hər hansı maye kimi qan da damarın dar yerindən daha sürətlə axır.Damarın ümümi mənfəzi genişləndikcə qan hərəkəti sürətidə yavaşıyır.Aortada qanın hərəkət sürəti saniyədə təxminən 0,4-0,5 m-ə bərabər olur.Arteriyalarda qanın sürəti azalaraq saniyədə 0,25 m-ə çatır.Kapilyarlarda ümumi yatağın xeyli geniş olmasına görə bu sürət aşağı düşərək saniyədə 0,5 mm-ə bərabər olur.Kapilyarlarda qan yaxşı axdığı üçün özündəki oksigen və qida maddələrini hüceyrələrə verir onlardan isə mübadilənin son məhsullarını alır. Venaların ümümi mənfəzi kapilyarlara nisbətən dar olduğundan qanın hərəkəti yenidən sürətlənir və saniyədə 0,2mm-ə çatıır. Beləliklə,qanın hərəkəti sürəti qan hissəciyinin vahid zaman ərzində keçdiyi damarın en kəsiyi və uzunluğundan asılıdır. Qanın dövr etmə müddəti onun böyü və kiçik qan dövranlarından keçib başa çatması vaxtı nəzərdə tutulur. İnsanlarda qanın dövr etmə müddəti,orta hesabla ürəyin 27 sistolasına,ürək dəyqədə 70-80 dəfə döyünərsə 20-23 saniyəyə bərabər olur.Bu müddətin 4-5 saniyəsi qanın kiçik qan dövranından,19-20 saniyəsi isə böyük qan dövranından keçməsinə sərf olunur.ğ Qanın venalarda hərəkəti ümumi qan dövranı üçün vacib şərtlərdən biridir.Qanın venalarda hərəkətinə başlanğıc olaraq bunların ətrafındakıları skelt əzələlərinin yığılması kömək edir.Bu əzələlər növbə ilə yığılıb boşaldıqda gah venalar sıxılır və onların mənfəzi daralır,gahda onların genişlənməsi baş verir.Bunun sayəsində qan venalarla ancaq ürəyə doğru axır.Qanın geriyə axmasına venaların içəri tərəfində yerləşən və ürək istiqamətində açılan civə bənzər aypara qapağlar mane olur.Döş boşluğundakı mənfi təzyiq nəticəsində yaranan ürəyin sorucu qabiliyyətidə qanın ürəyə doğru axmasını asanlaşdırır.Vahid zaman ərzində hər iki boş vena ilə ürəyə gələn qann miqdarı onun aortaya olduğu qana bərabər olur. Tez-tez işlənən üzv çoxlu miqdarda oksigen və qida maddələri sərf edir.Bu zaman ondan sakit halda olduğu vaxtdan qat-qat çox qan gəlib keçir.Beləliklə,orqanizmdə daima qanı paylanması prosesi gedir:bəzi orqanlarda çox,bəzilərində isə az keçir.Bu isə həmin orqana oksigen və qida maddələrinə tələbatından asılıdır.Qan orqanizmdə müxtəlif nisbətdə paylandığına görə bədəndəki orqanlardan birinin gərgin işləməsi ürək fəaliyyətinin tezliyinə və qüvvəsinə heç bir təsir göstərmir. Orqanlara gələn qanın artıb azalmasında sinir və humoral təsirlər böyük rol oynayır.Bu təsirlər damar mənfəzinin ya genəlməsinə ya da daralmasına səbəb ola bilər.Təsir qüvvəsinə görə damarların iki cür sinirləri var:damarları daraldan və damarları genəldən sinirlər. Arteriyaların mənfəzinin reflektoru dəyişilməsi bir tərəfdən damarın özündə,digər tərəfdən isə bədən səthində yerləşən resseptorların qıcıqlnması nəticəsində meydna çıxır. Damarların mənfəzinin dəyişməsi sinir reflektoru təsirlərindən başqa orqanizmin özündə əmələ gələn və xaricdən daxil olan bir çox kimyəvi maddələr humoral yolla təsir göstərir.Bu maddələrin bəziləri damar mənfəzini genəldir,digərləri isə daraldır.Damar daraldıcı maddələrdən böyrəküstü vəzidən ifraz olunan adrenalinin,damar genəldici maddələrə mədə bağırsaq divarlarındakı əzələlərdə əmələ gələn histamini misal göstərmək olar. ƏDƏBİYYAT 1.Ə.H.ƏLİYEV,F.İ.CƏFƏROV,Ə.N.FƏRƏCOV”İnsan anatomiyası”Bakı-2002 2.C.Ə.NƏCƏFOV,N.R.ZEYNİYEV,S.M.QULİYEV”Uşaq anatomiyası və fiziologiyası”Bakı-2001 QİDALANMA.QİDA NORMALARI.QİDA VƏ GÜN REJİMİ. PLAN 1.Orqanizmdə enerjinin çevrilməsi. 2.Müxtəlif işlərdə işləyən adamların sərf etdiyi enerji. 3.Qida normalarının təyin edilməsi. 4.Düzgün qidalanma sağlamlığın rəhnidir. 5.Məktəblinin qidalanma rejimi. Orqanizmin həyat fəaliyyətinin müxtəlif prosesləri üçün (maddələrin əmələ gəlməsi,əzələ işi,bədən temperaturunu sabit saxlamaq) sutkada 10500 kc-a qədər (2500 kkal) enerji lazımdır.Orqanizm üçün enerji mənbəyi qida ilə aldığımız üzvi maddələrin (zülallar,yağlar və karbohidratlar)molekullarının kimyəvi rabitələrində gizli halda olan enerjidir. Orqanizmdə daim enerji çevrilməsinin mürəkkəb prosesləri gedir.Bəzi çevrilmələrdə orqanizmdə enerji yığılır,başqa çevrilmələr nəticəsində orqanizm enerjini itirir.Məsələn,hüceyrələrdə qlükoza və başqa üzvi birləşmələr oksidləşdikdə və parçalandıqda kimyəvi enerji ayrılır,o elektrik enerjisinə və mexaniki enerjiyə çevrilir.Belə ki,sinir impulsunun elektrik enerjisi məlumatlarının sinir lifləri ilə örtülməsini,mexaniki enerji isə skelet və ürək əzələlərinin,diafraqmanın yığılmasını təmin edir.Bütün bu enerji növləri axırda istilik enerjisinə çevrilir.Enerjinin bir hissəsi bədən temperaturunun sabit saxlanmasına sərf olunur,artıq qalan hissəsinin isə orqanizm xarici mühitə verir. Beləliklə,insan orqanizmi enerjinin saxlanması qanununa tabedir:enerji yaranmır və itmir,o ancaq bir şəkildən başqa şəkilə düşür. Orqanizmin sərf etdiyi enerjini insanın yediyi qida ödəyir.Bu və ya başqa peşə adamlarını bir sutkada sərf etdiyi enerjini bilib onlar üçün qidalanma normaları təyin etmək olar. Müəyyən edilmişdir ki,insan fiziki əməklə nə qədər çox məşğul olsa,bir o qədər çox enerji sərf edir. Lakin hər bir şagird bilir ki, iki saat riyaziyyatdan yoxlama işi yazdıqdan sonra həmin müddətdə məktəbin emalatxanasında işlədiyindən çox yorulur.Beləliklə,təkcə işin görülməsinə sərf edilən enerjinin miqdarına görə işin ağırlığı,yoruculuğu barədə fikir söyləmək olmaz.Buna görə də müxtəlif peşə adamlarının bir sutkada sərf etdiyi enerjinin miqdarını və buna müvafiq qidalanma normalarını təyin etmə lazımdır. İnsanın öz sağlamlığını və əmək qabiliyyətini qoruması üçün onun gündəlik yediyi qida sutka ərzində sərf etdiyi enerjini ödəməlidir.Həmin məqsədlə də müxtəlif peşə adamları üçün qida normaları tərtib edirlər.Bu normaları təyin etmək üçün birinci növbədə bilmək lazımdır ki,qidalı maddələrdə nə qədər enerji ehtiyatı var,enerqetik qiymət nə qədərdir.Bunu bilmək üçün üzvi birləşmələri xüsusi kalorimetrlərdə yandırmışlar.1q zülal,yaxud karbohidrat yandıqda 17,2kC,1q yağ yandıqda isə təqribən 39,1kC istilik çıxır.Orqanizmdə həmin birləşmələr parçalandıqda və orksidləşdikdə də bu maddələr yandıqda olduğu qədər enerji hasil olur. Lakin insanın qidalanma normalarını təyin etmək üçün onun bir sutkada nə qədər enerji sərf etdiyini bilmək azdır.Çünki bu rəqəm onun ancaq 1 sutkada qida ilə nə qədər kilocoul almalı olduğunu göstərir.Qida payını tərtib etdikdə isə nəzərə alırlar ki,orqanizmə bütün üç qrupdan olan qidalı maddələr lazımdır.Xüsusilə qidada kifayət qədər zülal olmasının böyük əhəmiyyəti vardır,çünki hüceyrə maddəsi məhz zülallardan qurulur.Yağlarda enerji ehtiyatı daha çoxdur və bunlar hüceyrə maddəsinin qurulması üçün lazımdır,buna görə də qidada onların olması da çox vacibdir.Karbohidratlar orqanizmin əsas enerji materialıdır.Buna görə də insanların qidasında kifayət qədər karbohidrat olmalıdır. Bizim dövrümüzdə o qədər müxtəlif peşələr vardır ki,bunların hər biri üçün ayrıca qidalanma norması təyin etmək çətindir.Buna görə də bütün peşələri dörd qrupa bölmüşlər.Sutkada təxminən eyni miqdarda enerji sərf olunması tələb olunan peşələri bir qrupa daxil etmişlər.Həmin peşələrdə işləyən adamlarda lazım olan zülalların,yağların və karbohidratların miqdarı göstərilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki,həmin cədvəldə müxtəlif peşə adamlarına lazım olan heyvan mənşəli zülallar və yağların miqdarı xüsusi olaraq göstərilir.Nə üçün adamlar ancaq bitki mənşəli qida ilə dolana bilmir?Nə üçün onlara mütləq heyvan mənşəli zülallar və yağlar da lazımdır? Bitkilərin tərkibindəki zülallarda insana lazım olan bütün amin turşuları olmur,deməli,bunlar bizim orqanizmimizə xas olan zülalları əmələ gətirə bilmir.Heyvan mənşəli yeyinti məhsullarındakı yağların tərkibi günəbaxan yağına nisbətən,bizim bədənimizdəki yağlara daha yaxındır.Buna görə də hər bir adamın qida payında mütləq heyvan mənşəli qida olmalıdır. Dini pəhrizlər gözləmək,oruc tutmaq insanlara çox ziyan vurur.Pəhriz saxlayan,yaxud oruc tutan adamlar bu müddətdə ət və heyvani yağlar yemirlər.Nəticədə dissimilyasiya zamanı orqanizmin itirdiyi zülallar və yağların yeri tamam dolmur.Bu da orqanizmin zəifləməsinə,müxtəlif xəstəliklərin baş verməsinə və inkişf etməsinə səbəb olur. Cavan orqanizm böyüyür,onun hüceyrələri çoxalır.Bunların qurulması üçün qidalı maddələr lazımdır.Qidada kifayət qədər zülal olması xüsusilə vacibdir.Dissimilyasiya zamanı sutkada təqribən 10100-10500kC enerji sərf edən 8-ci sinif şagirdi qida ilə 12200-12500kC almalıdır. Bəşəriyyət kosmik uçuşlar dövrünə qədəm qoyduğu indiki zamanda elmin qarşısında kosmanavtların qidası ilə əlaqədar olan mühüm problemlər durur:axı onlar planetlərarası uzunmüddətli səyahətlərə çıxacaqlar.Bununla əlaqədar olaraq alimlər ulduzlara uçacaq adamlar üçün qida normaları işləyib hazırlayırlar,həmin adamlar yerdəki şəraitdən kəskin sürətdə fərqlənən şəraitdə aylarla və illərlə işləməli olacaqlar. Heç bir yeyinti məhsulu orqanizmin bütün qidalı maddələrə olan tam tələbatını ödəyə bilməz.Məsələn,ətdə bütün lazımı amin turşuları var,lakin mineral maddələr və vitaminlər azdır.Çörəkdə karbohidratlar çoxdur,lakin orqanizmə lazım olan başqa maddələr yoxdur.Buna görə də insanın qidasında vitaminlər və mineral duzlarla zəngin zülal məhsulları,heyvan və biti yağları,tərəvəz olmalıdır.Bitki qidasında mədənin və bağırsaq divarının yığılmasına kömək edən sellüloza çoxdur. Düzgün qidalanmamaq bir çox xəstəliklərin səbəbidir.Bədən çəkisi həddindən çox olan adamlar çox vaxt piylənmədən əziyyət çəkirlər. Piylənmə -- adi köklük olmayıb xəstəlikdir,bu vaxt maddələr mübadiləsi,urəyin,damarların,hərəkət orqanlarının işi pozulur.Piylənmə adamın əmək qabiliyyətini azaldır. Statistik məlumatlar göstərir ki,piylənmə xəstəliyinə tutulmuş adamlar arasında 40 yaşından 50 yaşına qədər ölənlərin sayı,bədən çəkisi normal olan adamlardan 2 dəfə çoxdur.Piylənmənin başlıca səbəbi həddindən çox yemək və əzələlərin fəaliyyətinin azalmasıdır.Bunun nəticəsində orqanizmə daxil olan enerji ilə sərf olunan enerji arasında tarazlıq pozulur.Piylənmə çoxlu yağ,karbohidrat (qənnadı məmulatı) yedikdə baş verir.Belə ki,adamın sutkalıq yem payının enerji dəyəri onun sərf etdiyi enerjidən çox olur.Buna görə də onun bədən çəkisi tədricən artır.Həmçinin piylənməyə qidalanma rejiminin pozulması:gündə cəmi bir-iki dəfə,lakin çox yemək və yuxudan qabaq yemək də kömək edir. Piylənənin qarşısını almaq üçün fiziki yükü artırmaq:çox gəzmək,idmanla,fiziki işlə çox məşğul olmaq lazımdır.Fiziki iş nəinki orqanizmin çoxlu enerji sərf etməsinə kömək edir,həm də ürək- damar,tənəffüs,əzələ və sinir sisteminə müsbət təsir edir.Düzgün qidalanma rejimi – vaxtlı vaxtında,gündə 3-4-dəfə yeməkdir;axşam yeməyi isə saat 19-dan gec olmamalıdır. Məktəbli dərs başlanana qədər ət,balıq,kəsmik yaxud süddən hazırlanmış yemək yeməlidir.Bu yeyinti məhsullarına zülallar vardır,bunlar böyüməkdə olan orqanizmə çox vacibdir.Yaxşı səhər yeməyi adamın əqli və fiziki əmək qabiliyyətini artırır. İkinci səhər yeməyi (3-cü dərsdən sonra) təxminən saat 11-də buterbrod və ya bulka ilə çay,yaxud qəhvədən ibarət olmalıdır. Naharı saat 3-4-də evdə yaxud məktəbin yeməkxanasında etməli.Naharda isti xörək:hər cür şorba,yanına qarnir qoyulmuş ət yaxud balıq xörəyi və kompot,meyvə,şirə verilməlidir. Məktəbli axşam yuxudan 2 saat qabaq süddən yaxud tərəvəzdən hazırlanmış xörək yeməlidir. Məktəblilərin düzgün qidalanmaması,onların qida payına həddindən çox heyvani yağ,tez həzmolunan karbohidratlar (çörək,bulka,şirniyyat) daxil etmək,lakin bitki yağı,süd və süd məhsulları,meyvə,tərəvəz qəbulunu azaltmaq yağ mübadiləsinin pozulmasına,erkən başlayan damar və ürək xəstəliklərinə səbəb olur.Lakin böyüməkdə olan orqanizmə müntəzəm sürətdə doymamaq,ac pəhrizlər də çox zərər yetirir.Uşaqların səhərlər az və tələsik yeməsinə yaxud heç bir şey yemədən məktəbə getməsinə qətiyyən yol vermək olmaz.Quru yeməklər,kitab oxuya-oxuya yaxud televizora baxa-baxa yemək olmaz. İstirahət yaxud tarla işləri zamanı məktəblinin rejimi və qidalanma xüsusiyyətləri müəyyən olunmuş gigiyenik normalara müvafiq olmalıdır.Turist yürüşü zamanı,yaxud tarla düşərgəsində hazırlanan yemək keyfiyyətli,dadlı və müxtəlif cür olmalıdır.Hazırlanan yemək sanitariya qaydalarına əsasən 2 saat ərzində yeyilməlidir. İstirahətdə yaxud ptaktikada olarkən yeniyetmənin səmərəli qidalanması üçün vacib şərt qidanın kaloriliyinin onun sərf etdiyi enerjiyə müvafiq olmasıdır.Bütün kənd təsərrüfatı,işlərində və fiziki gərginlik tələb olunan başqa işlərdə bunu nəzərə almaq lazımdır.Lakin əsas qida maddələri (zülallar,karbohidratlar,yağlar,vitaminlər və mineral duzlar) arasındakı nisbət pozulmamalıdır. ƏDƏBİYYAT 1.A.M.TSUZMER,O.L.PETRİŞİNA “İnsan anatomiyası” 2.C.Ə.NƏCƏFOV,N.R.ZEYNİYEV,S.M.QULİYEV ”Uşaq anatomiyası və fiziologiyası”Bakı-2001 ŞAGİRDİN ŞƏXSİ GİGİYENASI VƏ SAĞLAMLIĞIN QORUNMASI. PLAN 1.Orqanizmin qoruyucu-uyğunlaşma reaksiyaları. 2.Sağlamlığı qoruyan amillər. S ağlamlıq həyatın ən böyük sərvətlərindən biridir.Hər bir adamın vəzifəsi sağlamlığı qoruyub saxlamaq,onu düşünərək və qənaətlə sərf etməkdir. Çoxları orqanizmə nəyin faydalı və nəyin zərərli olduğunu,bu və ya başqa xəstəliyin qarşısını almaq yolunu bilmir.Çoxları özünün sağlamlığını qoruyub saxlamağı təbabətin üzərinə atır.Lakin adamlar özləri sağlamlığı qorumağı öyrənməsələr tibb elimlərinin əldə etdiyi heç bir nailiyyət onlara sağlamlıq bəxş etməz. Sağlamlığa zərər yetirən amillər infeksiyalar,orqanizmin həddindən çox soyumusı və qızması,düzgun qidalanmaq və az hərəkət etmək,xəsarət almaq,spirtli içkilər içmək və papiros çəkmək, zəhərlənmələr,müxtəlif cür şüalanmalar,xüsusilə ulturabənövşəyi və rentgen şüaları ilə şüalanmalardır. Bu şüaların böyük dozaları hüceyrələri öldürür,yaxud zədələyir,onların irsi aparatının –DNT molekullarını dağıdır. İnsanin sağlamlığını orqanizmin daxili mühitini qoruyan və yaşayış şəraitinə uyğunlaşmasını təmin edən qoruyucu – uyğunlaşma reaksiyaları qoruyur.Qoruyucu –uyğunlaşma reaksiyaları reflektor və humoral yolla tənzim olunur.Bu reaksiyalarda ali sinir fəaliyyəti əsas rol oynayır. Orqanizmin qoruyucu reaksiyalarından biri ağrıdır.Ağrı bədənin bu və ya başqa nahiyəsindəki nasazlığı xəbər verən fəlakət siqnalı kimi qəbul edilir.Ağrı –sağlamlığın keşikçisi ,yardım üçün xəstə orqanın qaldirdığı haraydır.Peseptorlar zədələyici təsirindən qıcıqlandıqda ağrı baş verir,ağrıdan toxumalarda və orqanlarda çoxlu biolojı fəal maddələr əmələ gəlir,məsələn, qanda böyrəküstü vəzilərin buraxdığı adrenalin hormonunun miqdarı artır.Ağrı siqnalları sağlamlığı qorumaq üçün tədbir görməyə adamı məcbur edir. Temperaturun qalxması –qızdırma orqanizmin qoruyucu uyğunlaşma reaksiyalarından biridir. Yüksək temperaturda bəzi mikroorqanizmlər,xüsusilə viruslar,tez bir zamanda məhv olur.Yüksəs temperatur mubadilə proseslərini yaxşılaşdırılır,leykositlərin faqositar funksiyasını gücləndirir,orqanizmin başqa qoruyucu reaksiyalarını səfərbərliyə alır.Həkimlər xəstəlik zamanı temperaturun dəyişməsinə görə adamda hansı xəstəlik olduğunu təyin edirlər.Bax buna görə də həkim gələnə gədər müxtəlif dərmanlarla bədənin temperaturunu salmaq lazım deyil. Bədənin temperaturunun 40 C-dən yuxarı qalxmasını qoruyucu reaksiya hesab etmək olmaz.Bu cür temperaturda orqanizmin zülalları,birinci növbədə sinir sisteminin və qanın zülalları pıxtalaşa bilər ki,bu da qorxuludur.Pıxtalaşmış zülallar özlərinin həyat funksiyalarını itirir. İltihab reaksiyası qoruyucu xarakter daşıyır.Mikroblar iltihab ocağında tutulub saxlanılır ki,bu da onların bütün orqanizmə yayılmasının qarşısını alır. Dəri və selikli qişalar mikrobları orqanizmə keçməyə qoymayan səddir.Təmiz,zədələnməmiş dəridən və selikli qişalardan xəstəlik törədən mikroblar keçə bilmir.Dəri çirkli olduqda bu işi görə bilmir.Təmiz dərinin üzərində xəstəlik törədən mikrobların sayı 10 dəqiqədən sonra son dərəcə azalır,20 dəqiqədən sonra isə onların hamısı ölür.Çirklənmiş dərinin üzərində bunların sayı 10 dəqiqə ərzində heç dəyişmir,20 dəqiqədən sonra isə yalnız 15% azalır.Təmiz dərinin qoruyucu funksiyası onun vəzilərinin ifrazatından asılıdır.Belə ki,piy vəzilərinin ifraz etdiyi tər və sekret bakteriyaları çoxalmağa qoymur.Bundan başqa,epidermis sürtülüb tökülərkən bir çox mikroblar orqanizmdən çıxır.Çirklənmiş dərinin özünü təmizləmə funksiyası olduqca azalır. Həmçinin yuxarı tənəffüs yollarının selikli qişaları da mikrobları tutub saxlayaraq orqanizmi qoruyur.Mədə-bağırsaq yolunun selikli qişaları da orqanizmə mikroblar və zəhərlər keçməyə qoymur.Ağız boşluğunda bakteriyaları ağız suyu öldürür,mədədə xlorid turşusunun mühüm qoruyucu funksiyası vardır.Hər bir adamdan sutka ərzində nəcislə 10 q-a qədər mikrob çıxır,bunların bir çoxu xəstəlik törədə bilərdi.Lakin onlar sağlam bağırsaqların selikli qişasından keçə bilmir. Dəridən və daxili boşluqları örtən selikli qişalardan başqa,demək olar ki,bütün orqanların qoruyucu vasitələri vardır ki,bunlar insanın sağlamlığını qoruyub saxlayır.Lakin bunların bəzisinin rolu xüsusilə böyükdür.Belə orqanları orqanizmin müdafiə orqanları adlandırırlar.Bunlar çəngələbənzər vəzi (timus),limfa düyünləri,dalaq,qaraciyər və başqa orqanlardır.Çəngələbənzər vəzi orqanizmin immun reaksiyalarını gücləndirmək,yaxud zəiflətməklə tənzim edir.Limfa düyünlərində,dalaqda və qaraciyərdə külli miqdarda faqosit vardır,bunlar infeksiyanı yayılmağa qoymayan sanki süzgəclərdir.Orqanizm üçün zərərli bir çox maddələr qaraciyərdə tutulub saxlanılır,nisbətən zərərsiz maddələrə çevrilir,sonra isə ifrazat orqanları vasitəsilə orqanizmdən çıxarılır. Orqanizmin daxili maye mühitlərində (hüceyrəarası maddə,qan plazması və limfa) fizioloji fəallıqa malik xüsusi maddələr vardır,bunlar mikrobları öldürür və onların zəhərlərini neytrallaşdırır.Bunlara “humoral qoruyucu amillər” deyilir;onların belə adlandırılmasına səbəb orqanizmin bir çox başqa maye mühitlərində də tapılmasıdır.Bu cür maddələrdən biri – lizosim ağız suyunda çoxdur.O müxtəlif tərəvəzdə,meyvələrdə,hətta çiçəklərdə də vardır. Orqanizmin humoral qoruyucu vasitələri antitellər,bioloji fəal maddələr və hormonlardır.Məlumdur ki,qalxanabənzər vəzinin,yaxud böyrəküstü vəzilərin funksiyası zəiflədikdə orqanizmin infeksion xəstəliklərə müqaviməti xeyli azalır. Orqanizmin qorunmasında mərkəzi sinir sistemi və ali sinir fəaliyyəti olduqca mühüm rol oynayır.Xəsarətlər,zəhərlər,narkotik maddələr və başqa amillər mərkəzi sinir sisteminin funksiyalarını pozub orqanizmin qoruyucu reaksiyalarını zəiflədir. Sağlamlığı qorumaq üçün əsas şərtlərdən biri düzgün qidalanmadır.Yaxşı yeməmək,yaxud həddindən artıq yemək maddələr mübadiləsinin pozulmasına və bir çox xəstəliklərin əmələ gəlməsinə səbəb olur.Xəstəlik vaxtı düzgün qidalanmamaq sağalmanı ləngidir.Hələ gədimdə qaydasında yeməyi sağlamlığı qoruyub saxlamağın vacib şərtlərindən biri hesab edirdilər.Müdrik xalq məsəlində deyilir:yaşamaq üçün yeməli yemə üçün yaşamamalı.İ.P.Pavlov bu münasibətlə yazırdı ki,qarınqululuq heyvani xassədir,yeməyə fikir verməmək isə - ağılsızlıqdır. Fiziki hərəkətlər və orqanizmi möhəmlətmək sağlamlığı qoruyub saxlayır və möhkəmlədir.Bunlar orqanizmin əmək qabiliyyətini artırır,qoruyucu-uyğunlaşma reaksiyalarını yaxşılaşdırır.Fiziki hərəkətlər nəinki xəstəliklərin qarşısını almaqda,həm də bunları müalicə etməkdə böyük rol oynayır. Hələ qədimdə sağlamlığı bərpa etmək üçün dərmanları ən yaxşı vasitə hesab etmişlər.Hazırda təbabətin səlahiyyətində çox müxtəlif xəstəliklərin,o cümlədən geçmişdə əlacı olmayan xəstəliklərin dərmanları vardır.Bunlar bacarıqlı əllərdə olduqda adamı xilas edir,naşı əllərə düşdükdə isə faciə törədə bilər.Buna görə də dərmanları ancaq həkimin göstərişi ilə qəbul etmək lazımdıır. İnsanın fiziki sağlamlığı onun psixi vəziyyətindən,öz hisslərini cilovlaya bilməsindən,narazılıqların vaxtında aradan qaldırılmasından,əsəbiləşməməkdən,kollektivdə müxtəlif zövqlü,xasiyyətli adamların arasında normal münasibət yaradılmasından asılıdır. Mədəni adamın vəzifəsi bütün imkanlardan ,o cümlədən öz hisslərindən,duyğularından və əqlindən istifadə edib orqanizmin funksiyalarına təsir etməyi öyrənməkdir. yaşayır:”Sağlam bədəndə sağlam da ruh olar”.Lakin başqa bir aforizm də var:”Sağlam bədən sağlam düşüncənin məhsuludur” ƏDƏBİYYAT 1.A.M.TSUZMER,O.L.PETRİŞİNA “İnsan anatomiyası” 2.C.Ə.NƏCƏFOV,N.R.ZEYNİYEV,S.M.QULİYEV “Uşaq anatomiyası və fiziologiyası”Bakı-2001 SİDİK İFRAZAT SİSTEMİ.ƏHƏMİYYƏTİ VƏ QURULUŞU. PLAN 1.İfrazat prosesinin əhəmiyyəti. 2.İfrazat sisteminin quruluşu. 3.Uşaqlarda sidiyin əmələ gəlməsi və fizioloji xüsusiyyətləri. Maddələr mübadiləsinin son məhsulları kimi yaranan karbon qazı,su,sidik turşusu və başqa birləşmələr qan vasitəsilə toxuma hüceyrələrindən çıxarılandan sonra ifrazat üzvlərinə gətirilir.Karbon qazının və suyun bir hissəsi buxar halında ağciyərlər vasitəsilə orqanizmdən xaric olunur.Dəridəki tər vəziləri vasitəsilə suyun,sidik cövhərinin,mineral duzların,üzvi maddələrin bir hissəsi bədəndən xaricə çıxarılır.Dissimlyasiya prosesinin son məhsulları kimi yaranan suyun artığı,mineral maddələr,həzm olunmayan qalıqlar,orqanizmə zəhərli təsir göstərə bilən birləşmələr bağırsaq və əsas ifrazat orqanı olan böyrəklər vasitəsilə bədəndən xaric edilir. İfrazat prosesi maddələr mübadiləsinin davamını təşkil edir.Ona görə lazımsız parçlanma məhsullarının və zəhərli maddələrin bədəndən çıxarılması orqanizmin daxili mühitinin nisbi sabitliyini təmin edir.Nəticədə zərərli maddələrin qanda toplanmasının və orqanizmin zəhərlənə bilməsinin qarşısı alınır. Böyrəklər bir cüt paxla şəkilli orqandır.Onlar qarın boşluğunun dal divarında bel nahiyyəsi bərabərliyində,onurğa sütununun hər iki tərəfində yerləşir.Böyrəklərin onurğa sütununa tərəf istiqamətlənmiş hissəsi basıqdır,buradan sinir şaxəsi və qan damarları keçir.Sidik çıxarıcı axarlar da böyrəyin basıq hissəsindən başlanır. Böyrəklərin boylama kəsiyinə baxdıqda onun xarici və daxili qatlardan əmələ gəldiyini ayırd etmək mümkündür.Daxili beyin qatında piramid şəkilli törəmələr yerləşir.Piramidin içərisindəki ensiz boşluqdan yığıcı borucuqlar keçir.Bunlar piramidin ucundakı məməcikdə olan dəlikdən boşluğa,yəni böyrək ləyəninə açılır.Sidik axarları başlanğıcını böyrə ləyənindən götürür və sidik kisəsinə birləşir.Əmələ gələn sidik kisəyə toplanır,buradan isə sidik kanalı vasitəsilə orqanizmdən xaricə verilir. Böyrəkləri qidalandıran arteriya qan damarı qarın aortasından ayrılır.Arteriya damarı kiçik damarlara şaxələnərək və hər şaxə bir kapsulun içərisinə daxil olaraq burda 30-50-ə qədər kapelyarlara ayrılır.Malpiqi yumğını əmələ gətirdikdən sonra,kapelyarlar yenidən birləşib kapsuldan xaric olan və nisbətən kiçik diametrli arteriya damarlarını əmələ gətirir.Əmələ gələn arteriya damarı eyni nefronun kanalcıqlarına bürünməklə ikinci dəfə arteriya kapelyarlarını əmələ gətirdikdən sonra vena kapelyarlarına keçir və böyrəklərdən çıxan vena damarlarını əmələ gətirir. Nefron böyrək cisimciyi ilə sidik borucuqlarından əmələ gəlir.Nefronların miqdarı böyrəklərdə 2 milyona qədər olur.Uşaqlar yaşlılıra nisbətən susuzluq şəraitinə həssas və dözümsüzdürlər.Böyrəklərdə sidiyin əmələ gəlməsi daim müşahidə olunur. Uşaqlarda sidiyin əmələ gəlməsi prosesinin xüsusiyyətləri böyüklərin quruluşu və iş mexanizmi ilə əlaqədardır.Yeni doğulmuş körpədə sidiyin süzülməsi və reabsorbsiyası mərhələləri yaşlılara nisbətən zəif keçir məsələn,bir neçə ay müddətində orqanizmdən xaric olunan mayenin cəmi 5%-i böyrəklərin hesabına olur.Mayenin yerdə qalan hissəsi dəri səthi,ağciyərlər və mədə bağırsaq sistemi vasitəsilə xaric olunur.Bir yaşlı körpədə mayenin əsas hissəsi (99%-i) böyrəklərdən keçərək sidik şəklində orqanizmdən xaric olunur.Yaşlılara nisbətən uşaqların sidiyində xloridlər azlıq təşkil edir məsələn,yaşlı insanda bir saat ərzində sidiklə 700 mq xlorid ifraz olunduğu halda,südəmər körpədə cəmi 1-11 mq xlorid xaric olunur. Sidik axarları 25-30 sm uzunluqda silindirə bənzər boru şəklində olub böyrək ləyənindən başlayaraq qarın boşluğunun dal divarının ön səthi ilə aşağıya doğru enir və kiçik çanaqda sidik kisəsinə açılır.Sidik axarları quruluşuna görə borulu üzvlərdən olub,divarları selikli,əzələ və xarici birləşdirici toxuma qişasından təşil olunmuşdur.Selikli qişa keçid epitellə örtülü olub bir sıra boylama büküşlər təşkil edir.Sidik kisəsi tək üzvlərdən olub,qasıq bitişməsinin dalında kiçik çanaqda yerləşir.Sidik kisəsinin divarları,əsasən selikli qişa,selikaltı qat və əzələ qişasından təşil olunmuşdur.Selikli qişası kiçik epitellə örtülü olub,selikaltı qatla əzələ qişasına birləşir.Selikaltı qatın olması selikli qişalarda büküşlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur.Sidikliyin əzələ qişası boylama və həlqəvi əzələ liflərində ibarətdir.Sidikli əzələ qişasının həlqəvi lifləri sidikliyi bükən əzələni əmələ gətirir.Sidik kanalı 2,5-4 sm uzunluqunda borulu olub,daxili dəli vasitəsilə sidik kisəsinə açılır.Sidik kanalının divarlari daxildən xarixə doğru selikli və əzələ qişası ilə əhatə olunmuşdur.Selikli qişası keçid epiteli toxuması ilə örtülür. Normal sidiyin rəngi onun tərkibindəki uroxrom,urobilin və uroeritrin piqmentlərinin miqdarından asılıdır.Sidiyin tərkibində sarı rəngli piqment maddə - uroxrom daha çox olur.Gün ərzində insan sidiyinin tərkibində 70-75 mq uroxrom ifraz olunur.Sidiyin rəngi ilə miqdarı arasında mütənasib asılılıq var.İfraz edilən sidiyin miqdarı çoxaldıqda onun rəngi sarı olur.Gündəlik miqdarı az olan sidik tünd kəhrəba rənginə boyanır.Sidik cinsiyyət üzvlərinin infeksion xəstəlikləri zamanı sidiyin tərkibinə irin,epitel hüceyrələri və bkteriyalar qarışır və tutqunlaşır.Sidiyin tərkibinə çoxlu miqdarda uratlar,fosfatlar,oksolatlar,karbonatlar,zülallar və s. qarışması da sidiyin tutqunlaşmasına səbəb olur.Sidiyin xüsusi çəkisi onun tərkibindəki maddələrin qatılığından asılıdır.Sidik nə qədər az ifraz edilsə,onun qatılığı və xüsusi çəkisi bir o qədər artıq olur. Böyrəklərin əsas funksiyası doğulma anından başlayaraq ifrazatı həyata keçirməkdir.Mikroorqanizmlər sidik ifrazı sisteminin müxtəlif şöbələrinin böyrəkləri,sidik axarlarını, sidik kisəsini,sidik knalını zədələyə birər.Onlar bu orqanlara qanla keçir.Buna orqanizmin müxtəlif yerlərində olan infeksiya ocaqları, məsələn ,angina,dişlərin,ağız boşluğunun xəstəlikləri kömək edir. Çox vaxt böyrəklərin və sidik yollarının xəstəliklərinə yayılan infeksiyalar səbəb olur.Şəxsi gigiyenaya əməl etmədikdə xəstəliktörədən mikroblar sidik kanalından sidik kissəsinə kesir və sidik ifrazı sisteminin başqa sahələrınə yayılıb,bunların iltihabını törədir.Bütün orqanizmin soyuması, soyuqdəymə iltihabı proseslərinin və mirobların yayılmasına kömək edir. Böyrəklər ,xüsusən uşaqlarda, müxtəlif zəhərli maddələrə çox həsasdır: bunlar ya orqanizmin özündə sintez olunur,ya da xarici mühitdən düşür. Alkoqol, qurğuşun,civə, borat turşusu,naftalin,benzol,həşarətların zəhərləri və s. qana keçib böyrəklər vasitəsilə xaric edilir və böyrəklərin işini pozulmasına səbəb olur. Bəzi dərmanları çox qəbul etdikdə böyrəklərdə yığılıb bunların xəstələnməsinə səbəb olur.Mübadilənin daim pozulması böyrəklərin xəstələnməsinə səbəb olur. Məsələn ,duzlar yığılıb böyrəklərdə və sidik yollarında daşlar əmələ gətirir. Böyrək xəstəliklərinin qarşısını almaq uçun müəyyən gigiyenik qaydalara,məsələn düzgün qidalanmaq, dişləri,anginani vaxtında müalicə etmək, bədəni möhkəmlətmək, dərmanlar və zəhərlərlə ehtiyatlı olmaq, şəxsi gigiyenaya əməl etmək lazımdır. ƏDƏBİYYAT 1.C.Ə.NƏCƏFOV,N.R.ZEYNİYEV,S.M.QULİYEV “Uşaq anatomiyası və fiziologiyası”Bakı-2001 2.G.A.HACIYEV ”İnsanın anatomiyası”1974 Yüklə 1,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|