O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Tender asosida narxni belgilash. Bunday vaziyatlarda korxona o‘z 
narxini belgilashda ushbu narx va o‘zining xarajatlari hamda talab 
ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalaridan emas, raqobatchilarning 
kutiladigan narx takliflaridan kelib chiqadi. Korxona shartnoma 
tuzmoqchi bo‘ladi, demak, buning uchun esa boshqalar narxiga 
qaraganda past bo‘lgan narxni so‘rashi kerak. Biroq bu narx tannarxdan 
past bo‘lmasligi lozim, aks holda korxona o‘ziga zarar qilgan bo‘ladi. 
Bu usul ehtimolli baholashni qo‘llaydi va hisob-kitoblarning quyidagi 
ketma-ketligini nazarda tutadi: 
− shartnomaning bajarilishi bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar hisob-
kitobi; 
− potensial raqobatchilar tomonidan qo‘llaniladigan savdo taktikasi 
tahlili; 
− korxona taklif qiladigan narx raqobatchilar so‘raydigan narxdan 
past bo‘lishining ehtimolini aniqlash; 
− korxonaga maksimal foyda olib kelishi kutilayotgan narx 
miqdorini aniqlash; 
− tender savdolarini tashkil qilish mexanizmi.

---

256 
Narxlarni shakllantirishning asosiy metodlari narx siyosati «magiya 
uchburchagi»ning biror bir unsuriga urg‘u berilishi bilan farqlanadi: 
korxona xarajatlari, iste’molchilar baholari va raqobatchilar baholari. 
Xarajatli metodi (ustamalar metodi). Bu narx shakllanishining 
keng tarqalgan metodi bo‘lib, unga ko‘ra ushbu mahsulotning doimiy 
yoki o‘zgaruvchan xarajatlariga ushbu tarmoq foyda normasi uchun 
oddiy holda mos keladigan ustamalar qo‘yiladi. Masalan, tarmoq 
bo‘yicha qurilish firmalari ko‘pincha o‘z ishlarini loyiha qiymatiga 
o‘rtacha foydani qo‘shib baholaydilar. Bu metodning ommalashgani 
turlicha izohlanadi. Birinchidan, firma o‘z tovariga talabga nisbatan 
unga qilingan o‘z xarajatlarini yaxshi biladi. Bu ularni narxni 
shakllantirishda xarajatlar kalkulyatsiyasiga tayanish va haqiqatda 
ko‘rilgan zararni to‘liq qoplashga undaydi. Ikkinchidan, agar 
tarmoqning barcha ishlab chiqaruvchilari narxni shakllantirishning 
ushbu metodini qo‘llashsa, ularning narxi deyarli bir xil bo‘ladi. Ular 
orasidagi narxga oid bu kurash narx to‘g‘ridan to‘g‘ri talab bilan 
belgilanadigan tarmoqlar bilan solishtirilganda minimalligini bildiradi. 
Uchinchidan, ko‘pgina sotuvchi va iste’molchilar ustamalar metodi eng 
tuzatilgan, halol, chunki ikki tomon manfaatlariga amal qiladi va bir 
tomonning ikkinchi tomon hisobiga boylik orttirishiga yo‘l qo‘ymaydi, 
degan fikrni mahkam ushlab oladilar. Bunday narxni belgilashda (uni 
«harakatli narx» yoki «ustama bilan» deb atashga o‘rganilgan) talab 
darajasi hisobga olinmaydi va raqobatchilar narxining ta’siri e’tiborsiz 
qoldiriladi.