Cəfərqulu ağanın Qarabağa qayıtmasına icazə vermişdi (162,
ss.49-50). Çar Rusiyası Mehdiqulu xana və onunla bir yerdə
Cənubi Azərbaycana keçmiş ailələrin Qarabağa qayıtmalarma da
icazə verərək ona təqaüd təyin etmişdi (162, s.
66).
Mirzə Y u sif Qarabaği yazu ki, İbrahimxəlil xan asılı xanlarm
v ə hakimlərin qohumlarını, yaxud oğullarmı öz yanmda girov
kimi saxlayırdı.
Baharlınm məlumatma əsaslanaraq qeyd etmək lazımdır ki,
İbrahimxəlil xan təqsirkar hesab etdiyi şəxsləri dərinliyi iki yüz
arşmdan çox olan Xəznə qayasmdan atdırarmış. Xanlıqda boynun
vurulması, gözlərin çıxarılması, əllərin kəsilm əsi kimi cəza üsul-
ları da vardı (14, s.
66).
Xan hakimiyyətinin başlıca funksiyası hakim təbəqənin mə-
nafeyini müdafıə etməklə yanaşı, xanlıq ərazilərini müdafiə edib
genişləndirmək idi. Qarabağ xanlığmda dövlət aparatı digər xan-
hqlarla müqayisədə xeyli böyük idi. Xanın ən yaxm köməkçisi
vəzir idi. Qarabağ xanlığmda çox zaman vəzirə uzun illər «mir-
zə» deyirdilər. İbrahimxəlil xanm hakimiyyəti dövründə vəzir
vəzifəsini görkəmli Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqif icra
etmişdir. Məlumdur ki, 1797-ci ildə Ağa M əhəmməd şah Qacar
Şuşa şəhərində qətlə yetirildikdən sonra müvəqqəti hakimiyyəti
ələ keçirmiş xanm qardaşı oğlu M əhəmm əd bəy Cavanşir Vaqifin
ona təhlükə yaradacağmdan ehtiyatlanaraq onu edam etdirmiş,
onun yerinə Mirzə Camalı vəzir təyin etmişdi.
Sarayda qalabəyi, eşikağası, xəzinəağası, ambardarağası,
əmiraxur və başqa vəzifələr vardı. Mahalları minbaşılar v ə mə-
liklər, kəndləri isə darğalar, yüzbaşılar, kovxalar, kəndxudalar
idarə edirdilər. Əslində «minbaşı» və «yüzbaşı» hərbi rütbələr
idilər. Onlar hərbi əməliyyatlar zamanı min v ə yüz nəfərlik
dəstələrə başçılıq edirdilər. Mahal naibləri həm inzibati, həm də
m əhkəmə hakimiyyətinə malik idilər. Kəndxudalar və kovxaları
kənd icmaları seçirdi. Onlarm başlıca vəzifəsi icma üzərinə düşən
vergiləri toplamaq, kəndlərdə asayişi təmin etmək idi.
Darğalar bazara nəzarət edərək
ərzaq m əhsullarının qiym ətlərini
təyin edir, mübahisəli m əsələlərin
h əlli zamanı m ünsif kimi çıxış
edirdilər. Darğalar formal olaraq
bazar polisi hesab olunsalar da,
əslində
bütün
şəhərd ə
qayda-
qanuna cavabdeh idilər. Şəriət
qaydalarının əm əl olunmasına da
darğalar nəzarət edirdi. Darğalarm
qayda-qanunu pozanları cəzalan-
dırmaq hüququ vardı. Şəhərlərdə
gecələr asayişin qorunmasına əsəs-
başı nəzarət edirdi (22, ss.58-59).
Qarabağ ən böyük
hərbi
qüvvəsi olan xanlıqlardan idi. Hərbi
zərurət olduqda xan 10-15 min
döyüşçü toplaya bilirdi (219, s.26).
Süvari qoşunun əsas hissəsini elatlar
təşkil edirdi. Mirzə Camal yazır ki,
Qarabağın bütün elləri adları dəftər
və siyahıda yazılmış atlı qoşundan
ibarət
idi.
Zərurət
olduqda
mahalların və kəndlərin piyada tüfəngçiləri mahal məlikləri ilə
birgə qoşun sıralarına qatılırdılar (1 lOa, s.144).
Elatlardan töycü pulu, məhsuldan malcəhət alınmırdı. Ma-
hallardan və kəndlərdən isə hər il malcəhət və töycü toplanırdı.
Dağıstandan muzdlu qoşun gətirildikdə muzdlularm məvacibini
ödəmək, onların ölmüş atmm əvəzini vermək üçün ellərdən də
töycü pulu, sursat, taxıl, qoyun və mal-qara almırdı. Adları qoşun
və nökər dəftərinə yazılmışlar vergidən azad (maaf) idilər. Xan
onları taxıl, at və s. ilə təmin etdirirdi. Qoşunun hər bir nökəri bir
Q arabağxanı
İbrahim xəlil xanın hakim iyyət
rəm zi-şeşpər
(A zərbaycan Tarixi M uzeyi)
evə təhkim olunmuşdu. Bu ev həmin nökər və atlınm ehtiyacmı
təmin etməli idi (1 lOa, s.144).
Mir Mehdi Xəzani yazrr: «İbrahimxəlil xan mərhumun... on
iki m inədək dəftəri-məxsusi qoşunu var idi ki, həm işə zira-hök-
mündə, adları siyahı və dəftərdə yazılmış qoşun idi. Amma
zərurət vaxtı öylə rəşid adamlar, çerik və tüfəngçi hazır olardılar»
( 5 1 ,s .l9 9 ) .
Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlu yazırdı: «Mərhum İbrahim
xan hər il novruz bayramı günündə, qoşunun bütün sərkərdələri-
nə və minbaşılarma xələt, bəxşiş, at və qılınc verərdi... İbrahim-
xəlil xan səfərə çıxdığı və ya bir yerdə ordu qurduğu zaman onun
yanında olan minbaşıların, yüzbaşıların, bəylərin, ağaların və
Azərbaycan xanlarmın hamısınm səhər, günorta və axşam naharı,
həmçinin onlarm atlarmm arpaları xanm hesabına ödənilirdi.
Qoşun əhlinin bir hissəsi, əm ələlər, mirzələr, eşik ağasıları, ke-
şikçilər və yasavullar mərhum İbrahimxəlil xanm hesabına dola-
nırdılar. Minbaşılara və sairlərə verilən diri qoyunlardan başqa,
çoxlu keçi, 40 puddan artıq düyü, 30 baş qoyun işlənərdi. Bu he-
sabdan sərf olunan başqa kənd təsərrüfätı məhsullarının - çö-
rəyin, atlara verilən arpanm, yağın, halvanm, qənd və ədviyyatm
miqdarmı təsəvvür etmək olar» (
66, ss.243-244).
Rusiyadan asılılığı qəbul edildikdən sonra bir çox xanzadə və
bəylər rus hərbi rütbələri ilə təltif edildi. İbrahimxəlil xamn özü-
nə general-leytenant, oğulları M əhəmmədhəsən və Mehdiqulu
ağalara general-mayor, Məmmədqasım ağaya polkovnik rütbələri
verilmişdi (55, s.147). Bu yolla rus hökuməti Qarabağ xanını və
övladlarım tamamilə özündən asılı etmək istəyirdi.
Xanlar xanlığın müdafiə qabiliyyətini gücləndirmək üçün
qalalar və istehkamların inşasına xüsusi diqqət yetirirdilər.
Məlum olduğu kimi, Pənahəli xan hakimiyyətinin ilk dövründəcə
Bayat və Şahbulaq qalalarım inşa etdirmişdi.
1748-ci ildə inşa edilmiş Bayat qalasmın ətrafma bişmiş kər-
picdən qalın divarlar hörülmüş, divarlarm ətrafmda isə düşmən
hücumu zamam su ilə doldurulması nəzərdə tutulan dərin xən-
dəklər qazılmışdı (59, s.134). Bayat qalası düzənlikdə yerləşdi-
yindən bir o qədər etibarlı deyildi. Buna görə də Ağdamdan 10 km
aralıda yerləşən «Şahbulaq» adlanan yerdə 1751—1752-ci ildə
yeni qala inşa olundu (59, s. 134-135). Şahbulaq qalasmm hasarı
isə daş və əhəngdən tikilmişdi (59, s.143). Pənahəli xamn tikdir-
diyi Şahbulaq qalasında daşdan tikilmiş məscid, hamam, şəhər
evləri və bazar yerləşirdi. Mənbələrin məlumatma görə, Şah-
bulaqda iki qəsr-içqala və xarici qala var idi. V.Poftonun redak-
torluğu ilə hazırlanmış kitabda daxili qəsrin planı verilmişdi. Iç-
qəsr təpənin üstündə gur bulağın yanmda salmmışdı. Pənahəli
xanın iqamətgahı yonulmamış daşlardan düzbucaqlı,
8 pilləli
şəkildə tikilmişdi. İqamətgahm möhkəm və hündür divarları
vardı (87, s .l 1).
İç-qəsr düzbucaqlı şəklində idi, hər küncdə bir qüllə, şərq
tərəfı istisna olmaqla hər bir tərəfm ətrafmda bir yarımdairəvi
formalı qüllə vardı. Xarici qüllələr və divarların yuxarı hissəsi
diş-diş idi. Hasarlarm hündürlüyü 7, qüllələrin hündürlüyü isə 8,5
metrə çatırdı. Bütün divarlar və qüllələr boyu döyüş mazqalları,
mazqalların altmda birmərtəbəli binalar vardı. Qəsrin girişi şərq
tərəfdən idi v ə ikimərtəbəli prizmaşəkilli tikili ilə müdafiə olu-
nurdu. Giriş kiril əlifbasmdakı
«Q»
hərfi formasında idi. Prizma-
tik tikili, səkkizinci, əsas qüllə idi və bütün Şahbulaq qalası üzə-
rində yüksəlirdi. Yəqin ki, bu tikilinin ikinci mərtəbəsində Pə-
nahəli xanm özü yaşayırmış (87, ss.12-13).
Xanlığın ən etibarlı qalası Pənahabad (Şuşa) qalası idi.
Şuşamn yerləşdiyi dağm yuxarısı kəsilmiş konus formasmdadu-,
şimal tərəfdən terraslarla alçalır. Şuşa Daşaltıçay və Xəlfəliçaya
kəskin enişi olan dərələrlə əhatə olunub. Təpənin kəskin yarğan-
ları düşmən hücumuna qarşı güclü maneə yaradırdı və şəhərin
müdafiə perimetrinin demək
olar ki, üçdə iki hissəsini
təşkil edirdi. Tarixçi P.Zubov
Şuşanm təbii-strateji üstünlü-
yünü
yüksək
qiym ətlən-
dirərək yazırdı ki, üç - cənub,
qərb və şərq tərəfdən yüksək
sıldırım
qayalarla
əhatə
olunması sayəsində o, şimal
tərəfi
istisna
olmaqla,
tamamilə alınmazdır. Şuşa
qayalarının bəzisinin hün-
dürlüyü 400 m-dən çoxdur
(198). Qaladan ətraf yaxşı
görünürdü, bu da düşmənin
qəfıl hücum etməsinə imkan
vermirdi. A.A.Kaspari şəhə-
rə şimal-şərq tərəfdən, qayahqlardan və yarğanlardan keçən əyri-
üyrü, kəskin yoxuşlu cığırı Fermopil keçidi ilə müqayisə etmişdi
(156, s.218).
Pənahəli xan Şuşanm müdafıəsini daha etibarlı etmək məq-
sədilə şimal tərəfdə hasar inşa etdirmişdi. Ancaq güman ki, bu
divar çox tələsik tikildiyinə görə tez bir zamanda yararsız hala
düşmüşdü (58, s.136). Buna görə də İbrahimxəlil xan yeni qala
divarları inşa etdirməli olmuşdu. Mirzə Gamalın yazdığma görə,
bu divarm tikintisinə 1783/84-cü illərdə başlanmış və üç ilə başa
çatmışdı. Həmin divarm uzunluğu 2,5 km idi (42, s.18). Bu diva-
rın möhkəmliyini qeyd edən Mirzə Y u sif Qarabaği yazırdı: «Bu
divardan nə top gülləsi, nə də başqa bir şey keçməzdi. Çünki
divar daş və əhənglə bərkidilmişdi» (57, s.18).
Şuşa qala divarlarmın möhkəmliyi Ağa M əhəmm əd şah
Qacarm hücumları zamanı çox ciddi smaqlardan uğurla çıxmışdı.
Q arabağ xanlığının vəziri məşhur
şair Molla Pənah Vaqif
Yuxarı G övhər ağa məscidi. Şuşa şəhəri.
G övhər ağa məscidi. Şimal fasadı. H əyət.
Adi top güllələrinin qala divarlarına heç bir təsir göstərmədiyini
görən Qacar ən mahir artilleriya mütəxəssislərindən birinin məs-
ləhəti ilə əmr etmişdi ki, iki top gülləsini millə bir-birinə bağlayıb
atsmlar. Yalnız bu yolla qala divarlarma müəyyən xətər yetirmək
mümkün olmuşdu (50, s .l 18). Şuşa qalasımn döyüş güllələri qala
divarlarınm səthindən bir qədər xaricə çıxır və bununla da divar-
ları cinahlardan qorumağa şərait yaradırdı.
Qeyd edək ki, ilk dövrlərdə Şuşada hakimin evinin yerləşdiyi
aynca daxili qala-içqala olmamışdı. Bəzi tədqiqatçılar bunu şəhə-
rin sıldırım qayalarla əhatə olunması və düşmən hücumu zamanı
xan ailəsinin sığmması üçün əlçatmaz bir yerdə X əzinə qalasınm
tikilməsi ilə əlaqələndirirlər. Lakin C.Mustafayevin haqlı olaraq
qeyd etdiyi kimi, Xəzinə qalası xeyli gec, İbrahimxəlil xanın
dövründə tikildiyindən bu mülahizə düzgün deyildir və yəqin ki,
sadəcə vaxt az olduğundan Pənahəli xan Şuşa qalasmı tikdirərkən
ayrıca içqala inşa etdinnəmişdi. Hər an düşmən hücumlarından
ehtiyat edən Pənahəli xan tələsik şəhərin daha təhlükəsiz yerlə-
rində kiçik qalaları xatırladan imarətlər tikdirməklə kifayətlən-
məli olmuşdu (58, ss. 138-139). Yalnız İbrahimxəlil xanm döv-
ründə Gəncə qapıları yaxmhğmda, hündür təpənin üstündə bütün
zəruri memarlıq formalarına malik olan içqala inşa edilmişdi.
İçqalanm daxilində divanxana, iki böyük imarət və yardımçı
binalar var idi (57, s.200).
Dem ək olar ki, bütün Şuşa qəsrləri düzbucaqh şəkildə olub
dörd tərəfdən müdafıə divarları ilə əhatə ölunmuşdu. Onun künc-
lərində qüllələr ucalırdı. Divarların iç tərəfmdə qəsrlərin sakin-
ləri üçün mənzil rolunu oynayan binalar tikilmişdi. Mir Mehdi
Xozani yazır ki, Pənahəli xan Şuşada özü üçün divarları və qüllə-
ləri olan qala formasmda saray tikdirmişdi. Pənahəli xan öz sarayı
ilə yanaşı böyük oğlu İbrahimxəlil ağa üçün gözəl saray inşa
etdirmişdi (57, s.200). Şuşadakı qəsrlərin girişləri də kiril əlifba-
smdakı «Q» şəkilli idi və yüksək ikimərtəbəli qüllələrlə müdafıə
olunurdu.
Şuşada qəsrin kiçik olması Şuşa düzünün təbii cəhətdən
əlçatmazlığı ilə izah oluna bilər. Digər səbəb şəhər ərazisindən
kənarda, dərin Daşaltı dərəsinin əlçatmaz yarğanmda, mağara-
qalanın əks tərəfmdə qaya saray-sığmacağmın olması idi. Əh-
m ədbəy Cavanşirin yazdığına görə, Şuşa qalası arasında gizli yer-
altı yol var imiş. Mağara-qalaya giriş daşdan hörülmüş yarım-
dairəvi güclü müdafiə divarı ilə qorunurdu. B əzi tarixçilərin fik-
rincə, m əhz bu mağara-qala Pənahəli xanm Şuşada ilk iqamət-
gahı olmuşdu. Həyəcanh vaxtlarda, V.Baharlmın yazdığına görə,
qala-saray kompleksi sakinlər üçün sığmacaq rolunu oynayırdı.
Bu kiçik qalada bulaq vardı. İbrahimxəlil xan vaxtmı bəzən bu-
rada keçirirmiş (10, s.288). Hazırda Daşaltı dərəsindəki saray-
sığmacağa dağm yamacında çapümış «qırx pillə» adlandırılan
pilləkənlə düşmək olar (87, s.226).
Qala divarları 2,5 km uzunluğunda olub, daşdan və əhəngdən
hörülmüşdür. Şuşaya giriş dörd darvazadan həyata keçirilirdi.
Darvazalardan biri «G əncə qapısı», digəri «İrəvan qapısı», üçün-
cüsü «Ağoğlan qapısı» adlanırdı. Dördüncü qapınm adı və yeri
məlum deyil. Gəncə qapısı şimal tərəfdə, İrəvan qapısı qərb tə-
rəfdə, Ağoğlan qapısı şərq tərəfdə yerləşirdi (87, s.32). Gəncə
qapıları əsas darvaza idi, h ələ Pənahəli xanm dövründə tikilmiş-
di, buradan G əncəyə, eləcə də Çiləbörd mahalına yol başlayırdı.
Buna görə də bəzən onu «Çiləbörd qapısı» da adlandırırdılar (87,
ss. 132-133). Buradan X əlfəliyə yol başlanırdı (buna görə də bə-
zən onu «X əlfəli qapısı» da adlandırırdılar). Ağoğlan qapısmdan
Ağoğlan qalasma yol gedirdi. Bu darvazanı bəzən «Şuşakənd»,
yaxud «Muxtar qapısı», bəzən də «Topxana qapısı» adlandırır-
dılar (87, s.36).
Şuşanın yolu üstündə daha iki qala - Ağoğlan və Əsgəran
qalaları inşa edilmişdi. Şuşadan 25 km aralı, Qarqarçaym sahilm-
Şuşamn qala darvazası
də salmmış möhkəm Əsgəran qalası Şuşanı ovalıq tərəfdən gələn
hücumlardan qoruyurdu. Əsgəran qalası çaym hər iki tərəfındə
salmmışdı. Onun divarlannm hündürlüyü
8 m-ə, qalmlığı isə 2 m-ə
çatırdı. Hətta çayın yatağmda iki qüllə var idi. Qarqarçayın sahili
elə sıldırımlı idi ki, Əsgəran qalasmdan yan ötərək keçmək
mümkün deyildi.
Bəzi tarixçilər Əsgəran qalalarınm tikilməsini Pənahəli xanın
(10, s.277), digərləri Mehrəli bəyin, üçüncülər isə İbrahimxəlil
xanın (1 lOa, s.48; 57, s,201) adı ilə bağlayırlar. Ən son tədqiqatlar
Əsgəran qalalarınm Pənahəli xanın vəsiyyəti ilə İbrahimxəlil
xamn tikdirdiyini sübut edir (195, s. 141). Mir Mehdi Xəzani ya-
zır: «İbrahim xanın bir ümdə əsəri dəxi Əsgəran dağmm iki
qalasıdır. Çünki Şirvan, Şəki və Dağıstan xalqı Pənahəli xan ilə
düşmən idilər. Ehtiyatən vəsiyyət elədi ki, hərgah m ənə fürsət
olmasa, gərək mənim oğlum İbrahimxəlil bu iki dağın arasmda
iki qala təmir edə ki, düşmənçilik vaxtında... ilat xalqı o dağlarda
və dərələrdə sığmacaq edib, Əsgəran qalalarında qoşun və
tüfəngçi qoysalar, düşmən keçib qala üstünə müşkül gələ bilər.»
(57, s.201).
Ordunun əsas hissəsi maaflardan təşkil olunurdu. Arxiv sə-
nədlərində bununla bağlı yazılmışdır: «Maafların vəzifəsi ondan
ibarət idi ki, onlar xanın əmrilə düşmən üzərinə yürüşə gedir.
Yerli hakimlərin sərəncamlarım yerinə yetirir və elə bunlara görə
xəzinəyə heç bir vergi vermirdilər» (10, f.94, s iy .l, iş 78, v.26).
Maaflar torpaq sahələri ilə, bəzən rəncbərlərlə də təmin
olunurdular (195, s.470).
Qarabağ xanının qoşununda Dağıstan xalqlarından toplanmış
muzdlu əsgərlər xidmət edirdi. Xan onlara məvacib kimi xeyli
m əbləğdə pul ödəyirdi.
Mirzə Rəhim Fənanm yazdığından məlum olur ki, Məhəm-
m ədhəsən xan Qacarm Qarabağa hücum təhlükəsi meydana
çıxdığı zaman Pənahəli xan Şuşa qalasmın müdafiəsini daha da
möhkəmləndirmək üçün bir sıra tədbirlər görmüşdü. «Biri Gəncə
tərəfə və biri İrəvan tərəfə tamam dairə şəhərə hasar çəkdirmək
və yasaq yerləri bina etdirməyi hər şeydən əfzəl qərar verir. Hər
yerdən memarlar və əhlikar cəm etdirib şəhər qapılarmı hər iki
tərəfdən q üw ətli hasara tutdurur. Memarlara hasar nəxşəsini
göstərir ki, ali və möhkəm bürclərə pusqu yerləri təmir etsinlər
və müstənaməti-lazimələri tədarük olunsun» (56, s.255).
Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlu bu hasann üç ilə tikildiyini və hic-
ri 1198-ci ildə (1783-1784) tikintinin başa çatdığmı yazır (
66, s.143).
İbrahimxəlil xanm dövründə - 1783-1784-cü illərdə Şuşa
qalasınm yeni hasarmm inşasına başlanmış və üç il ərzində tikilib
Şuşada xan qəsrindən bir görünüş
qurtarmışdır. 1788-1789-cu illərdə Şuşa qalasmdan üç ağaclıq mə-
safədə Qarqarçaym keçdiyi iki dağm arasmda - Əsgəranda iki qala
tikilmişdi. Müharibə zamanı bu qalalarda azacıq piyada qoşun ol-
saydı düşmən oradan keçib Şuşa qalasma gedə bilməzdi. Qalaların
biri şərq, digəri qərb tərəfdə əhəng və daşdan hörülmüşdü. İbra-
himxəlil xan qalalardakı əsgərləri Şuşaya gətirmişdi, məhz bun-
dan sonra şah Əsgəran keçidini keçə bilmişdi (55, s.201).
Rzaqulu bəy atasının Əsgəran qalalan ilə bağlı məlumatmı bir
qədər genişləndirərək yazırdı: «Bu qalalar Şuşa qalasmm üç ağac-
lığmda, Qarqar çaymm keçidi olan iki dağm arasmda yerləşmişdi.
Şirvan, Şəki və Dağıstan vilayətləri əhalisi mərhum Pənahəli xan-
la düşmən olduqlarmdan ehtiyat üçün böyük oğlu İbrahimxəlil
xana vəsiyyət etmişdi ki, əgər fürsət tapmasam, sən bu iki Əsgə-
ran dağmm arasmda iki qala tikdir ki, düşmən gələn zaman piyada
qoşunlarımız bu qalalarda olsunlar. Oradan Şuşa qalasına
8 verstə
yaxm məsafə var idi (
Əslində Əsgərandan Şuşaya 24
kilometr
məsafd vardır - Z.H.) Düşmən oradan keçib qalaya gələ bilməzdi.
Bu qalalarm ətrafı möhkəm dağlar, meşələr, daşlar, qayalar və
böyük səhralardır. Düşmənlərin hücumu zamam ellər və başqaları
orada sığmacaq tapardılar. Qalalarda tüfəngçilər qoyarlarsa düş-
mən oradan keçib, xalqın mal-qarasmı qarət və talan edə bilməzdi.
Mərhum İbrahimxəlil xan haman vəsiyyətə görə, hər iki
qalam - birini şərq, o birini isə qərb tərəfdə daş və əhənglə tik-
dirib, möhkəm bürc və barı çəkdirdi» (
66, ss.240-241).
İbrahimxəlil xan Şuşa çayınm X əzinə qalasmda, qalanın orta-
smda 4050 sajen eni və uzunu olan, qalanın başmdan beş yüz sa-
jen aşağıda və çaydan
100 sajen yuxarıda otaqlar inşa edilmişdi.
Qalanm ortası ilə həm in otaqlara ensiz bir yol gedirdi ki, oradan
yalnız piyada keçmək mümkün idi. Qalanın içərisindən həmin
otaqlara tüfəngdən atılan güllə çətinliklə çatardı. Qayanm üstün-
dən imarətlərə daş və qaya parçaları atsalar dəym əz, birbaşa çaya
düşər. X əzinə mağarasmm qarşısında - Şuşa qalası tərəfdən bir
böyük və dərin mağara vardır. Onun girişinə yaxm yerdə Məlik
Şahnəzər özünə otaqlar və evlər tikdirib ki, müharibə vaxtı qarşı-
qarşıya olan iki mağara bir-birinə yardım göstərə bilsin (57,
s.201). Rzaqulubəy Mirzə Camal oğlu X əzinə qalasındakı tikinti-
ləri eynilə Mir Mehdi Xəzani kimi təsvir edir (
66, ss.241-242).
İri müdafıə tikililərinin və istehkamlarmm yaradılması, ordu
quruculuğu, ali hakimiyyətin lazımi idarəetmə mexanizmi yarada
bilm əsi aydm şəkildə göstərir ki, Qarabağ xanlığı özünü müdafıə
etmək imkanlarma malik müstəqil bir dövlət kimi təşəkkül tapa
bilmişdi.
Əsgəran qalası
N Ə T İ C Ə
Xalqımızm tarixində xanlıqlar dövrü özünəməxsus yer tutur.
Bu dövrdə Azərbaycanda dövlətçilik ənənələri bərpa olunmuş,
vahid dövlət yaratmaq mümkün olmasa da, xalqımızın sosial-
Dostları ilə paylaş: |