“Mashinasozliktexnologiyasi” fakulteti “Texnologikmashinalarvajihozlar” kafedrasi

Zararli gazlar va ulardan ximoyalanish yo‟llari. Havo muhiti va tarkibi 
changlardan tashqari ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirish davrida yuzaga 
keladigan turli xil zaharli gazlar va ximiyaviy moddalar bilan ham ifloslanadi. Bu 
atmosfera havosini buzilishi bilan bir vaqtda turli xil kasalliklarni kelib chiqishiga 
ham sabab bo‟ladi. 

---

Ishlab chiqarish jarayonida yuzaga kelayotgan zaharli va zararli moddalar 
masalan, oqindi suvlar, axlatlar, ishlangan gazlar («vыxlopnыe gazы»), radioktiv 
moddalar, biotsidlar va boshqalar ekosistemaga kelib tushgach izsiz yo‟qolib 
ketmaydi. Ularning kichik kontsentratsiyali miqdori ham uzoq vaqt ta‟sir etishi, 
insonlarni, o‟simliklarni va hayvonlarni zaharlashi mumkin. Ayrim zaharli 
moddalar oziqani tayyorlash va iste‟mol qilish jarayonida ham ta‟sir etishi 
mumkin. Masalan, zaharli moddalar o‟simlikdan chorva mollariga, chorva 
mahsulotlari (sut, go‟sht) orqali insonga ta‟sir etib, turli xil kasalliklarni kelib 
chiqishiga sabab bo‟ladi. 
Bundan tashqari zararli va zaharli moddalar yer yuzi iklimini, shuningdek, 
atmosferani, troposferani (atmosferaning pastki katlami), stratosferani (er yuzidan 
10-80 km uzoklikdagi katlami) va kriosferani (er yuzining muzliklar va korliklar 
bilan koplangan yuzasi) ham o‟zgarishiga olib kelishi mumkin. 
Iqlimga ta‟sir etuvchi muhim faktor – Yerning issiqlik balansidir.Albatta, bu 
quyosh nurlari ta‟sirida yuzaga keladi. Hozirgi vaqtda «Er – atmosfera» sistemasi 
issiqlik tengligi holatida bo‟lib, yerga tushadigan 100% qisqa to‟lkinli quyosh 
nurlarining o‟rtacha 18% ti atmosferada yutiladi (3% - bulutlar va 16% havo 
orqali), 30% ti kosmosga kaytariladi (20% ti bulutlar va 6% havo hamda 4% yer 
yuzasi orqali). qolgan 51% qisqa to‟lqinli quyosh nurlari yer yuzasida yutiladi. 
SHundan 21% qayta nurlanib uzun to‟lqinli nurlar ko‟rinishida kaytadi, 30% ti esa 
sezilarli (7%) va yashirin (23%) issiqlik ko‟rinishida atmosferaga uzatiladi. Ushbu 
keltirilgan nurlar balansi Yerning «Issiqlik xo‟jaligi» asosini tashkil etadi.Qabul 
qilingan nurlarning qaytgan nurlarga nisbati «albedo» deb ataladi. Maksimalь 
qaytarish xususiyatiga ega bo‟lgan absolyut ok jismning alьbedosi birga teng. 
Yerning alьbedosi 0,30 ni tashkil etadi. Lekin, insoniyat tomonidan yerdan 
noto‟g‟ri foydalanish, o‟rmonlarni kesilishi, cho‟l yerlarni xaydalishi, sun‟iy suv 
havzalarini barpo etilishi, atrof-muhitga minglab tonna chiqindilarni chiqarilishi, 
ishlab chiqarish jarayonlari natijasida tonnalab zaharli gazlar va moddalarning 
atmosferaga chiqarilishi issiqlik balansini o‟zgarishiga olib kelmokda. Masalan, 
havo tarkibiga karbonat angidrid gazining oshishi ma‟lum miqdorda iqlimni 

---

isishiga olib kelishi mumkin. Karbonad angidrid gazi rangsiz gaz bo‟lib, uning sof, 
toza havo tarkibidagi miqdori 0,03% ni tashkil etadi. Ushbu gaz tirik 
organizmlarni nafas olishida, neftь va gazni yoqish jarayonida, bug‟ qozonlarida, 
issiqlik elektr stantsiyalarida, avtomobil ishlashi vaqtida ajralib chiqadi. Keyingi 
yuz yil ichida havo tarkibidagi karbonad angidrid miqdori 14% ga, hozirgi vaqtda 
esa har yili 0,4% ga oshib bormoqda. Industrialь era (taxminan 1860 yillar) dan 
hozirgi vaqtgacha 140 mlrd.tonnaga yaqin uglerod atmosferaga chiqarilgan, 
hozirgi vaqtda esa atmosferaga jahon bo‟yicha yiliga 8 mlrd. tonnaga yakin 
uglerod chiqarilmokda. Ushbu gazning havo tarkibidagi miqdorini oshib borishi 
atmosferada ma‟lum katlam xosil kilib, issiqlikni kosmosga uzatilishini 
susaytiradi.Bu esa uz navbatida Yer yuzi haroratini ma‟lum darajada oshishiga olib 
kelishi mumkin. Havo tarkibida karbonad angidrid gazining ma‟lum miqdorda 
oshishi natijasida 2030 yilga borib havoning isishi 1,5-2,5
o
S ga yetishi taxmin 
qilinmokda. Haroratning oshishi esa okean sathining ko‟tarilishiga olib keladi. 
Hozirgi vaqtda, keyingi 100 yil ichida harorat 0,5
o
S ga, okean sathi esa 10-15 
sm.ga ko‟tarilganligi kayd etilgan. 
1987 yili Garbiy Berlinda bo‟lib o‟tgan Xalkaro Simpoziumda qayd 
etilishicha, ishlab chiqarishda sovutuvchi suyukliklarni, turli xil turdagi aerozol 
ko‟rinishiga ega tozalovchi vositalarni va uglevodorodlarni (freonlarni) keng 
ishlatilishi Antraktida «Ozon tuynugi» (Kora tuynuk)ni xosil bulishiga olib kelgan. 
Amerikalik olimlarning baholashiga «Ozon tuynugining» 1987 yilgi o‟lchami 
AQSHning maydoniga teng kelgan. Hozirgi ma‟lumotlar bo‟yicha esa uning 
o‟lchami Yevropa qit‟asining o‟lchami (20507000 kv. km) bilan barobardir.
Oddiy misol, birgina kosmetik va shunga o‟xshash kichik aerozol ballonlarni 
ishlatilishi natijasida yiliga 50 ming tonna freon atmosferaga chiqariladi. Bu albatta 
stratosferadagi ozon qatlamini yemirilishiga olib keladi. 
Bundan tashqari millionlab kishilar havoning ifloslanishi va ifloslangan 
suvdan iste‟mol kilish okibatida jigar kasalligi, rak kasalligi, turli xil yukumli va 
allergik kasalliklar bilan kasallanmokda. 
Yuqorida keltirilgan gaz va zararli moddalardan tashqari oltingugurt, simob, 

---

qo‟rg‟oshin, asbest, uglerod oksidi (SO), oltingugurt oksidi, azot oksidi, 
uglevodorodlar, ammiak va shunga uxshash minglab zaharli moddalar ishlab 
chiqarish chiqindilari sifatida atmosferaga chiqarilmokda. Zoolog Drisherning 
kayd etishicha har yili atmosferaga insoniyatning faoliyati tufayli 40 ming xilga 
yaqin zaharli va zararli moddalar chiqindi sifatida chiqarilmokda. Masalan, bitta 
avtomobil yiliga o‟rtacha 297 kg SO, 39 kg uglevodorod (kontserogen birikmalar), 
10 kg azot oksidi, 2 kg chang, 1 kg oltingugurt ikki oksidi va 0,5 kg qo‟rg‟oshin 
birikmalarini chiqaradi. Hozirgi vaqtda sanoat va avtomobilь transporti tomonidan 
atmosferaga chiqariladigan uglerod oksidining (is gazi) yillik miqdori taxminan 8 
million tonnaga yetadi. 
Davlat standarti bo‟yicha inson sog‟ligiga ta‟sir etuvchi xavfli moddalar 4 
sinfga ajratilgan:
1-sinf - favqulotda xavfli moddalar, REM

0,1 mg/m
3
;
2-sinf- yuqori xavflilikdagi moddalar, REM=0,1…1,0 mg/m
3
; 
3-sinf- o‟rtacha xavflilikdagi moddalar, REM=1,0…10 mg/m
3
; 
4-sinf- kam xavflilikdagi moddalar, REM>10 mg/m
3
Xuddi shuningdek ushbu zaharli moddalarning havo tarkibidagi o‟limga olib 
keluvchi miqdorlari 1-sinf uchun 500 mg/m
3
; 2-sinf uchun 500-5000 mg/m
3
; 3-
sinf uchun 5001-50000 mg/m
3
; 4-sinf uchun 50000 mg/m
3 
dan yuqori. Lekin, bu 
moddalarning havo orqali emas, balki boshqa yo‟llar orqali oshqozonga yoki teriga 
ta‟sir etgandagi ulimga olib keluvchi miqdorlari bir necha o‟n barobar 
kichikdir.Masalan, 1-sinfdagi zaharli moddalarning oshkozonga tushgandagi 
o‟limga olib keluvchi miqdori 15 mg/kg.ga tengdir. 
Yuqorida keltirilgan zararli changlar, gazlar, agressiv va zaharli moddalardan
himoyalanish birinchi navbatda ish joyi havosi tarkibini o‟rganish va uni REM 
talablari bo‟yicha muvofiklashtirishni talab etadi. Buning uchun chang miqdorini 
aniklashda aspiratordan, gaz miqdorini aniqlashda UG-2, GX-2 markali gaz 
analizatorlaridan foydalaniladi. 
Ish joyi havosi tarkibidagi zaharli gazlar yoki changlar miqdori aniqlangach, 
bu miqdor ruhsat etilgan miqdor (REM) bilan taqqoslanib ko‟uriladi va ish joyini 

---

sog‟lomlashtirish bo‟yicha tadbirlar ishlab chiqiladi. 
Ish joylari havosini sog‟lomlashtirishda birinchi navbatda zararli changlar va 
gazlarning manbalari, ularni yuzaga kelishini kamaytirish yo‟llari, ushbu zararli 
gaz va changlarni ish joyi zonasiga kirish sabablari o‟rganilib, bartaraf etish 
choralari ko‟riladi. Agar ushbu zararli moddalarni yuzaga kelishini oldini olish 
mumkin bo‟lmasa, u xolda ushbu gazlarni ish joyi zonasiga kirish yo‟llari 
germetiklashtiriladi, 
hamda 
ish 
joylarida 
shamollatish 
qurilmalari 
o‟rnatiladi.Yuqorida ko‟rsatilgan tadbirlar yetarli darajada samarali bo‟lmagan 
xollarda esa shaxsiy himoya vositalaridan foydalaniladi yoki ishlab chiqarish to‟liq 
avtomatlashtirilib masofadan boshqarish sistemalari tadbik etiladi. 
5. Ishlab chiqarishda mo‟‟tadil ob-havo sharoitini yaratish. 
Ishlab chiqarish binolari va ish joylarining mikroiklimi ishchining sog‟ligiga 
va ish unumdorligiga ta‟sir etuvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish xonalarining mikroiklimi xona havosining harorati, nisbiy namligi, 
havo, bosimi, havoning harakatlanish tezligi hamda issiq ish jihozlari yoki 
materiallari 
ta‟siridagi 
issiqlik 
nurlanishining 
intensivligi 
orqali 
harakterlanadi.Ishlab chiqarish muhiti sharoitida ushbu ko‟rsatkichlarning miqdori 
keng oraliqda o‟zgarib turishi mumkin. Ularning miqdorlari yilning sovuq yoki 
issiq davriga, texnologik jarayon turiga, ishning kategoriyasiga bog‟liq bo‟ladi. 
Ilmiy 
tadqiqotlar 
natijasida 
mikroiqlim 
holatini 
harakterlovchi 
ushbu 
ko‟rsatkichlarning optimal miqdorlari o‟rnatilgan bo‟lib, bu sharoitda ishchi 
o‟zining barcha imkoniyatlarini ishga solish imkoniyatiga ega bo‟ladi.Vaholanki, 
mikroiklim ko‟rsatkichlarini belgilangan me‟yordan chetga chiqishi ishchining 
sog‟ligiga ham, ish qobiliyatiga ham salbiy ta‟sir etadi. 
Ish joylari yoki ishlab chiqarish xonalari havosi haroratining yuqori bo‟lishi 
inson organizmidan issiqlik ajralib chiqishini susaytiradi, natijada organizmning 
harorati oshadi, yurak urishi va nafas olishi tezlashadi, ter ajralib chiqishi 
kuchayadi, kishining e‟tibori hamda ko‟rish va eshitish a‟zolarining reaktsiya 
tezligi susayadi. 
Atrof-muhit haroratining susayishi ham inson sog‟ligiga katta salbiy ta‟sir 

---

kursatadi, chunki atrof-muhit haroratining sovushi tana haroratini susayishiga olib 
keladi, natijada qon aylanish jarayoni susayadi, qonning immunobiologik 
xususiyati kamayadi, nafas olish yo‟llarini kasallanishiga, revmatizm, gripp kabi 
kasalliklarni kelib chiqishiga sabab bo‟ladi. 
Bundan tashqari havoning tezligi ham muhim faktorlardan biri hisoblanadi. Agar 
havoning tezligi 0,1 m/s dan kam bo‟lsa havo dim bo‟ladi, 0,25 m/s dan ortiq 
bo‟lsa yelvizak bo‟ladi. Ma‟lumki, ikkala holatda ham inson sog‟lig‟i va ish 
qobiliyati yomonlashadi. 
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda ishlab chiqarish honalarining mikroiqlim 
holatini me‟yoriy miqdorlari GOST 12.1.005-76 «Ish joyining havosi.Umumiy 
sanitar-gigienik talablar» bo‟yicha o‟rnatilishi talab etiladi.