Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ


«Azərbaycan milli ədəbi dilinin başlanğıc dövrü XVI əsrə



Yüklə 3,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/59
tarix31.01.2017
ölçüsü3,71 Mb.
#7271
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   59

«Azərbaycan milli ədəbi dilinin başlanğıc dövrü XVI əsrə 

aiddir».

Dil tarixçisi kimi Q.Kazımov məşhur alman dilçisi Avqust 

Şleyxer   nəzəriyyəsinə   tərəfdar   çıxır.   O,  bütün   dünya   dillərinin 

mənşə   etibarilə   bir   kökdən   yaranması   barədə   konsepsiyanı 

doğru   sayır   və   müdafiə   edir.   «Qapalı   dünyanın   sirri   və   ya 

13


etnoteolinqvistik nəzəriyyə», «Müasir türk, rus, ingilis, ərəb və 

fars   dillərində   eyniköklü   sözlər»,   «Ulu   dilin   yaranması   və 

protodillərə   parçalanması»   məqalələrində   tədqiqatçı   bütün 

dillərin vahid Ulu dildən yaranması haqda nəzəriyyəni yeni fakt 

və mülahizələrlə zənginləşdirməyə çalışır. O, dünya dillərində çox 

qədim zamanlardan mövcud olan oxşar sözləri kontakt əlaqəsinə 

şamil edən alimlərlə əks mövqedə dayanır və bir-biri ilə qohum 

olmayan   müasir   dünya   dillərinin   bir   çoxunda   nəzərə   çarpan 

leksik, morfoloji və sintaktik əlamətlərin eyniliyini həmin dillərin 

vahid kökdən – Ulu dildən yaranması ilə bağlayır.

Tədqiqatçının   dil   tarixinə   dair   ən   sanballı   əsəri 

«Azərbaycan   dilinin   tarixi»   (2003)   monoqrafiyasıdır.   Doğma 

ünsiyyət vasitəsinin ən uzaq keçmişdən başlayaraq, bizim eranın 

XIII əsrinə qədər keçdiyi yolun tarixi mərhələlərini aydınlaşdıran 

bu  kitabda   müəllif   bəşər   tarixinin  ən   qədim   qatlarına   enərək, 

yenə A.Şleyxer nəzəriyyəsinə istinadən türk dilinin də mənşəyini 

Ulu dilə bağlayır. Tədqiqatçıya görə, Ulu dil 35-40 min illik bir 

müddət   ərzində   böyük   inkişaf   yolu   keçərək   protodillərə 

parçalanmış,   protodillərin   inkişafı   isə   yeni   dil   ailələrinin 

yaranması   ilə   nəticələnmişdir.   Bu   hadisə   «ibtidai   cəmiyyətin 

dağılması dövründə baş vermişdir». (

Qəzənfər Kazımov.Azərbay-

can dilinin tarixi. Bakı, 2003, s.16)

Daha doğrusu,  miladdan əvvəl təxminən «XII minillikdən 

dilin   inkişafında   ikinci   böyük   mərhələ   –   protodillərin 

parçalanması mərhələsi başlamış» və e.ə. XII-VI minilliklərdə dil 

ailələri   təşəkkül   tapmışdır.   Məhz   bu   dövrdə   dillər   morfoloji 

quruluşuna   görə   bir-birindən   ayrılaraq,   köksözlü,   flektiv   və 

aqlütinativ dillər kimi formalaşmışlar.

Tədqiqatçının   düşüncələrinə   görə,   prototürkün 

parçalanması da bu dövrə aiddir və bu proses elə Ön Asiyanın 

hüdudları daxilində baş vermişdir: «Altay türklərin beşiyi, ilkin 

vətəni deyildir. Türklərin beşiyi Ön Asiyadır». Onların Şərqə və 

Qərbə  doğru ilk hərəkəti  –  miqrasiyaları  buradan başlamışdır; 

türklər   Azərbaycana   Orta   Asiyadan   və   Altaydan   gəlməmişlər, 

əksinə, onlar Altaya və Orta Asiyaya Ön Asiyadan getmişlər.

Monoqrafiyada  türk-şumer   əlaqələrinə – vəhdətinə dair 

deyilənlər də maraqlı və əhəmiyyətlidir. Məlumdur ki, lap qədim 

14


zamanlardan Dəclə-Fərat çaylarının arasında yerləşən və buna 

görə   İkiçayarası   (Mesopotamiya)   adlanan   yerdə   məskunlaşan 

şumerlərin     etnik   mənsubiyyəti   həmişə   mübahisələrə   səbəb 

olmuşdur. Bir sıra tədqiqatçılar onların etnik baxımdan türklərlə 

heç bir yaxınlığı olmadığını söyləyirlər. Bu mülahizələrin əksinə 

olaraq,   Q.Kazımov   tarixçi   və   şərqşünas     alimlərin   fikirlərinə 

söykənərək   sübut   edir   ki,   şumerlər   İkiçayarasına   şərqdən   və 

şimal-şərqdən,   Zaqroş   dağlarının   ətəklərindən,   Azərbaycan 

ərazilərindən   gələn əkinçi və maldar tayfalar olmuşlar. Şərqdə 

və şimal-şərqdə   yaşayan əkinçi və maldar tayfalar isə türklər 

idilər.   Onlar   daha   yaxşı   əkin   yerləri   və   otlaqlar   qazanmaq 

məqsədilə Zaqroş dağlarından İkiçayarasına enmiş, lakin burada 

yaşadıqları zaman  «köçüb gəldikləri ərazi ilə əlaqəni kəsməmiş, 

tikinti   şeylərini,   xüsusilə   meşə   materiallarını     İkiçayarasına 

gəldikləri dağlardan gətirməli olmuşlar».  Onlar uzun müddət İki-

çayarasında   yaşayıb,   özlərinə   məxsus   mədəniyyət   və   dövlət 

qurduqdan  sonra   akkadların   hücumlarına   və  istilalarına   məruz 

qalaraq,  yenidən əvvəlki yaşayış məskənlərinə - «İran yaylasının 

şimal-qərbinə,   Azərbaycan   ərazilərinə,   öz   qədim   vətənlərinə 

çəkilmişlər».

Kitabda   Şumer   –   Azərbaycan   mədəni-iqtisadi   əlaqələri 

arxeologiya   elminin   nailiyyətlərinə   istinadən   izah   edilir. 

Q.Kazımova   görə,   şumerlərin     Azərbaycanla   əlaqəsi       neolit 

dövründən başlanır və orta tunc dövründə  daha da genişlənir. 

İlk dövrlərdən mayasında dostluq, qardaşlıq  duyulan bu əlaqələ-

rin     ruhu   sonralar   da   qorunur   və   güclənirdi.   Şumer   ərazisi 

Azərbaycanın  kuti, lullubi, kassi dövlətləri ilə mədəni-siyasi  əla-

qələrini daha da möhkəmləndirir, qardaşlıq şəraitində yaşayırlar. 

Belə   tarixi   ekskurslar   müəllifə   şumer   dilinin   dövrlərini 

müəyyənləşdirmək,   mixi   yazılar   haqqında   söhbət   açmaq   üçün 

lazım   olur.   Dilçi   və   tarixçilərin   yazdıqlarına   istinadən   şumer 

dilinin beş dövrünü fərqləndirən Q.Kazımov   bu dövrlərin qısa 

səciyyəsini  də şumerşünas  alimlərin  fikirləri  əsasında  verir.  O, 

mixi yazılara istinad etməklə şumer dilinin quruluşundan söhbət 

açaraq, bu dilin fonetikası, morfologiyası və sintaksisi haqqında 

konkret   məlumat   verir.   Şumer   dilinin     bəzi   qrammatik 

xüsusiyyətlərinin – morfoloji quruluşunun türk dilinin morfoloji 

15


quruluşu   ilə   eyni   olması,   bəzi   əlamətlərin   Azərbaycan   dilində 

müşahidə edilməsi haqqında deyilənlər orijinal səslənir. 

E.ə.   XXIII   yüzil   akkad   mənbələrində   adı   çəkilən   və 

haqqında məlumat verilən kuti, lullubi, subi, turukki, kassi, hurri 

tayfalarının   etnik   və   dil   mənsubiyyəti   haqqında   deyilənlər   də 

tarixi faktlara və elmi məntiqin gücünə əsaslanır. Bu tayfaların 

qədim   Azərbaycan   ərazisinin   aborigenləri   olduğunu   inamla 

bildirən   müəllif   həmin   etnonimlərin   etimologiyasına,   tayfaların 

«türk»   adlandırılması   tarixinə   həssaslıqla   yanaşır.   O,   tarixçi 

alimlərin,   xüsusilə   Y.B.   Yusifovun   fikirlərinə   söykənərək   yazır: 

«E.ə. III minilliyə dair hadisələrdə qeydə alınmış   t u r u k k i 

sözü «türk» etnoniminin qədim forması idi… Mərkəzi Asiyada bu 

sözün   V   əsrdə   meydana   çıxmasının   türklərin   tarix   etibarilə 

qədimliyinə dəxli yoxdur… Əksinə, 



türk

 sözünün 3 min il sonra 

Orta Asiyada meydana çıxması bir daha göstərir ki, Xəzərin şərq 

sahillərinə türklər Ön Asiyadan yayılmışlar… və 



türk

 sözü qədim 

«turukki»nin   səlisləşmiş   formasıdır».(

Q.Kazımov.   Azərbaycan 

dilinin tarixi, Bakı, 2003, s.191

)

«Türk»   kəlməsinin   etimologiyası   haqqında   düşünərkən, 



Q.Kazımov   onu   «to»,   «do»   sözü   ilə   bağlayır.   Bu   sözün 

«törəmək», «doğmaq», «yayılmaq» kimi mənalar verdiyini qeyd 

edir: «Türklərin sürətlə doğub-törəməsi, sürətlə çoxalması və bir 

qisminin öz yurdlarını tərk edərək ekvator boyunca yayılması bu 

adın   onların   xarakterinə   uyğun   olduğunu   və   qonşu   tayfalar 

tərəfindən verildiyini güman etməyə əsas  verir».

Aratta, kuti, lullubi, turukki, kassi, subi tayfalarının türk 

mənşəli   olduğunu   sübuta   yetirmək   üçün   tədqiqatçının   dil 

faktlarına   müraciət   edərək,   həmin   tayfalarla   bağlı   etnonim, 

toponim və antroponimlərdən söz açması əsaslı görünür. Çünki 

söz-ad   tarixdir;   onun   hər   səsində   keçmişin   gizli   sirri,   mənalı 

səhifəsi   yatır.   Q.Kazımov   həmin   səhifələri   səriştəli   bir   alim-

etimoloq kimi oxuyur, qeyrətli vətəndaş kimi mənalandırır. Elə 

buna görə onun təhlillərində 



Aratta, Uti, Tukriş

 toponimlərinin, 



Tirikan,   Kariantaş,   Kara   Xartaş,   Kandaş,   Nattaş, 

Ulamburiaş,   Kurum,   Abiqattaş

  antroponimlərinin   sözaçımı 

tarixdə olanları təkcə dil faktları ilə göstərmək yox, ilk növbədə 

çağdaş   türkün   sümüyünü   və   iliyini   silkələmək,   onun   etnik 

16


enerjisini, milli mənlik və kişilik yaddaşını  oyatmaq baxımından 

faydalı görünür.

E.ə. III-II minilliklərdə Ön Asiyada, eləcə də Azərbaycan 

ərazilərində   yaşayan   tayfaların   türksoylu,   ünsiyyət   vasitəsinin 

türkcə   olduğunu   sübut   etmək   üçün   Q.Kazımovun   söykəndiyi 

tutarlı   yerlərdən   biri   də   onlardan   qalan   onomastik   leksikanın 

fonetik və qrammatik xüsusiyyətləridir. Monoqrafiya müəllifi yeri 

gəldikcə   tədqiqata   cəlb   etdiyi  onomastik  vahidlərin   fonetik   və 

qrammatik   xüsusiyyətlərindən   söz   açır;   yer,   tayfa   və   şəxs 

adlarında   ahəng   qanununa   riayət   olunduğunu,   bunun   türk 

dillərinin     morfonoloji   təbiətinə   uyğun   gəldiyini,   bəzi   sözlərdə 

müşahidə   edilən   metateza   və   eliziya   hadisələrinin   təzahür 

formalarını   göstərir.   Bu   fəsildə   həmçinin   Manna   və   Madanın 

etnik tərkibi, onların sərhədləri daxilində yaşayan tayfaların dil 

xüsusiyyətləri  ətraflı təhlil edilir.

Monoqrafiyada   türk   tayfalarının     Ön   Asiyadan,   o 

cümlədən   Azərbaycandan   miqrasiyası   ilə   yanaşı,   onların 

Azərbaycana   qayıdışı   (əks   miqrasiyası)   da   geniş   planda   şərh 

olunur.   Tədqiqatçının   elmi   qənaətlərinə   görə,   türk  tayfalarının 

Azərbaycana ilkin gəlişini bizim eranın III-V əsrlərinə aid edən və 

Azərbaycan-türk dilinin XI-XIII əsrlərdə formalaşdığını söyləyən 

müəlliflərin   iddiaları   kökündən   səhvdir.   O,   dünya   elminin 

arxalandığı arxeoloji tədqiqatların əldə etdiyi nəticələrə istinad 

edərək qətiyyətlə bildirir ki, «türklərin ilkin vətəni Sayan-Altay 

əraziləri deyil, Ön Asiya olmuş, ilkin miqrasiyalar məhz buradan 

başlamış, türklər buradan Mərkəzi Asiyaya köç etmiş, min illərlə 

o yerlərdə artıb-çoxalaraq, yeni əlverişli yaşayış sahələri axtarışı 

ilə yenidən geriyə – öz ilkin yurdlarına dönmüşlər». 

Belə  dönüşlər   e.ə.  VIII-VII  əsrlərdə  (kimmer,   skif,  sak 

tayfalarının gəlişi), bizim eranın I-V əsrlərində (hunların gəlişi) və 

XI-XII   əsrlərdə   (səlcuq-oğuzların   gəlişi)   baş   vermişdir.   Bu 

tayfalar  (yaxud  xalqlar) bir  müddət  aborigen türk tayfaları ilə 

qonşuluq   münasibətlərində   olsalar   da,   tədricən   «onlarla 

qaynayıb-qarışmış, e.ə. I minilliyin ortalarından başlayaraq, daha 

əsaslı   şəkildə   konsolidasiya   prosesi   keçirərək   Azərbaycan 

xalqının və dilinin təşəkkülündə iştirak etmişlər… Onlar  zaman-

zaman Azərbaycanda türk etnoslarının və türk dilinin mövqeyini 

17


gücləndirmək,   yerli   türk   tayfa     dillərinin   ümumiləşməsinə, 

ümumxalq   Azərbaycan   dilinin   təşəkkülünə   xüsusi   təsir   gös-

tərmişdir».

.

Bu tayfalar içərisində  kimmerlər, skiflər və saklar mühüm 



yer tutur.   Onlar bəlkə də Azərbaycana qayıdan ilk qədim türk 

tayfalarıdır.   Ona   görə   Q.Kazımov   bu   tayfaların   mənşəyi, 

Azərbaycan ərazisində yerləşməsi və dilləri barədə qismən ətraflı 

bəhs  edir.  Həmin  tayfaların  adlarını  bildirən  sözlərin leksik və 

etimoloji   izahından   başlamış,   fonetik   və   qrammatik 

xüsusiyyətlərinə qədər bir sıra incə məsələlərə toxunub  ətraflı 

izah və şərh edir. Bütün bu təhlillərdə Q.Kazımovun dil tarixçisi 

kimi tədqiqatçılıq istedadının konturları üzə çıxır. 



O, təhlillərini 

tarixçi kimi başlayır, dilçi kimi davam etdirir, vətəndaş 

kimi tamamlayır

. Tədqiqat predmetinə belə yanaşma üsulu dil 

faktlarını     tarixi   faktlarla   əlaqələndirməyə,   onların   ayrılan   və 

birləşən,   kəsişən   və   çarpazlaşan   məqamlarını   görmək   üçün 

araşdırıcıya yaxşı imkan verir və Q.Kazımov da həmin imkandan 

gözəl faydalanır.

Monoqrafiyada Azərbaycan dilinin əmələ gəlməsi xüsusi 

fəsildə öyrənilir. Albaniya və Atropatena dövlətlərinin yaranması, 

onların ərazilərinə və etnik tərkibinə dair elmi-tarixi ekskurslar 

fikirlərini əsaslandırmaq üçün tədqiqatçıya möhkəm dayaq olur. 

Q.Kazımov albanları çox geniş yayılmış türk tayfalarından hesab 

edir.   Ölkədə   albanlarla   yanaşı,   digər   türk   tayfalarının   da 

yaşadığını   nəzərə   çatdıran   tədqiqatçı   həmin   tayfaların   adlarını 

xatırladır   və   onların   guya   26   dildə   danışdığını   söyləyən 

müəlliflərin fikirlərinə tənqidi yanaşır. O, Azərbaycan tarixçilərinin 

son   araşdırmalarına   istinadən   yazır:   «26   dil»   anlayışını 

Albaniyanın aran və onu bürüyən dağ və dağətəyi hissələrinə 

şamil   etmək   mümkün   deyildir.   Ya   Strabonun  istifadə   etdiyi 

mənbədə məlumat    düzgün qeydə alınmamış, ya da «26 dil» 

anlayışı   Albaniyanın   şimalında   (Cənubi   Dağıstanda)   yaşayan 

əhalinin   dil   şəraitini   nəzərdə   tutmuşdu…   Albaniyanın   mərkəz 

hissəsində,   Kür   çayının   sağ   və   sol   sahili   ərazilərində   yaşayan 

əhali   arasında   bu   cür   dil   müxtəlifliyi   nəzərə   çarpmırdı… 

Albaniyanın   mərkəz   və   aran   rayonlarının   əhalisi   əsasən   türk 

etnoslarının, Dağıstana yaxın ərazisi isə həm də Qafqaz-iberdilli 

18


etnosların   yaşadığı   bölgələr   olmuşdur.   Albaniyada   türk   dili 

ləhcələri… qədim yerli türk dili ilə bir müddət yanaşı öz  varlığını 

saxlamış, tədricən alban (arran) türk dilinin yaranmasına gətirib 

çıxarmışdır.   Təsadüfi   deyil   ki,   erkən   orta   əsr   qaynaqlarında, 

toponimiya və antroponimi- yasında türk sözləri əks olunmuş-

dur».(


Qəzənfər Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi. səh.343

)

Q.Kazmov   albanları   qafqazdilli   tayfalar   hesab   edən 



müəlliflərlə   də   tam   əks   mövqedə   dayanır.   Xüsusilə   akademik 

İqrar Əliyevin mülahizələrini elmi baxımdan əsassız hesab edir 

və öz fikirlərini sübuta yetirmək üçün dil və folklor faktorlarına, 

bugünkü   türksoylu   xalqlar   arasında   «alban»   adlı   tayfaların 

olması amilinə söykənir. «Albanların türk mənşəli geniş yayılmış 

tayfalardan biri olduğunu sübut edən mühüm bir dəlil də ondan 

ibarətdir   ki,     türkmənlər,   qazaxlar,   qırğızlar,   qaraqalpaklar   və 

özbəklər arasında  bu gün də «alban» adlı türkmənşəli tayfalar 

vardır.   Qazaxlar   arasında   «mataj»   və   «alban»   tayfaları   daha 

qədim hesab olunur. Bir sıra türk epos qəhrəmanları «Alban» 

(ağıllı,   güclü,   müdrik   mənalarında)   adı   daşıyır.   Tarixi   izlər 

əsasında   müəyyən   edilmişdir   ki,   alban   adlı   tayfa   eramızın 

əvvəllərində hunların da tərkibində olmuşdur».

Kitabda   alban   dilinin   mənşəyi   və   alban   yazısı   barədə 

deyilənlər də elmi baxımdan əsaslıdır. Məlumdur ki, albanların 

etnik   mənsubiyyəti,   onların   tarixi   taleyi,   dilinin   və   əlifbasının 

mənşəyi   haqda   elmdə   müxtəlif   mülahizələr   var;   bəzi 

tədqiqatçılar alban dilini Qafqaz dilləri qrupuna aid edir, özlərinin 

isə   başqa   etnoslar   içərisində   əriyib   getdiyini   bildirirlər.   Bu 

alimlərin fikirlərinə tənqidi yanaşan Q.Kazımov elə onların özünə 

istinadən yazır: «Albanların digər etnosların içərisində əriyərək, 

heç bir iz qoymadan məhv olması haqqında mülahizələr doğru 

deyil. Azərbaycanın antik və orta əsrlər  mədəniyyətini yaradan 

etnosların – azərbaycanlı türklərin əcdadlarının biri albanlardır… 

Alban dili yeni minilliyin başlanğıcından başqa türk etnoslarının 

dili ilə qaynayıb-qarışaraq formalaşmış Azərbaycan-türk dili idi».

Alban   əlifbasının   mənşəyini   isə   tədqiqatçı   bir   çox 

müəlliflərin əksinə olaraq, Mesrop Maştotsun adı ilə yox, sünixli 

tərcüməçi   Beniaminin   adı   ilə   bağlayır:   onun   fikricə,   Mesrop 

Maştots  alban   əlifbasının   tərtibçisi   deyil,   bu  əlifbanı  bir   qədər 

19


dəyişdirən   –   «təzələyən»   adamdır.   Alban   əlifbası   M.Maştotsa 

qədər mövcud olmuşdur. Q.Kazımov K.V.Trever, Ə.Sumbatzadə 

kimi alimlərin fikirlərinə istinadən yazır ki, bizim eranın V əsrinin 

başlanğıcında   «Albaniyada   hansısa   köhnə   bir   əlifba   vardı   və 

Maştots onu təzələdi…» Alban dilinin yazısı V əsrə deyil, daha 

əvvəllərə   aiddir.   Hətta   «V   əsrin   sonu,   VI   əsrin   əvvəllərində 

albanlar   öz  yazılarından  artıq   beynəlxalq  yazışmalarda   istifadə 

edirdilər».

Tədqiqatçı sübut edir ki, albanlar kimi atropatenalılar da 

türk mənşəlidir. Onlar mannalıların, madayların varisləridir. E.ə. 

V-IV əsrlərdə Azərbaycana qayıdan türk tayfaları ilə birləşərək 

güclənmiş,   türk   mənşəli     xalq   kimi   formalaşma   prosesi 

keçirmişlər. Bu prosesdə Atropatena   ərazisində yaşayan kaspi, 

kadusi, ariak, qarqar, aran kimi türksoylu   və türkdilli tayfalar 

aparıcı mövqedə durmuşlar. Onların konsolidasiyası xeyli müddət 

davam etmiş və bizim eranın III-V əsrlərində Azərbaycan xalqı 

və ümumxalq Azərbaycan-türk dili formalaşmışdır. «Erkən orta 

əsrlərdə türk tayfaları ümumi «hun» adı ilə tanınmışlar. VI əsrin 

ortalarında «türk» adı ümumiləşdirici ad-etnonim kimi işlənməyə 

başlamışdır:   Göytürk   xaqanlığı   «türk»   sözünü   ilk   dəfə   rəsmi 

dövlət adı olaraq qəbul etmiş, boy və başçılarının adı ilə anılan 

bütün türklərə, bütün bir millətə advermə şərəfini qazanmışlar»

Azərbaycan   xalqının   və   dilinin   təşəkkül   tarixi   haqqında 

söylənmiş   çox   müxtəlif   fikir   və   mülahizələri   tənqidi   təhlildən 

keçirən Q.Kazımov onları ümumiləşdirərək yazır: «III-V əsrlərdə 

Azərbaycan xalqı  və ümumxalq Azərbaycan dili formalaşmışdır… 

V əsrdən sonra gələn türklər Azərbaycan ərazisində tayfalarla və 

ya   tayfa   dilləri   ilə   deyil,   hazır   xalqla   və   onun   artıq   təşəkkül 

tapmış   dili   ilə   qarşılaşmışlar…   XI-XIII   əsrlərdə   gələn   səlcuq 

oğuzları Azərbaycanda Azərbaycan dili formalaşdırmayıb. Onlar 

gələndə   artıq   bu   xalq   (Azərbaycan   xalqı   –

Z.Ə


.)   və   onun   dili 

vardı».


Kitabda   ümumxalq   Azərbaycan   dilinin   təşəkkülü   ilə 

yanaşı,     Azərbaycan   ədəbi   dilinin   də   təşəkkül   tarixi     və 

mərhələləri   müasir   elmin   metodoloji   prinsipləri   əsasında 

araşdırılır.   Q.Kazımovun   fikricə,   ümumxalq   Azərbaycan   dilinin 

inkişafı   tarixində   iki   böyük   mərhələ   bir-birindən   fərqlənir:   1) 

20


Qədim   Azərbaycan   dili   mərhələsi;   2)   Yeni   Azərbaycan   dili 

mərhələsi.

Monoqrafiyada «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı ümumxalq 

Azərbaycan   dilinin   təşəkkül   dövrünün   abidəsi   kimi   öyrənilir. 

Kitabın   yaranma   tarixindən   ətraflı   söhbət   açan   tədqiqatçı 

eposda   çoxlu   qam-şaman   elementləri   görür,   Dədə   Qorqudla 

bağlı   epizodlara   istinad   edib,   onları   mifik   dövrlə   əlaqələndirir. 

Müəllifə görə, qədim zamanlarda Qam həm dövlət başçısı, həm 

də dini rəhbər olmuşdur. Özü də «qam sənəti, kahinlik təhsil və 

öyrənmə yolu ilə deyil, irsən atadan oğula keçirmiş. Qam sirlərini 

yalnız qamlar bilirmiş».

«Kitabi-Dədə Qorqud»da təsvir edilən Oğuz elinin başçısı 

Bayandur   xan   Qam   Ğanın   oğludur.   Lakin   o,   qam-şaman 

vəzifəsini   yox,   siyasi   rəhbər   -   dövlət   başçısı   vəzifəsini   yerinə 

yetirir. Qam-şaman vəzifələrini isə Dədə Qorqud həyata keçirir; 

ağsaqqallıq edir, elçiliyə gedir, müşkül işləri yoluna qoyur və s. 

Bu fakta istinad edən Q.Kazımov yazır ki, kitabda   hadisələrin 

təsvir   edildiyi   dövr   –   ozan   sənətinin   çiçəklənmə   dövrüdür. 

Ozansız heç bir məclis keçmir.   Ozan xeyir-duası olmadan heç 

bir tədbirə əl atılmır. Ən çətin, ən müşkül məsələləri ozan həll 

edir…   Deməli,   dastanlar   qamla   ozanın   tədricən   ayrılmağa, 

birincinin   zəifləməyə,   ikincinin   güclənməyə   başladığı   dövrün 

məhsuludur. 

Tarix   etibarilə   bu   dövr   bizim   eranın   VI-VIII   əsrlərinə 

uyğun gəlir və tədqiqatçılar da boyların şifahi şəkildə elə həmin 

dövrdə – VI-VIII əsrlərdə formalaşdığını, VII-IX əsrlərdə isə tam 

təşəkkül tapdığını söyləmişlər (bax: 

«Kitabi-Dədə Qorqud», Bakı, 

1988, s.17

) Ancaq «Dədə Qorqud» epos kimi 200-300 il müd-

dətində yox, daha uzun, bəlkə də minillik bir zaman kəsiyində 

formalaşmışdır.   Ona   görə   VI-VIII   əsrləri   «Dədə   Qorqud» 

boylarının şifahi olaraq tam formalaşıb təşəkkül tapdığı dövr kimi 

səciyyələndirmək doğru olardı. Formalaşmanın ilkin mərhələsi – 

əvvəli isə Q.Kazımova  görə  çox  qədimlərdən – e.ə. ikinci  mi-

nillikdən başlanır. Bu fikir tədqiqatçıya başqa bir mühüm nəticəni 

söyləmək üçün əsas verir: ümumxalq Azərbaycan dilinin şifahi 

qolunun   formalaşma   prosesi   bizim   eranın   VI-VIII   əsrlərində 

deyil, daha əvvəlki dövrlərdən başlanır.

21


Lakin arxaik elementlərin çoxluğuna görə «Kitab»ın dili 

monoqrafiyada VI-VIII əsrlərin dil faktı kimi tədqiqata cəlb edilir. 

Müəllif əsərin fonetik, leksik və morfoloji xüsusiyyətlərini konkret 

bir   boyun   –   «Dirsə   xan   oğlu   Buğac   xan»   boyunun   əsasında 

nəzərdən keçirib şərh edir. Həmin boyda işlənmiş onlarca arxaik 

isim,   sifət,   say,   əvəzlik,   fel,   zərf,   habelə   feli   bağlama 

formalarının,   fel   şəkilləri   və   köməkçi   nitq   hissələrinin   tarixi-

morfoloji təhlilini verir. Tədqiqatçı yazır: «Kitabi-Dədə Qorqud» I 

minilliyin əvvəllərində – III-V əsrlərdə təşəkkül tapmaqla, əldən-

ələ, eldən-elə gəzə-gəzə, tayfa dillərini ümumiləşdirmək, özünü 

zənginləşdirmək yolu ilə, orta üslubun nümunəsi kimi, ümumxalq 

Azərbaycan dilinin formalaşmasında misilsiz rol oynamış, VI-VIII 

əsrlərdə   vahid   Azərbaycan   ədəbi   dilinin   kamil   abidəsi   kimi 

cilalanmış, saysız mədəni abidələrimizin məhvinə səbəb olmuş 

ərəb-islam caynağından qoparaq, bu günümüzə qədər gəlib çata 

bilmişdir».(

Qəzənfər Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi. səh

.460)


Monoqrafiyada «Kitabi-Dədə Qorqud»un sintaksisi daha 

ətraflı   araşdırılır.   Q.Kazımov   eposun   dilində   sintaktik   əlaqələr, 

söz birləşmələrinin struktur modelləri, cümlələrin quruluş növləri, 

baş və ikinci dərəcəli üzvlər, cümlə daxilində aktual üzvlənmənin 

rolu, mürəkkəb cümlənin tipləri haqqında geniş söhbət açmaqla 

Azərbaycan   dili   sintaksisinin   bütün   tarixi-struktur   modellərini 

nəzərdən   keçirir.   O,   elmi   müşahidə   və   ciddi   araşdırmalara 

əsasən,   «Dədə   Qorqud»   boylarının   dili   ilə   müasir   Azərbaycan 

ədəbi   dilinin   sintaktik   quruluşu   arasında   möhkəm   varislik, 

mənşə,   kök   birliyi,   kamil   sələf   və   zəngin   xələf   münasibətləri 

olduğunu,   nəhayət,   hələ   ilkin   feodalizm   dövründə   Azərbaycan 

dilinin yüksək bir inkişaf səviyyəsində durub, ünsiyyətin bütün 

formalarını hərtərəfli təmin etdiyini sübuta yetirir. Aydın olur ki, 

1500-2000 il bundan əvvəl formalaşan Azərbaycan türkcəsinin 

«fonetik sistemi də, lüğət tərkibi də, qrammatik quruluşu da… 

özünü əsaslı və mükəmməl şəkildə mühafizə edib saxlayıb».

Birinci   minilliyin   ortalarındakı yazı dili əsasında qələmə 

alınan   bu   «dastandakı   obrazlarda   şumerlərin,   arattalıların, 

kutilərin,   lulluların,   turukkilərin,   mannalıların,   madayların, 

albanların, atropatenalıların ruhu və nitqi yaşayır».

22


1300   il   bundan   əvvəl   ərəblərin   «Azərbaycan» 

adlandırdıqları   məkan   vahid   və   bütöv   bir   ölkə   olmuşdur.   Bu 

ölkənin   əhalisi,   başlıca   olaraq,   türklərdən   ibarət   idi   və   onun 

ünsiyyət   vasitəsi   də   türk   dili   idi.   Lakin   türklər   təkcə 

Azərbaycanda yox, «Qara dənizin və Xəzərin şimalında, bütün 

orta Asiyada, Altaydan Balkana qədər geniş ərazidə yayılmışdı. 

Ona görə də fərqləndirmək üçün əvvəllər «Azərbaycan» dedikləri 

bu   ərazidə   işlədilən   dili   «əl-azəriyyə»   -  



Yüklə 3,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   59




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin