Görəlim indi yaradan ney-
lər
…» (76) Göründüyü kimi, Qazanın məhvi üçün real zəmin var.
Lakin yaradanın köməyi öz işini görür: elə bu anda qırx incə belli
qızla Burla xatun, dalınca da Oğuz igidləri özünü yetirir, Qazan və
Uruz xilas edilir.
Beləliklə, Apollon yumruğu ilə Patroklun gücdən düşməsi,
yaradanın gücü ilə Qazanın xilas olması mahiyyət etibarilə Göy
allahlarına eyni inamla bağlıdır.
Allahların hadisələrə münasibəti ilə bağlı daha uyğun detallar
söyləmək olar. Məsələn, poemalarda fani insan allaha qurbanlar
vəd edir, ondan nicat diləyir, lakin allahlar onun diləyini qəbul edə
də bilir, etməyə də bilirlər. Axilles küsüb döyüşə getmir, vəziyyətin
ağırlığını görüb dostu igid Patroklu döyüşə göndərir və göylərə üz
tutaraq Zevsə yalvarır ki, Patroklu həm troyalılara qəhrəman kimi
tanıtsın, həm də sağ saxlasın. Lakin Zevs xahişin birini qəbul edir,
birini etmir:
Belə deyib yalvardı o. Zeves qəbul etdi bunu,
Ancaq igid Axillesin rədd etdi bir xahişini:
Düşmənləri qovmaqda o, kömək etdi mərd Patrokla,
Ancaq onu sağ qaytarmaq xahişini rədd elədi… (242)
Odur ki ölüm ayağında Patrokl Hektora üz tutaraq deyir:
Bəd taleyin hökmü ilə məni əvvəl Feb-Apollon,
Sonra Yevforb vurdu, sənsə üçüncüsən.(255)
Allahla bu cür davranış dastanın çox qədim boylarından
olan «Dəli Domrul» boyunda daha aşkardır və həmin qədim
ölümsüzlər – fanilər münasibətini bu boy daha yaxşı mühafizə
etmişdir. Dəli Domrulun Əzrayıl haqqında sözləri allaha xoş
gəlmir: «Həq təalaya Domrulun sözi xoş gəlmədi» (79) və
Əzrayıla onun canını xırlatmağı tapşırır. Can verib, can alanın
allah olduğunu bildikdən sonra Domrul allaha üz tutaraq
101
yalvarmağa başlayır və bu zaman onun sözləri allaha xoş gəlir:
«Allah təalaya Dəli Domrulun burada sözi xoş gəldi». (81) Can
yerinə can bulmadıqda allaha üz tutaraq «Alursan, ikimüzün
canın bilə alğıl» sözləri də allaha xoş gəlir («Həq təalaya Dəli
Domrulun sözi xoş gəldi», 83) və ona uzun ömür bəxş edir.
Bunlar, fikrimizcə, həmin çoxallahlılıq təfəkkürünün izləridir.
V.M.Jirmunski «Dəli Domrul» boyunda iki süjetin birləşdiyini
qeyd etmişdir: Domrulun Əzrayılla vuruşması, ərin ruhunun əvəzinə
arvadın ruhunun verilməsi. Müəllif birinci süjetə yunan mifologiya-
sından, ikincisinə yeni yunan mahnılarından misallar vermişdir.
M.Seyidov bu süjetlərin türk xalqlarında qədimdən olduğunu qeyd
etmiş, noğaylardakı Çora-Batır əfsanəsinin «Dəli Domrul» boyunun
az qala eyni olduğunu göstərmişdir. Lakin M.Seyidov Kiçik Asiyada
həmin mövzunun yunan mifləri ilə qarşılaşdığını, çarpazlaşdığını da
güman etdiyini bildirmişdir. (21,10-11)
Hər dəfə Təpəgözün kələyindən xilas olarkən Basatın
«Tənrim qurtardı» (102) deməsi də bu qəbildəndir. Qazanın
dustaq olduğu və Uruz tərəfindən azad edildiyi boyda təkur
arvadını Qazan inandırır ki, quyuda onların ölülərinin yeməyini
əllərindən alıb yeyir və onların yorğa ölülərini minir. Bu
təfəkkürün özü də ibtidai təfəkkür nümunəsidir. Bu boyda Qaza-
nın «tənri mənəm» deyən asiləri, «yonma ağac tənrili» kafəri
lağa qoyması da hadisələri daha uzaq keçmişlə bağlayır. (118-
119) Beləliklə, hər nə qədər islama keçilmiş olsa da, bir sıra
boylarda qədim dini düşüncənin izləri aydın şəkildə qalmışdır.
Dastandakı «Ölən adam dirilməz» hikməti «İliada»da da var-
dır: «Ölən bir də dirilməz, sən öz canının hayına qal!» (368) Elə
təsvirlər var ki, bunlar çox-çox qədim izləri mühafizə edir. Məsələn,
Yegnək Qazılıq qocanı Düzmürd qalasından xilas etdikdən sonra
ozan ata ilə oğulun sevincini belə təsvir edir: «Babasilə Yegnək
gizlü
yaqa tutuban yiləşdilər
. Eki həsrət bir-birinə bulışdılar.
İssüz yerin qurtı kibi ulaşdılar
…» (97)
Verdiyimiz bu nümunələrdən başqa, təbii ki, yenə uyğun
detallar göstərmək mümkündür. Amma oxucu görməlidir ki,
bunlar təsadüfi oxşarlıq deyildir. Bunlar minilliklər boyu vahid
mənbədən hər bir xalqın özünə məxsus götürdükləridir. Ağla bu
da gələ bilməz ki, bu cür süjet eynilikləri biri-digərindən
102
köçürmənin nəticəsidir. Sadəcə olaraq bunlar məntiqi şəkildə
aydın göstərir ki, oğuzlar və axeylilər çox qədim dövrlərdən
yanaşı yaşamış, bir-biri ilə son dərəcə yaxın münasibətdə
olmuşlar. Axeylilər troyanlara qarşı ittifaqla vuruşduqları halda,
onların qonşuluğundakı frakiyalılar troyalıların müttəfiqi idilər
(Frakiyalı igidlərin sərkərdəsi Akamant öz dəstəsi ilə troyalılar tə-
rəfdə vuruşurdu -79).
Artıq elmi ədəbiyyatda troyalıların türk olduğu sübut
olunmuşdur. Lakin onların müttəfiqləri qarışıq qəbilələrdən ibarət
idilər. Müttəfiqlər müxtəlif olduğu kimi, dilləri də müxtəlif olmuş-
dur:
Priamın paytaxtında çoxdur bizim müttəfiqlər,
Burda çoxdur qəbilələr,
hərənin də öz dili
var. (43)
Və ya:
Troyanın qoşunu da eynən belə bağrışırdı.
Ancaq hərə başqa cürə çığrışaraq danışırdı:
Qarışmışdı bir-birinə başqa-başqa xalqın dili
… (65)
Aydın olur ki, troyalılar yekcins olmamışlar. Lakin, şübhəsiz,
onların əsas kütləsi türklərdən ibarət olmuşdur, çünki Priamın
xalqı Troyada üstünlük təşkil etmişdir. Bu baxımdan aşağıdakı
misralarda «barbar dilli Karlar» ifadəsi çox maraqlıdır:
Barbar dilli
Karların da
sərkərdəsi mərd Nast idi.
Onlar Milet şəhərində dik Mendra sahilində
Bol meşəli Ftirosla qarlı Mikal dağlarında yaşardılar.(44)
Şumerlər özlərini
kar-rir
, yəni «qarabaşlar» adlandırırdılar.
Bu da
Kenqir- şumer
sözünün bir oxunuş variantı idi.
Kar-r-ir
sö-
zündə «qara» sözü aydın seçilir.(3,60) Şumer tayfaları e.ə.23-cü
əsrdə Akkad istilasından sonra ətraf ərazilərə dağılmışdılar və onlar
Troya ətrafına da asanlıqla gələ bilərdilər.
Eyni zamanda, axeylilər də müttəfiqlərdən, qəbilələr ittifa-
qından, müxtəlif dilli qəbilələrdən ibarət olmuşlar; məsələn,
təkcə Krit adası sakinlərinin təsvirinə baxaq:
103
Tünd suların qucağında Krit adlı bir ada var;
Çox zəngindir gözəlliyi, vəsfə gəlməz həmin ada.
Şəhərlərin sayı doxsan, xalqı saysız-hesabsızdır.
Neçə dilə rast gələrsən
. Axeylilər, kidonlular,
Eteokrit tayfasına rast gələrsən o adada;
Düz üç dori sülaləsi, pak
pelask
tayfası var.(589)
Buradakı pelaskların da türk tayfalarından olduğu məlum-
dur. Lakin bu hələ axeylilərin hamısı deyildir.
Bütün bunlar göstərir ki, e.ə. 1260-1240-cı illərin hadisələrin-
dən bəhs edən «İliada» və «Odisseya» əsərləri ilə bizim 1300 illi-
yini qeyd etdiyimiz «Kitabi-Dədə Qorqud» yaşıddır, eyni dövrdə,
eyni real və mifik hadisələr zəminində yaranmış dastanlardır. Lakin
poemaları yunanlar yazıya alıb saxlamışlar, təbii ki, əlavələr də et-
mişlər, dastanı isə ya vaxtında yazıya almamışlar, yaxud da vax-
taşırı üzərində işləmiş, ilkin formadan fərqli bir formaya salmışlar.
Hətta hiss olunur ki, bu və ya digər boyu atmış, yeni boylar
yaratmışlar. Və ya obrazların adlarını, bəlkə arxaik rəng aldığını
görərək lap səciyyəsini də dəyişmişlər. Nə qədər dəyişmiş olsa da,
yenə izlər qalmışdır. Məsələn, özü allah Poseydonun oğlu olan Tə-
pəgöz və təpəgözlər allahları tanımadıqlarını bildirir:
Nə o qalxantutan Zevsə, nə də başqa allahlara
Biz taygözlər baş əymərik, biz onlardan çox üstünük! (472)
Bu, «Dədə Qorqud»da Dəli Domrulun əzrayılı tanımamasına
bənzəyir. Amma nəzərə almalıyıq ki, dastanın üzərində işləyənlər
onu zəmanəyə uyğunlaşdırmaq üçün politeizmdən əl çəkməli,
təkallahlılığa çevirməli idilər. Və hələ burasını da bilmirik ki, onu
əvvəlcə xristianlığa uyğunlaşdırıb, sonra islam dinini hopdurmuşlar,
yoxsa birbaşa islamlaşdırmışlar. Dirsə xanın xüsusi süvarisi olan
qırx namərd Dirsə xanın min nəzir-niyazla dünyaya gətirdiyi yeganə
oğlu Buğacı atasının gözündən salmaq və öldürtmək üçün anası ilə
yaxınlıq etdiyini söyləyirlər: «Sən var ikən av avladı, quş quşladı.
Anasının yanına alub gəldi. Al şərabın itisindən aldı, içdi. Anasilə
söhbət eylədi, atasına qəsd eylədi…» (37) Doğrudur, oxucu bilir ki,
104
bu, iftiradır, amma, görünür, ola bilən haldır ki, dastana daxil edilib.
Bu, əşirət dövrünün xüsusiyyətidir, lakin Homerdən sonra da bəzi
xalqlarda davam etmişdir. Məsələn, İran şahı Kiruş (e.ə.VI əsr) iki
bacısının ikisi ilə də evlənmişdi. Homer troyalılarda və axeylərdə
belə bir adət təsvir etməmişdir. Amma Olimp allahlarında var;
məsələn, Zevsin arvadı Hera həm də onun bacısıdır. Heç şübhəsiz,
bu epizod dastanı ən qədim dövrlərlə bağlayır.
Yaxud həm axeylilər, həm də troyalılar döyüşqabağı və ya
başqa bir çətinlikləri olduqda allahların şərəfinə qurbanlar verirlər,
çoxlu mal-heyvan kəsir, təpə kimi ət yığırlar:
Döyüşlərdə sağ-salamat qalmaq üçün edib dua,
Hərə qurban nəzr elədi öz əbədi allahına…
Qəhrəmanlar dua edib qurbanlara dən səpdilər,
Sonra bir-bir boğazlayıb tez soydular hamısını.
Budlarını doğrayaraq piy qatına bürüdülər,
Parça-parça ət düzdülər hər birinin üzərinə.
Quru çırpı tonqalında budlarını yandırdılar,
İçalatı şişə çəkib bişirdilər od üstündə.
Budlarını yandıraraq içalatı yeyib, sonra
Qalan əti doğrayaraq şişə çəkdi bir-bir onlar.
Oda qoyub bişirdilər, sonra şişdən çıxardılar,
İşi başa vurub, böyük bir qonaqlıq düzəltdilər,
Hamı bol-bol yedi-içdi, ac qalmadı heç bir nəfər. (34)
«Dədə Qorqud»da:
«Dirsə xan… ulu toy elədi, hacət dilədi. Atdan-ayğırdan, dəvə-
dən buğra, qoyundan qoç qırdırdı. İç Oğuz, Taş Oğuz bəglərin üstinə
yığnaq etdi. Ac görsə, toyurdı. Yalın görsə, tonatdı. Borcluyı borcın-
dan qurtardı. Dəpə kibi ət yığdı. Göl kibi qımız sağdırdı. Əl götürdi-
lər, hacət dilədilər…» (35) Beyrək boyunda Banıçiçəklə Beyrəyin də
Oğuz ağsaqqallarının duası ilə doğulduğunu görürük və s.
«İliada»da əsas qəhrəmanları çox zaman allahlar xilas və ya
məhv edirlər. Hektorla Axillesin döyüşündə Axilles nizəsini atır, nizə
Hektorun başı üzərindən keçib torpağa sancılır, ilahə Afina cəld
nizəni götürüb Axillesə qaytarır. Hektor nizəsini atır, Axillesin allah
Hefest tərəfindən hazırlanmış beş qat qalxanının üçüncü qatında –
qızıl qatında ilişib qalır və nizə ucluğu bu qatı keçə bilmir. Hektor cəld
105
yaxın yoldaşı Deifobdan nizə istəyir, amma görür ki, o yoxdur, başa
düşür ki, gözünə görünən ilahə Afina imiş, Deifob surətində onu
arxayın salıb aldadırmış. (331) Yaxud Eneylə Axillesin döyüşündə
yenə Axillesin nizəsi boş gedir. Lakin o, cəld qılınca əl atır. Poseydon
Eneyin ölümünü istəmir, Zevsə müraciət edir. Axillesin gözlərini du-
manladıb Eneyi aradan çıxarırlar. (305-306) «Dədə Qorqud»da atası
tərəfindən oxlanmış Buğacı Xızır xilas edir: «Boz atlu Xızır oğlana
hazır oldı. Üç qatla yarasın əlilə sığadı: «Sana bu yaradan, qorxma,
oğlan, ölüm yoqdur. Tağ çiçəgi anan südilə sənin yarana məlhəm-
dir»,-dedi, qaib oldı».(39) Doğrudur, burada allah peyğəmbərlə
əvəz olunmuşdur, lakin məlumdur ki, bu, sonrakı dövrün nailiyyəti-
dir – dinin özü dəyişmişdir. Yaxud Dəli Qarcar Dədə Qorqudu qılınc-
lamaq istəyərkən Dədənin allaha yalvarması, Qarcarın qolunun
quruması eyni tipli hadisələrdəndir. Qazan xanın Uruzu xilas etmək
üçün tanrıdan hacət diləməsi və çətin vəziyyətdə tanrının ona
kömək göndərməsi – Oğuz igidlərinin özlərini yetirməsi və s.
Troyanı və troyalıları Homer «gözəl, abad Troya», (209)
«atbaz Troya», (303) «yeyin atyetirən troyanlar», (71) «atları bol
Troya» (81) sözləri ilə məhəbbətlə təsvir etmişdir. At məsələsi daha
çox saklar-skiflərlə bağlı məsələdir. Eyni zamanda «Dədə Qorqud»
qəhrəmanlarının da nicat vasitəsi atdır. At Oğuz ərlərinin diriliyidir.
Qazan xan «Qonur atın iyəsi» olmaqla fəxr edir. «Ata bağlılıq, atı
sevmək, atı həyat dostu bilmək, başqa sözlə, atı fetişləşdirmək
bütün Azərbaycan qəhrəmanlıq dastanlarına xas olduğu kimi,
«Dədə Qorqud» dastanında da əsas yer tutur».(15,26)
Şair «Troyanın uzunpaltar qadınları» ifadəsini işlədir. (108)
Bu da sak-skif geyiminin mühüm bir nümunəsidir.
Homer döyüşən tərəflərə humanist münasibət bəsləyir,
mütəfəkkir şair, demək olar ki, tərəfgirlik etmir. Lakin ədalətsizlik
həmişə olub. On ilə yaxın bir müddətdə Troyanı mühasirədə
saxladıqları halda, axey qəhrəmanlarından biri özlərini mərdliklə
müdafiə edən troyalılar haqqında «Ey qırğından gözü doymaz,
sərt, həyasız troyanlar!» (201) kimi sözlər işlədir.
Hər iki əsərdə qonşu tayfa qadın və qızlarını əsir edib qul kimi
işlətmək bir qaydadır. Hər iki əsərdə igidlər daim al şərabdan istifadə
edirlər.
106
Bunları – bu uyğun cəhətləri bəlkə artırmaq da olardı.
Lakin o baxımdan, o tarixi səviyyədən nəzər saldıqda hiss edirsən
ki, dastanı işləyə-işləyə solğunlaşdırmışlar. Epizodlarda müasirləş-
dirmələr aparmışlar. Dili də müəyyən dərəcə dəyişmiş, dini də
dəyişmişdir. Lakin daim köklü türk dilində olmuş və türk varlığını
saxlamışdır. Fikrimizcə, onun başdan-binadan mənzum olduğunu
iddia edinlər doğru fikirdədir. Və çox güman ki, bu dastan da iki
hissədən ibarət olmuş, biri itib-batmışdır. Homerin əsərləri və bizim
dastan eyni miflərdən, eyni tipli qarət döyüşlərindən, qəbilələrarası
müharibələrdən bəhs etsə də, orijinal olmuş, yunan və türk tə-
fəkkürünə uyğun yaradılmışdır.
Bir cəhəti də qeyd etmək olar ki, bütün bu müqayisələrlə
yanaşı, Homerlə Dədə Qorqudun özünü də müqayisə etmək olar.
Dədə Qorqudun neçə yerdə qəbri olduğunu güman edirlər. Bunlar
doğru olmasa da, bir şeyi təsdiq edir ki, Homer kimi, o da bütün
Şərqi gəzib dolaşmış, belə bir dastan yaradaraq aləmə yaymışdır.
Bu cəhəti hələ vaxtilə Əli Sultanlı da düşünmüş və yazmışdır: «Hər
halda, deyilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, Dədə Qorqud
dastanın ilk yaradıcısıdır. Onun ilk nüvəsini, nəğmələrin rüşeymini o
qoşub söyləmişdir. Bu ədəbi nüvənin həcmini, ifadə
xüsusiyyətlərini, bədii vəznini indi elm aləmində müəyyənləşdirmək
qəti şəkildə mümkün deyildir».(15, 11) Müəllif yenə deyir: «…Dədə
Qorqud» dastanının yaranış kökləri çox dərinlərə gedir. Bu köklər öz
mövcudiyyət qidasını xalqın xəyallarından, əsatir və əfsanələrindən,
xalqın yaradıcılıq dühasından almışdır».(15, 34)
Biz poemalarda türklərin axeylər və başqa dil daşıyıcıları ilə
bir dövrdə, yanaşı yaşadıqlarını, yaxın əlaqə və münasibətdə ol-
duqlarını göstərən kifayət qədər dil faktlarını da qeyd edə bilərik.
Homerin təsvirlərindən aydın olur ki, dillər çoxdur. Bu da
hiss olunur ki, təsvir edilən obyektə hər tayfa, hər qəbilə öz
dilində ad vermişdir. Əhali tez-tez yerini dəyişdiyindən təsvir
edilən obyektlərin adları da müxtəlifdir, yəni eyni obyektin müxtəlif
adları vardır. Məsələn, Penelopa yuxuda gördüyü gözəl səsli bir
quşun adını belə xatırlayır: «Allahlarda –
xalkidadır
, fanilərdə –
kimindadır»..
(213) Ümumən əsərdə əsas hədisələr ölümsüzlər
(allahlar) və fanilərlə (ölərilər, insanlar) bağlı olduğu kimi, Homerin
fikrincə, adları da onlar vermişlər: ölümsüzlərin verdiyi adlar daha
107
qədimdir, bir sıra xüsusi adların hansı tayfa tərəfindən verildiyini
bilmədiyi üçün Homer belə adları allahlara aid edir; fanilərin verdiyi
adlar isə Homerin təsvir etdiyi dövr sakinlərinin verdiyi adlardır..
Bizim cəmiyyət dillərin inkişaf yolunu pis təsəvvür edir. Odur ki
dillərin təşəkkül tarixi də çox zaman bəsit təsəvvür edilir. Hələ üç
min il əvvəl dillərin (və şübhəsiz, öz dilinin və yunan dilinin) zənginliyi
barədə Troya qəhrəmanlarından igid Eney Axillesə müraciətlə deyir:
İnsanların dili oynaq, bu dildə də sözlər bol-bol,
Düz-dünyanı ot otlayan sürülər tək bürüyər söz.
Nə söz desən, cavabında elə bir söz eşidərsən,..
Bir-birilə bəhsə girib, küçənin tən ortasında
Hirslənərək söyüş söyən arvadlartək, doğru-yalan,
Hərzə sözlər söyləməklə bir-birini təhqir etmək
Bizə əsla yaraşmayır… (304)
Elə bil, bugünkü dil, bugünkü insanlardır. 3000 il əvvəlki
dili Homer nə qədər zəngin və enerjili bilir!
Poemalarda, xüsusilə «İliada»da türk mənşəli xeyli toponim,
etnonim, hidronim və antroponim işlənmişdir. Doğrudur, poema-
larda, xüsusən də «Odisseya» əsərində mifik adlar da çoxdur, lakin
Malay burnu, Krit adası, İardançay mənsəbi, Misir sahili,
Afina,
Sparta,
Frakiya, Kipr
və s. kimi real tarixi toponimlər
göstərir ki, poemalarda işlənmiş hər xüsusi adı mifik ad hesab
etmək olmaz.
Xüsusi adların bir qismini nəzərdən keçirək. Məqsəd
yunanlarla türklərin mədəni yaxınlığını qeyd etməkdir.
Troya.
«İliada» və «Odisseya» toponimləri içərisində ən çox
işlənəni və «İliada»da hadisələrin cərəyan etdiyi məkanı göstərən
söz
İlion
və
Troya
sözləridir. Əsərdən belə duymaq olur ki, Troya
həm axeylilərin dağıtmaq və qarət etmək istədikləri mərkəzi
şəhərin, həm də padşahlığın, troyanların hökmü çatan ərazilərin
ümumi adıdır. Elmi ədəbiyyatda troyalıların Kiçik Asiyanın
qərbində, Egey dənizinin şərq sahillərində çox qədim dövrlərdən
məskunlaşdığı qeyd edilir. İngilis alimi K.Blegen troyalıların
e.ə.3000-2500-cü illərdə Şərqi Avropadan gəlmiş trakların nəsilləri
olduğunu qeyd etmişdir. (4,35)
Trak
sözü «türk» sözünün fonetik
108
variantıdır.
Türk
sözündə
–k
cəm şəkilçisidir (3,212);
tor, tur -
«doğmaq», «törəmək» mənasında eyni sözün qədim variantları-
dır.
Troya
sözündə
-oya
yunan elementidir, sözü nominativ
formaya salan şəkilçidir – türk yurdu, türk şəhəri deməkdir. Antik
ədəbiyyatda qohum və müttəfiq olduqları daim vurğulanan
traklar və troyalılar eyni etnosun daşıyıcılarıdır. «Qərbi Avropa-
nın tires-turşa mənşəli xalqları (etrusklar, traklar, pelasklar),
Kiçik Asiyada isə troyalılar (turşa) prototürklərin qərb qolunun
nəsilləri idilər. Avropanın şimalında Tor oğlu Odinin başçılığı
altında troyalıların məskunlaşmasından bəhs edən qədim
Skandinaviya coğrafiya əsərləri bu xalqı həm də
türklər
adlandırır. Burada göstərilir ki, Tor oğlu Odinin başçılığı altında
türklər Asiyadan (Kiçik Asiya nəzərdə tutulur) Avropanın
şimalına gəlmişlər. Gələnlərin «Priamın xalqı» adlandırılması
onların Kiçik Asiyadan – əfsanəvi Troyadan gəldiklərinə aydınlıq
gətirir… İtaliyaya köçmüş troyalılar orada etrusk xalqının əsasını
qoymuş, Avropanın şimalına gələnlər isə sonralar Skandinaviya
saqalarının surətlərinə çevrilmişlər». (5,15-16) «Atoynadan
Troil
yox, allahsifət Mestor yoxdur, Hektor da yox!» (362) -
sözlərindən göründüyü kimi,
Tor(-o-il)
adı hadisələrin cərəyan
etdiyi dövrdə antroponim kimi də işlənməkdə imiş.
İlion
. Poemalarda Troya şəhəri eyni zamanda
İlion
adlanır. Yəni bu sözlər bir növ sinonim kimi işlənmişdir. Zevs
Troyanın qəddar düşməni olan arvadı Heraya deyir:
Qəribədir!.. Priamın nəsli sənə neyləyib ki,
Fikrin-zikrin gözəl, abad
İlionu
dağıtmaqdır?..
Qəlbən razı olmasam da, verdim sənə
Troyanı,
Günəş ilə ulduzların altındakı gen dünyada
İnsanların yaşadığı şəhərlərin hamısından
Ürəyimdə
İlionu
ən müqəddəs sayıram mən;
Priam da, əhali də hamısından xoşdur mənə. (57)
Elə bil, bugünkü vəziyyətdir: biz hamıya, bütün millətlərə
yaxşı olduğumuz və yaxşılıq etdiyimiz halda, Yer üzünün bütün
allahları bizim əleyhimizədir; Hera Axillesə qüvvə vermək üçün
deyir:
109
Qoy bilsin ki, Olimpdəki allahlardan onu sevən
Ən qüdrətli allahlardır, troyalı qoşunlara
Kömək edən allahlarsa, zəif, gücsüz allahlardır. (301)
Fikrimizcə, İlion yalnız qalanın adını bildirir, Troya isə ge-
niş mənaya malikdir və bütün müttəfiq ərazilərini əhatə edir. Tə-
bii ki, konkret halda şəhərin adı kimi də çox işlənmişdir.
İlion
– «İl» sözündəndir;
-ion
yunan elementidir. «İliada»
əsərində
İl düzü, İlin qoca məzarı
kimi ifadələr vardır: «
İl
düzüylə qaça-qaça, İda dağı ətəyində sıx meşədə… gizlənərəm».
(323) «Qocalarsa ötmüşdülər
İlin
qoca məzarını». (364) Aydın
olur ki, İl troyanların görkəmli dövlət xadimlərindən olmuş, onun
dəfn edildiyi düzü
İl düzü
adlandırmış, şəhərə onun adını
vermişlər.
İl
xalis türk sözüdür. Poemanın adı da buradandır:
İl-
iada
– «İl (haqqında) oda», «İlnamə, İl nəğməsi» mənasında.
İl//
el
qədim türklərdə xüsusi ad və titul bildirən söz kimi işlənmişdir:
Dostları ilə paylaş: |