Bu rəqəmlərə diqqət yetirmiş bütün ciddi müəlliflər onların Erməni
Milli Şurası tərəfindən toplandığının nəzərə alınmasının zərurətini qeyd
edirlər, çünki “bu məsələdə çətin ki, Erməni Milli Şurasından obyektivlik
gözləmək olar”. (79)
Bu məqama diqqət yetirmək həqiqətən çox mühümdür, çünki öl-
dürülənlərin siyahısına Bakıdan “qaçmağa cəhd edənlərin izdihamlı
dəstələri və gəmilərin azlığının yaratdığı dəhşətli qarışıqlıq” şəraitində
“özünü birtəhər xilas etmək” üçün erməni qadınların-anaların dənizə at-
dıqları südəmər körpələr də daxil edilmişdi. (80)
Burada xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, həmin günlər, hələ isti iz-
lərlə Ermənistanın Gürcüstandakı işlər müvəkkilinə göndərilmiş 22 sent-
yabr 1918-ci il tarixli teleqramda göstərilirdi ki, “Türklər tərəfindən Bakı
alınarkən burada 28 tanınmış və 2000 sıravi erməni öldürülmüşdür”. (81)
Lakin, artıq bir ay sonra Ermənistanın Tiflisdəki işlər müvəkkili Ca-
malyan tərəfindən Azərbaycanın Gürcüstandakı diplomatik nümayən-
dəsi Cəfərova göndərilən və Bakının erməni əhalisinə qarşı qətl və az-
ğınlıqlar ittiham edilən etiraz notasında öldürülənlərin sayı 20 min
və ya 30 min göstərilirdi! (82) Həmin Camalyan tərəfindən daha sərt
məzmunlu belə bir nota general Xəlil Paşanın ünvanına göndərilmiş-
di və burada qətiyyətli şəkildə iddia edilirdi ki, “talanlar nəticəsində
ermənilər arasında qurbanların sayı 30 minə çatır” və guya “öz müd-
hişliyinə görə Bakı qırğınına bənzər hadisə hətta ermənilərin bədbəxt
tarixində də olmamışdır”. Eyni zamanda ermənilər ən tələbkar tərzdə
Türkiyə və Azərbaycan hökumətləri tərəfindən həbs edilmiş ermənilə-
rin dərhal azad edilməsini, günahkarların bütün sərtliklə cəzalandı-
BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ
38
rılmasını, Bakı ermənilərinin həyat və əmlakına zəmanət verilməsini
xahiş edirdilər. (83)
Azərbaycan tərəfi də bu iddialara nota ilə cavab verərək, həmin zora-
kılıq faktlarının “bu ilin mart ayında baş vermiş hadisələr, bolşeviklər
adı altında ermənilər tərəfindən Bakıda və Şamaxıda müsəlman qırğın-
larının törədilməsi, rəsmi şəkildə elan edilmiş məlumatlara əsasən qur-
banların sayının 10 mini aşması və ya elə bu ilin yazında İrəvan quber-
niyasının 200-dən çox kəndinin erməni hərbi hissələri tərəfindən təşkil
edilmiş talanlar və bu qəbildən digər faktlar səbəbindən” Azərbaycanın
müsəlman əhalisi arasında yaranmış həyəcanın nəticəsi olduğunu göstə-
rirdi. Azərbaycan tərəfinin verdiyi notada qeyd olunurdu ki, “iki yüz min-
dən artıq əhalisi olan şəhəri alarkən, onun müdafiəçilərinin geri çəkildiyi
və yeni hakimiyyətin qurulduğu zaman kəsiyində asayiş pozulmaları və
qurbanlar olmuşdusa da, bunlar gözlənilən idi. Çünki bu hadisələr mart
ayında müsəlmanlara qarşı törədilmiş qırğınların, eləcə də sonrakı aylar-
da davam edən müsəlman əhalisi üzərində terrorun yaratdığı əhval-ru-
hiyyənin birbaşa nəticəsi olaraq baş vermişdi. Lakin hər halda sizin öz
bəyanatınızda qeyd etdiyinizdən qat-qat kiçik miqyasda olmuşdur”. Azər-
baycan hökumətinin guya qarətçilərə və soyğunçulara qarşı tədbir gör-
mədiyi barədə erməni hökumətinin bəyanatını da Azərbaycan tərəfi rədd
edirdi: “ictimaiyyətin gözü qarşısında millətindən asılı olmayaraq dara
çəkilən soyğunçuların sayı yüz nəfərdən artıq idi”. (84)
1918-ci ilin oktyabr günlərində erməni və Azərbaycan tərəfləri nota
mübadiləsi edərkən, Azərbaycan hökuməti tərəfindən bütün Cənubi
Qafqazın sərhədləri daxilində müsəlmanlara və onların əmlakına qarşı
törədilmiş zorakılıqların araşdırılması üçün həmin ilin iyulunda yara-
dılmış Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası Bakıda mart hadisələri zamanı və
sonrakı aylar ərzində - şəhər azad edilənədək, müxtəlif mürtəce qüvvələr-
dən – bolşevik, menşevik, eser və əlbəttə ki, erməni daşnaklarından zərər
çəkənlərin və şahidlərin dindirilməsinə başlamışdı.
* * *
Mart hadisələrinə siyasi qiymət vermək və onun nəticələrini aradan
qaldırılmaq üçün təsirli tədbirlər görmək sahəsində ilk cəhd baş vermiş
faciədən dərhal sonra Azərbaycanın milli qüvvələri tərəfindən edilmişdir.
39
BAKIDA 1918-ci il MART HADİSƏLƏRİ: İLKİN ŞƏRTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ
1918-ci ilin aprel ayının 2-də Zaqafqaziya Seyminin Azərbaycan fraksiyası
Seymi Bakı hadisələri haqqında məlumatlandıraraq müsəlman əhalisi-
nin müdafiəsi üçün Zaqafqaziya hökumətindən Bakıya qoşun göndəril-
məsini tələb etdi və əgər Seym qəti tədbirlər görməzsə, Azərbaycan frak-
siyasının “Seymdə birgə iş aparmasının qeyri-mümkün olacağı” barədə
xəbərdarlığını bildirdi. (85) Ertəsi gün Seymin Bakı hadisələrinə həsr
edilmiş iclasında F.X.Xoyski bəyan etdi ki, “əgər müsəlman əhalisinin
müdafiəsi üçün tədbir görülməzsə, müsəlman nazirlər hökumətin tərki-
bindən çıxacaqlar”. (86) Seymin 17 aprel 1918-ci il tarixli iclasında etdi-
yi məruzəsində F.X.Xoyski bir daha mühüm xəbərdaredici bəyanat verdi:
“Bakı hadisələri Yelizavetpol quberniyasının hər yerində müzakirə edilir
və bütün qətnamələrdə türk qoşunlarının Bakıya buraxılmasını nəzərdə
tutan maddələr var və əgər hökumət Bakı problemini ləğv edə bilməsə,
onda Yelizavetpol quberniyasının müsəlmanlarının bu tələbini dinləməli
olacağıq. Həm də ola bilsin ki, elə bir an gələcəkdir ki, xalq kütləsi özü
hərəkət etməyə başlayacaqdır və bu da faciəvi vəziyyət yaradacaqdır, çün-
ki Bakı problemi – Respublikanın ölüm-dirim məsələsidir”. (87)
Azərbaycan fraksiyasının çağırışlarına Zaqafqaziya Seyminin qoşunların-
dan Müsəlman korpusu cavab verdi və 1918-ci ilin aprel ayının əvvəlində kn-
yaz Maqalovun komandanlığı altında sayı 2 min nəfərdən artıq olan dəstələr
Bakıya tərəf hərəkət edərək Hacıqabula yetişdilər. Onlarla eyni zamanda Da-
ğıstandan Nəcməddin Qotsinskinin dağlılardan ibarət dəstələri qubalı Əli
bəy Zizikskinin döyüşçüləri ilə birlikdə Bakıya yollandılar və şəhərdən 10 ki-
lometr məsafədə yerləşən Xırdalan stansiyasına qədər gəldilər. (88) Lakin, Qı-
zıl Ordu qoşunlarından sayca dəfələrlə az olan Qotsinskinin, Zizikskinin və
Maqalovun hərbi hissələri tezliklə geri çəkilməyə məcbur oldular.
1918-ci il aprelin 20-də Zaqafqaziya Seyminin tapşırığına əsasən
Seymin sədr müavini S.O.Tiqranyan Seymin üzvü İ.Heydərovla bir-
likdə Bakı Soveti ilə danışıqlar aparmaq üçün Bakıya yola düşdülər.
İ.Heydərov Bakıya çatan kimi bolşeviklər tərəfindən həbs edildi. S.Şa-
umyanla əlbir olan S.O.Tiqranyan isə Tiflisə qayıdan kimi Bakıya qar-
şı yönəldilmiş hərbi əməliyyatların dayandırılmasını və baş vermiş
hərc-mərcliyin sülh yolu ilə aradan qaldırılması üzrə tədbirlərin görül-
məsini tələb etdi. (89)
Zaqafqaziya Seyminin rəhbərliyi daxilində Bakı hadisələrinə mü-
nasibətin heç də birmənalı olmadığı Seym tərəfindən qərarların qəbul
BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ
40
edilməsinə xüsusi təsiri olan Gürcüstan menşevikləri fraksiyasının üzv-
lərindən N.Jordaniyanın Bakıda olan Q.Ter-Qazaryan ilə yazışmaların-
dan aydın görünür. Q.Ter-Qazaryanın guya “Tiflisdən hərbi hissələrin və
Gəncədən silahlı müsəlmanların Bakı üzərinə hərəkət etməsi haqqında
məlumatların əldə edildiyi” barədə təlaş dolu məktubuna, və “sakitliyin
hökm sürdüyü, ... və istisnasız olaraq bütün – sosialist, demokratik, inqi-
labi partiyaların Bakı rayonunun müdafiəsi üçün Bakı Soveti ilə birləş-
diyi” haqqında xəbərdarlığına N.Jordaniya tam əminliklə cavab verirdi
ki, “nə inqilabi təşkilatlar, nə də hökumət Bakı üzərinə hərəkətdə işti-
rak etmir... müsəlmanların hərəkəti... kütləvi xarakter daşıyır və onun
qarşısını almaq çətindir. Müsəlman korpusu yürüşə mütəşəkkil xarak-
ter vermək istəyir. Münaqişənin sülh yolu ilə həlli üçün bakılılar bütün
tədbirləri görməlidirlər. Biz hamımız Türkiyə ilə aparılan müharibə ilə
məşğuluq …”. (90)
Hadisələrin sonrakı inkişafı göstərdi ki, bolşevik təcavüzündən daha
çox Türkiyə təhlükəsindən narahat olan Seymin gürcü-erməni çoxluğu
Bakı Sovetinə qarşı hər hansı güc metodlarından istifadə etməyə ümu-
miyyətlə hazırlaşmırdı. Beləliklə, Azərbaycan fraksiyasının Bakı hadisələ-
rinə müdaxilə etmək üçün bütün daxili vasitələri tükəndi və türk qoşun-
larının çağırılması onun əsas vəzifəsinə çevrildi. (91) Diqqətəlayiqdir ki,
həmin günlər Bakı hadisələrinin nəticələrinin müəyyən şərtlər daxilində
aradan qaldırılması haqda təklifi Seymdə “Daşnaksütun” partiyası frak-
siyasının nümayəndələri irəli sürmüşdü və bu şərtlər Bakıda gələcək ha-
kimiyyətin sırf azərbaycanlı deyil, beynəlmiləl olması və erməni birləş-
mələrinin şəhərdə qalmasına icazə verilməsindən ibarət idi. Ermənilərin
bu təşəbbüsünün heç də həqiqi dinc yaşama arzusu ilə deyil, Türkiyə or-
dusunun yaxınlaşması ilə izah olunduğunu anlayan və son dərəcə həyasız
təklif kimi səciyyələndirən Azərbaycan fraksiyasının cavabı qəti olmuşdu:
“Bakıda və Cənub-Şərqi Qafqazda bütün hakimiyyət müsəlmanlara məx-
sus olmalıdır. Və əgər biz bu hakimiyyəti müvəqqəti olaraq itirmişiksə, bu
onu bütövlükdə və birdəfəlik geri qaytarmaq üçün edilmişdir”. (92)
26 may 1918-ci il tarixdə Tiflisdə Zaqafqaziya Seyminin son iclası
keçirildi və bu iclasda Seym özünün buraxıldığını bildirdi. Həmin gün
Gürcüstan öz müstəqilliyini elan etdi (Gürcüstan Demokratik Respubli-
kası). Mayın 27-də artıq keçmiş Seymin azərbaycanlı deputatları fövqə-
ladə iclas çağıraraq yaranmış vəziyyəti müzakirə etdilər və Müvəqqəti
41
BAKIDA 1918-ci il MART HADİSƏLƏRİ: İLKİN ŞƏRTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ
Azərbaycan Milli Şurasının yaradılmasını qərara aldılar. Həmin iclasda
iştirak etməyən Məmməd Əmin Rəsulzadə gizli səsvermə yolu ilə Milli
Şuranın sədri seçildi. Elə həmin gün Milli Şuranın 9 nəfərdən ibarət ic-
raiyyə orqanı formalaşdırıldı və Fətəli Xan Xoyski yekdilliklə onun sədri
seçildi. Milli Şuranın mayın 28-də keçirilən ilk iclasında Azərbaycanın
müstəqilliyinin elan edilməsi qərara alındı və elə bu iclasda Azərbay-
canın İstiqlal bəyannaməsi - Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında akt
qəbul edildi. Bu akt azərbaycanlıların yeni milli demokratik dövlətinin
– Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradıldığı faktını hüquqi cəhət-
dən təsbit etdi. Həmin iclasda həmçinin ilk Azərbaycan hökuməti – AXC
Nazirlər Kabinəsi formalaşdırıldı. Fətəli Xan Xoyski hökumətin başçısı,
Məmməd Həsən Hacınski xarici işlər naziri, Xəlil bəy Xasməmmədov
ədliyyə naziri və i.a. seçildilər.
Fəaliyyətə başladıqdan və Tiflisdən Gəncəyə köçdükdən ay yarım son-
ra, 1918-ci ilin iyul ayının ortalarında, AXC Nazirlər Kabinəsi xarici işlər
naziri M.H.Hacınskinin məruzəsini dinləyərək respublikada baş vermiş
hadisələrə, xüsusilə də dinc azərbaycanlı əhalisinə qarşı törədilən kütlə-
vi zorakılıq hallarına öz mövqeyini bildirməyi vacib hesab etdi. Məruzə-
də deyilirdi: “Artıq dörd aydır ki, Azərbaycan ərazisinin müxtəlif bölgələri
quldur dəstələri tərəfindən dağıdılır, bolşevik adı altında məsuliyyətsiz
erməni hərbi hissələri və başqaları mülki müsəlman əhalisinin həyatı və
əmlakına qarşı eşidilməmiş vəhşiliklər törədirlər. Eyni zamanda həmin
quldur dəstələrinin təşkilatçıları tərəfindən göndərilən yanlış məlumat-
lar əsasında Avropa ölkələrində ictimai fikir tamamilə əks istiqamətə
yönəldilir”. Məruzədə qeyd edilirdi ki, həm ümumdövlət maraqları, həm
də əhalinin zərərçəkən qruplarının mənafeyi hökmən, elə bir təşkilatın
yaradılması zərurətini irəli sürür ki, “o, aşağıdakılarla məşğul olsun: 1. bü-
tün zorakılıq hadisələrinin dəqiq qeydiyyatının aparılması; 2. həmin zo-
rakılıqların törədildiyi şəraitin müəyyən edilməsi; 3. müqəssirlərin aşkar
olunması və onların vurduqları zərərin ümumi miqdarının müəyyənləş-
dirilməsi”. Bu təşkilat Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası xarakteri daşımalı,
onun işinin nəticələri müxtəlif Avropa və türk dillərində nəşr edilməli və
geniş yayılmalı idi. M.H.Hacınski xüsusilə vurğulayırdı ki, Təhqiqat Ko-
missiyasının təşkilinə yubanmadan başlamaq lazımdır, “çünki, bu gün,
hadisələrin isti izi ilə asanlıqla müəyyən edilməsi mümkün olan bir çox
işləri - şəxslərin dindirilməsi, fotoşəkillərin çəkilməsi və digər əşyayi-də-
BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ
42
lillərin əldə edilməsi – sonradan görmək çətinləşəcəkdir, hətta ola bilsin
ki, qətiyyən mümkün olmayacaqdır”. (93)
Son dərəcə mürəkkəb və ağır şəraitdə fəaliyyətə başlayan gənc Azər-
baycan Respublikasının ilk Hökumətinin böyük uzaqgörənlik və opera-
tivlik nümayiş etdirərək həmin hadisələrə ən yüksək və ciddi şəkildə mü-
nasibət bildirmək və konkret tədbirlər görmək niyyəti, sözsüz ki, böyük
təqdirə layiq idi və zaman özü görülmüş bu işin əsl qiymətini verdi.
AXC hökuməti özünün Gəncədə keçirdiyi 15 iyul 1918-ci il tarixli hə-
min iclasında bu məsələni geniş və ətraflı müzakirə edərək, “Avropa mü-
haribəsi başlandığı vaxtdan bütün Cənubi Qafqaz hüdudlarında müsəl-
manlara və onların əmlakına qarşı törədilmiş zorakılıq hallarının təhqiq
olunması üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının” (FTK) yaradılması
haqqında qərar qəbul etdi. Həmin il avqust ayının 31-də AXC hökuməti-
nin başçısı, eyni zamanda xarici işlər naziri F.X.Xoyskinin imzaladığı qə-
rara əsasən 7 nəfərdən ibarət Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaradıldı.
Tanınmış hüquqşünas, andlı iclasçı Ələkbər bəy Xasməmmədov FTK-nın
sədri təyin edildi. Əvvəlcə 7 nəfərdən ibarət tərkibdə müəyyən edilən FTK-
nın tərkibinə, sonradan Bakı və Gəncə şəhərlərinin istintaq-prokurorluq
və məhkəmə orqanlarının digər əməkdaşları cəlb edildilər. Komissiyanın
işində Andrey Fomiç Novatski, Nikolay Mixayloviç Mixaylov, Aleksandr
Yevgenyeviç Kluge, Məmməd xan Təkinski, Aley Adamoviç Aleksandro-
viç (Litovskiy) və digər peşəkar hüquqşünaslar və ictimai-siyasi xadimlər
daha fəal iştirak etmişlər.
Xarici İşlər Nazirliyinin yanında təşkil edilən FTK, artıq həmin ilin sent-
yabr ayından başlayaraq faktiki olaraq Ədliyyə Nazirliyi nəzdində fəaliyyət
göstərirdi. Komissiyanın üzvləri qruplara bölünərək, Azərbaycan hökumə-
tinin nəzarətində olan, və ya bolşevik-erməni qoşunlarından xilas edilmiş
ərazilərdə – respublikanın müxtəlif qəza və şəhərlərində baş vermiş faciəli
hadisələrin araşdırılmasına başladılar. Beləliklə, 1918-ci ilin sentyabr ayının
əvvəlindən müstəntiqlər artıq Bakı və Yelizavetpol quberniyalarının müxtəlif
qəzalarında fəal şəkildə işləyirdilər. Bakı azad edildikdən və Azərbaycan Hö-
kuməti Gəncədən Bakıya köçdükdən sonra isə Fövqəladə Təhqiqat Komissi-
yası da öz fəaliyyətini Gəncədən Bakıya keçirdi və dərhal Bakı şəhərində və
onun ətraflarında baş vermiş mart hadisələrinin araşdırılmasına başladı.
FTK-nın Bakı qrupuna Bakı dairə prokurorunun müavini A.E.Kluge, and-
lı iclasçı Məmməd Xan Təkinski, andlı iclasçı A.Aleksandroviç (Litovski),
43
BAKIDA 1918-ci il MART HADİSƏLƏRİ: İLKİN ŞƏRTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ
hüquqşünas A.A.b. Hacı İrzayev, Gəncə Dairə Məhkəməsi prokurorunun
müavini Ç.B.Klossovski daxil idi, FTK-nın sədri Ə.b. Xasməmmədov özü
tez-tez şahidlərin dindirilməsində iştirak edirdi. Həmçinin, Xarici İşlər
Nazirliyi yanında bu hadisələrin əsl səbəbləri, gedişi və xarakteri haqqın-
da dünya ictimaiyyətinin məlumatlandırılması məqsədilə xüsusi struk-
tur yaradılmışdı.
FTK-nın işinin həcminin getdikcə artması, digər tərəfdən ədliyyə sis-
temində ümumən müstəntiqlərin sayının son dərəcə az olması bir sıra
problemlər ortaya çıxarırdı ki, bunun da bir səbəbi FTK-nın səlahiyyətləri-
nin müəyyən məhdudiyyətləri ilə əlaqədar idi. Yaranmış vəziyyəti aradan
qaldırmaq məqsədilə Ədliyyə Nazirliyi 1919-cu ilin əvvəllərində Fövqəladə
Təhqiqat Komissiyasının səlahiyyətlərinin artırılması barədə məruzə ilə
Hökumətə müraciət etdi. Azərbaycan Hökuməti, komissiyanın gördüyü
işlərin mühümlüyünü nəzərə alaraq, 21 mart 1919-cu il tarixli xüsusi qə-
rarı ilə FTK-nı məhkəmə-istintaq hakimiyyətinin cinayət-prosessual mə-
cəlləyə əsasən malik olduğu bütün hüquqlarla təmin etdi. (94)
Əlavə səlahiyyətlərin verilməsi FTK üzvlərinin imkanlarını geniş-
ləndirərək cinayətkarların aşkar edilməsi və məsuliyyətə cəlb olunması
prosesini sürətləndirdi. Komissiya, şahidlərin və müttəhimlərin axtarışı,
dindirilməsi və müvafiq sənədlərin hazırlanması üzrə son dərəcə böyük
işlər görərək, 1919-cu ilin may ayının sonunda öz fəaliyyətinin istintaq
hissəsini demək olar ki, başa çatdırdı. FTK-nın 1919-cu ilin avqust ayına
qədər topladığı materiallar 36 cild və 3500 səhifə təşkil edirdi ki, bunla-
rın 6 cildi (740 səhifə) Bakı şəhəri və onun ətraf kəndlərinin müsəlman
əhalisinə qarşı törədilmiş zorakılıq aktlarını əhatə edirdi. İstintaq mate-
rialının digər cildləri ermənilər tərəfindən Bakı quberniyasının Şamaxı,
Quba, Göyçay, Cavad qəzalarında, Gəncədə, Nuxada, Qarabağda, Zəngə-
zurda və Azərbaycanın digər rayonlarında törədilmiş dəhşətli cinayətlə-
ri əks etdirirdi. (95)
1919-cu ilin iyunundan etibarən istintaq işləri başa çatdıqca, FTK üzv-
ləri Bakı və Şamaxıda işləyən iki qrupa bölündülər və bu şəhərlərin, elə-
cə də eyni adlı qəzaların dinc əhalisinə qarşı törətdikləri cinayət əməl-
ləri təkzibedilməz faktlarla sübut olunan şəxslərə qarşı ittihamlar irəli
sürməyə başladılar. Bakı qrupunun vəzifəsinə həmçinin, FTK tərəfindən
Azərbaycanın digər bölgələrində apardığı təhqiqat işləri üzrə müttəhim-
lərin istintaqa cəlb olunması, qətnamələrin tərtib edilməsi və işlərin
BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ
44
Məhkəmə Palatası prokuroruna verilməsi daxil idi. Aparılan təhqiqatların
nəticəsi olaraq dinc sakinlərə qarşı müxtəlif cinayətlərdə ittiham olunan
194 şəxsə qarşı cinayət işinin açılması haqqında FTK 128 məruzə və qərar
layihələri hazırlamışdı. Ayrı-ayrı cinayət işləri üzrə istintaq başa çatdıqca
ittiham olunan şəxslər məsuliyyətə cəlb edilirdilər. Məsələn, 1919-cu ilin
avqustunun ortalarınadək Bakıda 24, Şamaxıda isə 100 nəfərə qədər şəxs
- əsasən erməni, qismən də rus (molokan) müttəhim qismində FKT tərə-
findən həbs edilmişdi. (96)
Gözlənildiyi kimi, erməni əhalisi arasında aparılan həbslər, xüsu-
silə bəzi erməni ziyalılarının azərbaycanlılara qarşı zorakılıqlarda itti-
ham edilərək məsuliyyətə cəlb olunması şəhərin erməni ictimaiyyəti və
mətbuatı tərəfindən böyük narazılığa və hay-küyə səbəbə oldu. 1919-cu
ilin avqustunda Azərbaycan Parlamentində ”Daşnaksütun” partiyasının
fraksiyası Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının fəaliyyətini kəskin tənqid
edərək Komissiyanı və Ədliyyə Nazirliyini qeyri-qanuni əməllərdə gü-
nahlandırdı. Erməni deputatlar Komissiyanın işini eyni zamanda, guya
mənəvi nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirməyə çalışaraq özlərinə xas olan
həyasızlıqla bu məzmunda bəyanat verdilər: “Keçmişdə baş vermiş, mart
və sentyabr aylarında kütləvi qurbanların qanlı mübadiləsi ilə nəticələn-
miş hər şeyə nə vaxtsa son qoyulmalı deyilmi? Keçmişlə vidalaşmaq və
onun qanlı səhifələrini unutmaq istəyinin olmaması onun göstəricisidir
ki, hakimiyyət dairələri və onların təmsil etdiyi ictimai cərəyanlar hər
gün keçmişdən yeni-yeni kabuslar çağırmaqla və hər iki tərəfdə qisas və
düşmənçilik hisslərini oyatmaqla, əsl qayda-qanunun bərqərar olması və
normal həyatın yaradılması yolu ilə getmək istəmirlər …”. (97)
İlk baxışda bu çağırış həqiqətən məntiqli görünə bilərdi, əgər həmin
bu zaman ermənilərin özlərinin bütün dünyada, o cümlədən Cənubi
Qafqazda, 1918-ci il Bakıda sentyabr hadisələri ilə bağlı başladıqları iri-
miqyaslı təbliğat kampaniyası nəzərə alınmasaydı!
Burada, keçmiş Şamaxı Erməni yeparxiyasının, sonradan Bakı Erməni
yeparxiyasının başçısı, AXC dövründə erməni yeparxial rəisi adlanan ye-
piskop Baqrat Vardazaryantsın Bakıdakı geniş fəaliyyəti üzərində dayan-
maq zəruridir.
1918-ci ilin oktyabr-dekabr ayları ərzində Baqrat Bakıda hakimiyyə-
ti təmsil edən müxtəlif instansiyalara və yüksək vəzifəli şəxslərə dəfələrlə
yazılı surətdə müraciətlər göndərirdi. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şu-
45
BAKIDA 1918-ci il MART HADİSƏLƏRİ: İLKİN ŞƏRTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ
rasının sədrinə, Qafqaz İslam Ordusunun Komandanı Türk Ordusunun ge-
neralı Nuru Paşaya, Azərbaycan Hökumətinin Daxili İşlər nazirinə ünvan-
lanmış müraciətlərində yepiskop Baqrat onların diqqətini erməni əhalisi
arasında aparılan və özünün qeyri-qanuni hesab etdiyi həbslərə, erməni
əhalisinin hüquqlarının pozulmasına dair ayrı-ayrı faktlara və hallara, əsir
alınmış erməni əsgərlərinin ağır vəziyyətinə və s. cəlb etməyə çalışırdı. (98)
Lakin, xarici missiyaların başçılarına etdiyi müraciətlərində Baqrat
özünü yalnız öz kilsəsinə mənsub həmdindarlarının vəziyyətindən nara-
hat olan yüksək dini şəxs kimi təqdim etmirdi. Məsələn, Bakıda və Bakı
rayonunda Müttəfiq Qoşunların Komandanı general-mayor Tomsona yaz-
dığı məktubda yepiskop Baqrat artıq Bakı Erməni Milli Şurasının Fəxri
sədri kimi Bakıda 1918-ci il sentyabr hadisələrinin “müdhiş təfərrüatla-
rının” mümkün müqayisə və vasitələrdən istifadə etməklə sadəcə təsviri
ilə kifayətlənməyərək, bu “şeytan uzaqgörənliyi ilə əvvəlcədən düşünül-
müş və insana xas olmayan soyuqqanlıqla icra edilmiş” “qanlı qırğının və
amansız divanın” səbəblərinə dair öz izahını verməyə çalışırdı. (99)
Əslində əgər Baqratın təsvir etdiyi epizodlarda “erməni” sözü “müsəlman”
sözü ilə əvəz edilərdisə, “qanlı qırğının və amansız divanın bütün bu dəhşətli
təfsilatlarını” dəqiqliklə Bakıda 1918-ci il mart hadisələrinə aid etmək olardı.
Bu isə onu deməyə əsas verir ki, Baqratın əsassız ittihamları bir çox hallarda
1918-ci ilin mart ayında ermənilərin özlərinin Bakıda törətdikləri kütləvi ci-
nayətləri sadalamaqdan başqa bir şey deyildi. Burada keçmiş Şamaxı ermə-
ni arxiyepiskopunun ən azı bilavasitə şahidi, (bəlkə də təşkilatçılardan biri)
olduğu Şamaxı hadisələrini ümumiyyətlə xatırlamaması xüsusi qeyd olun-
malıdır. Lakin, Baqratın iddialarına görə, “bolşevik hakimiyyəti ilə Müsəlman
Dostları ilə paylaş: |