ss.336-341).
Çiləbörd mahalmm ərazisi qərbdə Qırxqızdan başlayıb
şərqdə Bərdə və Bayat meşəsinin kənarına qədər, cənubda Xaçm
və Qabartı çaymdan başlayıb şimalda Tərtərçaya qədər uzanırdı.
Bu mahalda toxumluq buğda və başqa taxıl məhsulları yaxşı
yetişirdi. Çiləbörd məliklərinin əsli Məğavizdən gəlmişdi. Mahal
ərazisinin böyük bir hissəsi meşəlikdən v ə keçilməz yerlərdən
ibarət idi. Çiləbörd məlikləri «Çarmıx» adlı qalada yaşayırdılar.
Mahalın m əliyi Allahqulu Nadir şahm yanında hərbi xidmətdə
olub şahdan sultan titulu almışdı (57, s.13).
«M üfəssəl dəftər»ə görə, Çiləbörd nahiyəsində əhali buğda,
arpa, çəltik yetişdirir, maldarlıq, arıçılıq və üzümçülüklə məşğul
olurdu. Ən böyük kəndləri 44 nəfər qeyri-müsəlman kişinin yaşa-
dığı Qıssaabad, 47 nəfər qeyri-müsəlman kişinin yaşadığı Yuxarı
Qarabəy, 121 qeyri-müsəlman kişinin yaşadığı Aşağı Qarabəy
kəndləri idi (29, ss.363-373).
Talış (Gülüstan) mahalmm ərazisi qərbdə Murov və Gülüstan
dağmdan başlayıb şərqdə Kürün sahilinədək, cənubda Tərtər
çayından başlayıb şimalda Gorana qədər uzanırdı. Bu mahalm
məlikləri əslən şirvanlı olub Talış kəndində məskən salmışdılar.
M əlik Usub Gülüstan qalasmı zəbt edib öz iqamətgahı etdikdən
sonra bu mahala həm də «Gülüstan məlikliyi» deyirdilər (193,
s.14).
Mahal 7 kənddən ibarət idi. Bu kəndlərdə cəmi 245 (143-ü
vergiödəyən, 102-si ödəməyən) ailə yaşayırdı. Ən iri kəndlər 77
ai'ənin yaşadığı Qaraçinar, 92 ailənin yaşadığı Ağcakənd idi. Ma-
halda başlıca olaraq taxılçılıqla, qismən maldarlıqla məşğul olur-
dular. Əhali yalnız xristianlardan ibarət idi. Mahal üzrə xəzinəyə
ildə cəmi 3546 manat 40 qəpik və 114 əşrəfı məbləğində vergi və
ödənişlər daxil olurdu. Ərazini məlik Yusuf (İosif) idarə edirdi
(159, s. 125—127). XVIII əsrin 1-ci yarısında Talış və Gülüstan
ayn-ayn nahiyələr idi. Talış nahiyəsi Osmanh hakimiyyəti döv-
ründə Gəncə-Qarabağ əyalətinin Gəncə livasmın tərkibinə daxil
idi. Nahiyənin ən böyük kəndləri 105 qeyri-müsəlman kişinin
yaşadığı Nurus və 104 qeyri-müsəlman kişinin yaşadığı Talış
kəndləri idi. Üzümçülük və arıçılıq daha çox, maldarlıq nisbətən
az inkişaf etmişdi. Nahiyədə buğda, arpa, darı əkilirdi. Ən böyük
kəndləri 58 qeyri-müsəlmanm yaşadığı Ağcakənd-Ballıca kəndi
və 53 qeyri-müsəlman kişinin yaşadığı Ağcakənd Oğul kəndi idi
(29, ss.342-362).
Qarabağ xanlığmda mahallarla yanaşı ayrı-ayrı şəxslərin
mülkiyyətində olub, mülk sahibləri tərəfindən idarə olunan xeyli
ərazilər də var idi.
Mehdiqulu xanm arvadı Xanxanım ağaya məxsus 9 kəndin və
oymağın
6-sı azərbaycanlı, 3-ü qeyri-müsəlman kəndləri idi. Bu
kənd və oymaqlarda cəmi 97 azərbaycanlı və 110 qeyri-müsəl-
man ailəsi yaşayırdı. Xanxanım ağaya məxsus kəndlərin ən böyü-
yü 83 ailənin yaşadığı Qaladərəsi və 27 ailənin yaşadığı İreben
idi. Bütünlüklə Xanxanım ağaya məxsus mülklərdə 207 ailə
yaşayırdı. Kəndləri Xanxanım ağanın təyin etdiyi kəndxudalar və
koxalar idarə edirdi. Ümumiyyətlə, xanm qardaşları, bacıları,
əmisi uşaqları və xan ailəsinin digər üzvlərinə məxsus 130 kənd
və oymaq vardı. Bu kənd və oymaqlarda 2264 (914-ü vergiö-
dəyən, 1350-si ödəməyən) ailə yaşayırdı. Bunlardan 578-i qeyri-
azərbaycanlı ailəsi idi.
Bütün bu kəndlər m üxtəlif mahallara səpələnmişdi. lakin
ərazisinə daxil olduqları mahallarm inzibati idarəçiliyindən kə-
narda qalmış, torpaq sahiblərinin təyin etdiyi kəndxudalar, ko-
xalar və yüzbaşılar tərəfmdən idarə edilirdi. Gülməmməd bəyə,
onun qardaşı Şirin bəyə, onun oğlu Rüstəm bəyə, Mirzə C’əfərin
oğlu Mirzə Sadığa məxsus olan
8 kənd və oymaqda 258 (133-ü
vergiödəyən, 125-i ödəməyən) ailə yaşayırdı. Bu ailələrdən cəmi
29-u (11,24%-i) xristian, 2129-u (88,76%-i) isə azərbaycanlı idi
(193, ss.44-64).
Uğurlu bəyə, Əhməd ağaya, Divanbəyi Məmmədqulu bəyə
v ə divanxana mirzəsi Mirzə Y usifə məxsus 25 kənd v ə oymaqda
420 (304-ü vergiödəyən, 116-sı ödəm əyən) ailə yaşayırdı. Bun-
lardan 328-i azərbaycanh, cəm i 92-si (21,90%-i) qeyri-azər-
baycanlı idi (193, ss.57-61).
Xamn general M ədətova bağışladığı 10 kənd və 3 oymaqda
cəmi 1011 ailə vardı. M ənbədə həmin ailələrin etnik mənsubiy-
yəti göstərilməmişdir. Şübhəsiz, 3 oymaqda yaşayan 165 ailə
azərbaycanlı idi (193, s.64). Bu isə bütün ailələrin 16,32%-ni
təşkil edirdi.
Kapitan İsmayıl bəyə, onun əmisi oğlanlan V əli və Nuru
bəylərə məxsus
2 kənd və oymaqda cəmi 192 (95-i vergiödəyən,
97-si ödəməyən) ailə yaşayndı (193, ss.65-67). Bunlardan 165-i
azərbaycanlı, cəmi 27-si qeyri-azərbaycanlı (27,19%) ailəsi idi.
Hacı Ağalar bəyin və Hacı Bəylər bəyin mülkiyyətlərində 15
kənd və oymaq vardı. Bu kənd və oymaqlarda 497 ailə (115-i
vergi ödəyən, 382-si ödəm əyən) yaşayırdı. Mənbədə bu ailələr-
aən 387-nin dəqiq azərbaycanlı, 74-nün kürd olduğu göstərilir.
İki kənd - Qarakilsə kəndi (20 ailə) və Vişniy Qal kəndi (16 ailə)
üzrə etnik mənsubiyyət göstərilməyibdir. Lakin Qarakilsə kən-
dində 9 ailənin Əliyanlı oymağmdan olduğu göstərilir, həmin
oymağın əhalsi kürdlər olduğuna görə onların da kürd olduğu
şübhəsizdir. Qarakilsə kəndinin qalan 2 ailəsi Naxçivandan, Vişni
Qal kəndinin 16 ailəsi isə İrəvandan köçüb gəlmişdi (193,
ss.68-71). Beləliklə, Hacı Ağalar bəy və qardaşı Hacı Bəylər
bəyə məxsus kənd və oymaqlarda ə w ə llə r əhalinin böyük əksə-
riyyətini azəri türkləri (80%-ə yaxm) və qismən (
20%-ə yaxm)
kürdlər təşkil etmişlər. Naxçıvan və İrəvandan köçüb gələnlərin
erməni olduğunu nəzərə alsaq xanlığm ləğvinə yaxın bu mülk-
lərdə ermənilərin peyda olduğunu deyə bilərik. Dem əli, 1822-ci
ildə həmin mülklərdə 387 azəri türkü, 83 kürd ailəsi v ə ola bilsin
ki, 27 erməni ailəsi yaşayırmış. (77,87%, 16,70%, 5,43%ı).
Səfərəli bəy və qardaşlarmın mülkiyyətlərinə 16 kənd və
oymaq daxil idi. Bu kənd və oymaqlarda cəm i 233 (183-ü vergi-
ödəyən, 50-si ödəm əyən) ailə yaşayırdı. M ənbədə cəm i 142 ailə-
nin yaşadığı 10 kənd və oymağın azərbaycanlı kəndləri, 46 ailə-
nin yaşadığı 4 kəndin xristian kəndi, 2 kəndin isə qarışıq əhalidən
ibarət olduğu göstərilmişdir.
Doğrudur, 16 ailənin yaşadığı Ağkənd xristian kəndi kimi
göstərilmişdir, lakin bu kənddə yaşayan darğanm admın Məm-
məd olması sübut edir ki, hər halda darğa xristian olmamışdır.
Digər 28 ailənin yaşadığı Dulus kəndinin də azərbaycanlı, yaxud
xristian kəndi olması göstərilməyib. Lakin 15 ailənin yerli
olduğu, azərbaycajalılardan və xristianlardan ibarət
10 ailənin isə
Naxçıvan, Bəyazid, X oy və Təbrizdən gəldiyi qeyd olunur (193,
ss.78-84). Bu səbəbdən də kənd sakinlərindən 14 ailənin xris-
tian, 13 ailənin isə müsəlman olduğunu fərz etmək olar. Göstəri-
lən 2 kənddə 29 (±) qeyri-müsəlman və 14 (± ) müsəlman ailəsi-
nin yaşadığını təsdiq etsək yanılmarıq. Beləliklə, Səfərəli bəy və
onun qardaşlarmm mülkiyyətlərində olan 16 kənd və oymaqda
təqribən 156 müsəlman və təqribən 75 qeyri-müsəlman ailəsinin
yaşadığmı söyləm ək olar.
Xanlar ağanm, onun qardaşı Əhməd xanm, anası Bikə ağanın
və Əhməd xanm arvadı Şəmşədinli N əsib sultan qızının mülkiy-
yətində 20 kənd və oymaq var idi. Həmin kənd və oymaqlarda 948
(o cümlədən 578-i vergiödəyən, 370-i ödəməyən) ailə yaşayırdı
(193, s.78-84). Bu ailələrin əksəriyyəti - 869-u və ya 91,67%-i
müsəlman, cəmi 79-u, yaxud 8,33%-i qeyri-müsəlman idi.
Rüstəm bəyə məxsus 14 kənd və oymaqda 405 (218-i vergi-
ödəyən, 187-i ödəm əyən) ailə vardı. 11 müsəlman kəndində 268,
2 qeyri-müsəlman kəndində isə 29 ailə yaşayırdı. Qorunzur kəndı
(108 ailə) mənbədə xristian kəndi kimi göstərilmişdir. Eyni
zamanda, elə həmin mənbədə bu kənddə yerli
2 müsəlman
ailəsinin, Naxçıvandan gəlmiş 2 azərbaycanlı ailəsinin, Ağa
Nəzirin 2 əmisinin və onların 2 rəncbərinin yaşadığı qeyd olunub
(193, s. 18-84). Deməli, Qorunzur kəndində ən azı
8 müsəlman
ailəsi yaşayırdı. Beləliklə, Rüstəm bəy və onun qardaşlarına
məxsus mülklərdə ən azı 276 müsəlman ailəsinin və 127 qeyri-
müsəlman ailəsinin (68,15 və 31,35%) yaşadığı m əlum olur.
Ə səd bəyə məxsus
6 kənd və oymaqda 379 (237-si vergiödə-
yən, 142-si ödəməyən) ailə vardı. Mənbənin məlumatlarına görə,
3 müsəlman oymağmda
88 ailə, 1 kürd (Sultanlı kürd) oymağında
142, 2 xristian kəndində 134 ailə yaşayırdı. Bir kənddə - Qızılqış-
laqlıda 2 xristian rəncbər v ə 4 müsəlman rəncbər yaşayırdı (193,
s.78-84). Beləliklə, Əsəd bəyin mülkiyyətində olan 7 kənd və
oymaqda 92 müsəlman ailəsi (24,27%>), 142 kürd ailəsi (37,46%>)
və 145 xristian ailəsi (38,26%) yaşayırdı.
Cəfərqulu ağanın mülkiyyətində 79 kənd və oymaq var idi.
Həmin kənd və oymaqlarda cəmi 1222 (o cümlədən 792-si ver-
giödəyən, 430-u ödəməyən) ailə yaşayırdı. Bu ailələrin tam əksə-
riyyəti - 1042-si (85,27%)) müsəlman, cəmi 180-i (14,73%) xris-
tian idi (193, ss. 106-108).
Nəhayət, Mehdiqulu xanın şəxsi mülkiyyətində olan 28 kənd
və oymaqlarda cəmi 500 (241-i vergiödəyən, 259-u ödəməyən)
ailə yaşayndı. Bu kənd və oymaqlarm 28-də yalnız müsəlmanlar
vaşayırdı. İki qeyri-müsəlman kəndində (Bağmanlar və Xan-
kəndi) cəmi 55 ailə var idi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 40
ailədən ibarət Xankəndi, mənbənin məlumatına görə, yenicə
salınmışdı. Dem əli, Mehdiqulu xanm mülklərində yeni gəlmiş
xristianları nəzərə almasaq 445 müsəlman (96,74%), 15 xristian
ailəsi (3,26%o) yaşaymnış. Yeni gələnlərin hesabma xristianlarm
faizi bir qədər artaraq
1 l%o-ə yüksəlmiş, azərbaycanlılann sayı
isə bir qədər azalaraq 89%o-ə enmişdi.
Mənbənin məlumatma əsaslanaraq qətiyyətlə deyə bilərik ki,
xanlıq ləğv olunan dövrdə 139 cəbrayıllx ailəsi İrana qaçmışdır.
Göstərilən rəqəmləri yekunlaşdıraraq belə qənaətə gəlirik ki,
xanlıq ləğv olunan ərəfədə Qarabağda 629 kənd və oymaqda ya-
şayan 17031 ailədən 12.182-si (±100) azərbaycanlı, 4.621-i
(±100) xristian, 228-i m ənşəcə kürd idi. Alınan nəticəyə Şuşa
şəhərində yaşayan 1532 ailənin, m ənbəyə əsasən, etnik mənsu-
biyyətini müəyyənləşdirdikdən sonra 969 müsəlman, 533 xristian
və 30 kürd ailəsini (63,25%, 34,79% və 1,96%) əlavə etmək
lazımdır. Beləliklə, Qarabağ xanlığmda cəmi 18563 ailə yaşayırdı
ki, bunlardan 13151-i (±100), yaxud 79,85%-i müsəlman, 5154-ü,
yaxud 27,20%-i xristian, 258-i və ya 1,39%-ni kürd ailələri təşkil
edirdi.
Bir daha qətiyyətlə qeyd etmək lazımdır ki, 1805-ci ildə Ru-
siya Qarabağ xanlıgmı öz himayəsi altma aldıqdan sonra müsəl-
manları sıxışdırmağa başlamış, özünə sosial dayaq yaratmaq məq-
sədi ilə İran və Türkiyə ermənilərini Qarabağda yerləşdirməyə
m üvəffəq olmuş, nəticədə artıq 1822-ci ilə kimi minlərlə azər-
baycanlı ailəsi xanlığm hüdudlarmı tərk edərək qaçmış, əvəzində
yüzlərlə, bəlkə də minlərlə erməni ailəsi Azərbaycan torpaqlarm-
da məskunlaşmışdı. Bundan əlavə, Qafqazdakı rus qoşunlarmm
komandanı, general Yermolovun polkovnik Radinskiyə göndər-
diyi 15 noyabr 1816-cı il tarixli göstərişdən məlum olur ki, İbra-
him xəlil xanm oğlu Əbülfət xan özü ilə 4 min ailəni xaricə
aparmışdı (193, ss. 187-208). Bu ailələr, şübhəsiz ki, müsəlman-
lardan (əsasən azəri türklərindən) ibarət olmuşdu. Faktlara
əsaslanaraq xanlıqda yaşamış azəri türklərinin sayına 4 min aılə
əlavə edə bilərik. Bütün bunları nəzərə alaraq belə qənaətə gəl-
m ək olar ki, XIX əsrin əw əllərin d ə Qarabağ xanlığında təqribən
22500 ailə yaşamışdır ki, onlarm da 17 min nəfərdən çoxunu
azəri türkləri təşkil etmişdir. D em əli, Qarabağ xanlığmda
xristianların sayı
20 %-ə yaxm, müsəlmanlarm sayı isə 80 %-dən
artıq olmuşdur.
S.Qlinkanm verdiyi məlumatä əsasən, II rus-İran müharibəsi
qurtardıqdan sonra 3 ay yarım ərzində Cənubi Azərbaycandan
Cənubi Qafqaza
8 min erməni ailəsi köcürülmüşdür (194, s.92).
Bu, 40 min nəfər demək idi.
Köçürülənləri İrəvan və Naxçıvan xanhqlarmm ərazisində
yerləşdirmək nəzərdə tutulmuşdu. Lakin bu ərazilərdə əhalinin
saymm kəskin artımı çörək qıtlığı problemi yarada biləcəyindən
ehtiyatlanaraq hökumət qaçqmlan kifayət qədər ərzaq ehtiyatmm
olduğu Qarabağa göndərmək barədə göstəriş vermişdir (194,
s.92).
2.
Xanlıqda idarəçilik sistemi və hərbi
müdafiə işinin təşkili
Xanlığı xan idarə edirdi. Tədqiqatçı V.Leviatov xanm haki-
miyyətini səciyyələndirərək qeyd edirdi: «Bu, dövlətə və xana
məxsus olan mülk əsasmda fərq qoymayan və onları eyniləşdirən
feodal hakimiyyəti idi. Xanlıqlarda olan vəziyyət göstərir ki,
onlarm idarəsi xanlarm şəxsi mülklərinin idarəsi kimi idi» (169,
s.45). Səyyah İ.Berezin yazırdı ki, «xan tam müstəqil şəxs idi. O,
heç kimdən soruşmadan, heç kimə hesabat vermədən kimisə
edam edər, bağışlayar, qovar və yaxud cəzalandıra bilərdi. Xan
bütün icra və m əhkəmə hakimiyyətini, hətta şəriət-dini qanun
işlərini də öz əlində cəmləşdirmişdi» (102, s.45). N.Dubrovin xan
hakimiyyətini qatı müstəbid rejim kimi qiymətləndirərək yazırdı:
«Müsəlman əyalətlərinin bütün silkləri xanm vahid idarəsinə tabe
idilər. Özbaşmalıq xan idarəsinin əsasmı təşkil edirdi. Əhalinin
heç bir hüququ yox idi, onlar xanm qullan idi. Xanm arzusundan
asılı olaraq bugünkü qul sabah bəy və yaxud əksinə ola bilərdi.
Hətta xanm ən yaxm adamları belə ən kiçik günah üzündən
ölənəcən döyülürdü» (126, ss.398-399). Dubrovinin yazdığmdan
belə çıxır ki, xanlar hətta şəriətlə belə hesablaşmırdılar.
Qeyd etmək lazımdır ki, xan hakimiyyətini heç bir çərçivəyə
sığmayan özbaşınalıq rejimi kimi səciyyələndirm ək düzgün
deyildir. Xan hakimiyyəti müstəbid rejimlərə yaxın olsa da, İslam
v ə xalqın qədim adət-ənənələri çərçivəsindən kənara çıxmırdı.
Görkəmli Azərbaycan tarixçisi A.A.Bakıxanov yazırdı ki, xanlar
şəriətin əsas qanunlarım v ə xalqın adət-ənənəsini pozmaq
hüququna malik deyildilər (100, ss. 142-143). İ.P.Petruşevski isə
qeyd edirdi ki, «Azərbaycanda hökm sürən siyasi pərakəndəlik
və xanlıqlararası müharibələr şəraitində xanlar kəndli kütlələrini
hədsiz dərəcədə qıcıqlandırmamaq üçün feodal istismarını
m üəyyən həddə saxlamağa çalışır, hətta ona bəzən patriarxal
adət-ənənə donu geyindirməyə cəhd göstərirdilər. Onlar kənd
icmalarının hüquqlarx, adət-ənənəsi ilə hesablaşmalı olurdular»
(203, s.12).
Qarabağ xanmm yanmda məşvərətçi orqan - divan fəaliyyət
göstərirdi. Divan xanm yaxınlarından v ə ali müsəlman din xadim-
lərindən təşkil edilmişdi. Divanda başlıca olaraq müharibə və
sülh m əsələləri, vergilərin bölüşdürülməsi, yeni vergilərin təyin
edilməsi, mülki və cinayət işləri müzakirə edilirdi (196). Müzaki-
rəyə çıxarılan hər hansı bir mühüm m əsələ ilə bağlı son söz xana
məxsus olsa da, bəzi hallarda xan divan üzvlərinin rəyi ilə hesab-
laşmalı olurdu. Digər xanlıqlara nisbətən Qarabağ xanlığında di-
van yüksək nüfuza malik idi. Mirzə Adıgözəl bəy Şuşa qalasımn
əsasmm qoyulması m əsələləri ilə bağlı yazırdı: «Mərhum xanrn
hüzurunda olan əmirlər onun işarəsi ilə belə m əsləhət gördülər:
.. .möhkəm bir yer və meydan tapıb orada şəhər və hasar binasmı
qoyaq, bürc və divar saldıraq. Düşmənin hücum və sədəməsin-
dən arxaym olaq» (53, s.40). Mirzə Camal yazırdı ki, Pənahəii
xanm göstərişi ilə Şuşa qalasmm əsasmm qoyulmasi ilə əlaqədar
«işgüzar və bacanqh adamlar» m əsləhət üçün yığışmışdılar (44,
s.115).
Xandan sonra ali silkin növbəti pilləsini bəylər və məliklər
tuturdu. Qarabağ xanlığında Vərəndə, Dizaq, Talış, Xaçm v ə Çi-
ləbörd hakimləri məlik titulu daşıyırdı. B əy və m əlik titulları
irsən keçirdi. Lakin hər dəfə bu hüququ xan xüsusi fərmanla
təsdiq etməli idi. Məliklər geniş m əhkəmə və inzibati hüquqlara
malik idilər.
Pənahəli xanın iki oğlu var idi: İbrahimxəlil ağa və Mehralı
bəy. B əzi məlumatlara görə, onların Talıbxan bəy adlı daha bir
qardaşları olmuşdur (14, s.284). İbrahimxəlil xanm sağlığmda bir
anadan olmuş böyük oğlanları Cavad ağa və M əhəm m ədhəsən
ağa vəfat etmişdilər. Onun xanımlarmdan biri Nusəl xanm qızı
Bikə ağa idi. Xanm ondan Əhməd adlı oğlu vardı. İbrahimxəlil
ağanm digər xanımı Gəncəli Şahverdi xanm qızı Xurşid bəyim
Mehdiqulu xanm anası, onun digər arvadı gürcü qızı Cavahir xa-
mm isə Gövhər ağanın anası idi. Xanın dördüncü arvadı cəbrayıl-
lı (əslində isə Cavanşir minbaşısı) V əli bəyin qızı idi. Xanım
M əhəm m ədhəsən ağanın anası idi. Bunlardan başqa, xanm siğə
edilmiş arvadları da vardı (14, s.2 8 1).
Baharlınm verdiyi məlumata görə, İbrahimxəlil xanm böyük
oğlu, atasının sağlığmda vəfat etmiş Cavad ağa Cavanşir minba-
şısının qızı Xamm bəyimdən idi (14, ss.282-283). İbrahimxəlil
xanm vəliəhdi ə w ə lc ə M əhəm m ədhəsən ağa olmuşdur (216,
s.695). Xanın ən çox səlahiyyət verdiyi oğullan M əhəmmədhə-
sən ağa, Əhməd xan və Mehdiqulu ağa idi (14, s.282-283). İbra-
him xəlil xanm qızlarından biri Ağabəyim ağa Fətəli şaha, digər
qızı Gövhər ağa Şəki xanına ərə getmişdi (14, s.283). Xanm digər
oğlanları Xanlar ağa, xan rütbəsi almış Əbülfət xan, M əhəmməd-
qasım ağa, Fətəli ağa, Süleyman ağa, Hüseynqulu ağa və Səfıqulu
idi. 1847-ci ilə kimi sağ qalan oğlanları xan qızlarmdan doğulmuş
Mehdiqulu xan və Əhməd xan idi, habelə onun kənizdən
doğulmuş «Şeyxəli xan» adlı bir oğlu da var idi. 1845-ci ilə kimi
qalan qızları: Gürcü Tavadınm qızmdan doğulmuş Gövhər ağa,
Gürcüstan çannın vəziri Mirzə Rəbinin qızından doğulmuş İzzət
bəyim idi; II İraklı öz vəzirlərinin üç qızını xana v ə onun iki oğlu
- Əbülfət xan və M əhəmm ədqasım ağaya vermişdi (53, s.147).
İbrahimxəlil xan Kürəkçay müqaviləsini imzaladığı zaman
varislik v ə vəliəhdlik admı böyük oğlu M əhəm m ədhəsən ağaya
vermişdi. M əhəm m ədhəsən ağanın ikinci oğlu Tiflisdə Qafqaz-
dakı rus ordusunun baş komandam general Sisianovun yanma gi-
rov kimi göndərilmişdi. M əhəm m ədhəsən ağa h ələ İbrahimxəlil
xanm sağlxğmda, 1806-cı il fevralm 24-də xəstələnib qəflətən
vəfat etmişdi (51, s. 176). Xanm qalan oğlanları arasmda ən böyü-
yü general-mayor Mehdiqulu ağa idi, odur ki, varislik və vəliəh-
dlik sənədi xanm v ə Qarabağın başqa əyanlarmm möhürü ilə
Mehdiqulu ağaya verilmişdi. Mayor Lisaneviç İbrahimxəlil xanı
qətlə yetirdikdən sonra general Nesvetsayevə raport yazmış və
həm in raporta əsasən, 1807-ci ildə çar I Aleksandr Mehdiqulu
xana xanlıq fərmanı, hakimiyyət bayrağı və cəvahirlə bəzənmiş
qılmc göndərmişdi (55, ss. 147-148).
Mehdiqulu xan İrana qaçdıqdan sonra Qafqazdakı qoşunlarm
baş komandanı, general Yermolovun göstərişi ilə 1806-cı ilin əv-
vəlində vəfat etmiş M əhəm m ədnəsən ağanın yerinə yeni vəliəhd
təyin edilmişdi. Cəfərqulu ağanı isə oğlu Kərim Cavanşirlə birgə
həbs edərək Simbirskə sürgün etmişdilər (160, s.41). Cəfərqulu
ağa 1827-ci ildə yeni varis haqqmda rus çarı I Nikolaya ərizə
yazaraq bildirirdi: « ... keçmişdə saxtakarlıqla knyaz titulu aldıq-
dan sonra daha da hannlamış və Qarabağda böyük özbaşınalıq
törətmişdir.» Cəfərqulu ağa yazırdı ki, İbrahimxəlil xan qətlə
yetirildikdən sonra vəliəhdin oğlu olduğu üçün xan taxtı o ıa
çatmalıymış. Lakin rus komandanlığı yanlış addım ataraq Mehdi-
qulu xanı hakimiyyətə gətirmişdir (162, ss.46-4 7). Çar hökuməti
Dostları ilə paylaş: |