Bakı Dövlət Universiteti Filologiya fakültəsi

Açar sözlər: S.Əlizadə, Azərbaycan dili, XVI əsr, dil tarixi.
 
 
 
 

---

BDU-nun Filologiya fakültəsi - 100 
23 
QIZILGÜL ABDULLAYEVA 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
Bakı Dövlət Universiteti 

AKADEMİK TOFİQ HACIYEVİN YARADICILIĞINDA MİLLLİ DİL MƏSƏLƏSİ 
 
Görkəmli Azərbaycan alimi akademik T.Hacıyevin elmə gəlişi onu dilçi-dialektoloq kimi təqdim 
etsə də, dilçilik mühiti onu həm də elm aləminin aparıcı dil tarixçisi, öz yazıları ilə filologiyanın bütün 
sərhədlərini aşıb keçərək çoxşaxəli yaradıcılığa imza atan aparıcı bir türkoloq kimi qəbul edir. T.Hacıyev nə 
yazırsa yazsın, demokratik əhval–ruhiyyəli bu əsərlərin hamısında milli mənsubiyyətin ön plana keçməsi 
iliyinə qədər milli olan türkçü alimin milli kimliyini ortaya qoyur. Bütün yaradıcılığı boyu onu müşayiət 
edən milli kimlik T.Hacıyevin cəsarətlə bir çox ilklərə imza atması ilə nəticələnir. Normanın struktur-forma 
və funksional məzmun tərəfinə əsaslanaraq Azərbaycan ədəbi dili tarixini dəfələrlə dövrləşdirməsi, 
Azərbaycan dilinin mənşəyi ilə bağlı araşdırmalar apararaq dilimizin tarixinin çox qədimlərə getdiyini 
faktlarla əsaslandırması, yazı dövrünün yeni tarixi ilə bağlı qətiyyətli fikir söyləməsi, dil tarixi fənlərinin 
diferensiasiyasına reallıq gətirməsi, milli dilin başlanğıcı ilə bağlı yeni tarixi elan etməsi bunun faktik 
sübutudur. Milli dilin yaranma məsələsinə onun münasibəti iki tarixi mərhələdən keçir. Bunlardan biri XVI-
XVII əsrlərə bağlanırsa, digəri yazılı dövrün ilkin mərhələsinə qədər uzanıb gedir. XVI əsrin axırı XVII əsrin 
əvvəllərindən etibarən diferensiasiya, sabitləşmə, demokratikləşmə və xəlqiləşmənin yenidən təşkili kimi 
dildaxili proseslər milliləşməni yetişdirdiyindən akademik T.Hacıyev milli dilin yaranışını o tarixi zaman 
kəsiyindən qəbul edir. Bəllidir ki, millətin yaranması milli dilin yaranmasını şərtləndirir. Müəllifə görə, 
xanlıqlara parçalanma, hər bir xanlığın avtonom inkişafı millətin yaranmasını ləngidir və nəticədə milli dilin 
yaranması millətin yaranmasının önünə keçir. Sonralar T.Hacıyev məsələyə daha geniş rakursdan baxaraq, 
milli dilin yaranma tarixinin daha qədim olduğunu söyləyir. İlk fikrindən daşınma KDQ-nin 1300 illik 
yubileyindən sonra başlayır. Hər bir dilin məxsusiliyini, inkişaf sürətinin müxtəlifliyini əsas götürən alim 
bir daha düzgün vurğulayır ki, həqiqətən, milli dil millətin yaranmasını qabaqlaya bilər. Elmi, həm də 
məntiqi reallıqdır ki, bütün xalqların milli dilləri eyni zaman kəsiyində reallaşa bilmədiyi kimi, bütün 
millətlərin də kapitalizm cəmiyyətində yaranması obyektivlikdən kənarda qalan məsələdir. T.Hacıyevə görə, 
dilin fonetik, leksik və qrammatik sisteminin göründüyü yerdən milli dil başlayır. Bunu “Dədə Qorqud 
kitabı”nda gördüyündən milli dilin başlanğıcını VII əsrdən götürür. T.Hacıyev abidənin bütün tarixi dövrlər 
üçün sabit qalan lüğət fonduna söykənərək bu qənaətə gəlir və hətta əminliklə deyir ki, milli ədəbi dilin 
qrammatik quruluşunun sonrakı inkişafı məhz “Dədə Qorqud kitabı”nın qrammatik bazası əsasında gedir. 
Müəyyənləşdirir ki, XII əsrə qədər mili dilin inkişafı gedirsə, onun formalaşması və müəyyləşməsi XIII-XVI 
əsrlərin payına düşür. Amma milli dilin tam müəyyənləşməsi Füzuli dövründə sona yetir. O, Füzulini 
Azərbaycan milli ədəbi dilinin banisi kimi təqdim edir. Bir vaxtlar milli dilin yeni mərhələsini XX əsrin 
əvvəllərindən başlayan akademik, indi bunun XVII əsrdən reallaşdığını bəlli edir. Bütün tarixi dövrlərdə
ümumünsiyyət dili kimi fəaliyyət göstərən, qrammatik quruluş çevikliyinə görə fars dilini üstələyən 
Azərbaycan dilinin məhz bu tarixi dönəmdən fars dili ilə tarazlaşması, dövlət dili səviyyəsində aparıcılıq 
qazanması milliliyin daha geniş əhatə hüdudlarını cızır. Milli dilin milli vəzni, milli vəznin milli janrları, 
milli janrların milli leksik tərkibi öz arxasınca aparması bunu gerçəkləşdirir. Folklor−danışıq dilinin 
aparıcılıq qazanması sözün əsil mənasında dilə yeni bir abi-hava gətirir. Yeni milli əhatə T.Hacıyevə milli 
dilin yeni mərhələsini məhz bu tarixi dönəmdən başlamağa imkan yaradır. Milli dilin XVII-XVIII əsrlər 
mərhələsi xəlqiləşmə ilə, XIX əsr yeni janrların yaranması, üslub bütövlüyü ilə Azərbaycan ədəbi dili 
tarixinə düşür. Milli dil XVII əsrə qədər dil dəyişmələrini (dilin daxili quruluşunu), XVII-XIX əsrlərdə nitq 
dəyişmələrini özündə ehtiva edirsə, XX əsrdən etibarən bu yeni mərhələnin daha da yeniləşməsi gedir. XX 
əsrin 30-cu illərindən isə milli dilin müasir mərhələsi başlayır. Göründüyü kimi, milli dil ətrafında 
mübahisələrin səngimədiyi bir vaxtda T.Hacıyev milli dilimizin başlanğıc tarixini daha qədimə− VII əsrə
aparır. Bütün bunlar bir daha sübut edir ki, “milli kimlik və milli dil” paraleli akademik T.Hacıyevin bütün 
yaradıcılığının ana xəttini təşkil edir.