«Azərbaycan milli ədəbi dilinin başlanğıc dövrü XVI əsrə
aiddir».
Dil tarixçisi kimi Q.Kazımov məşhur alman dilçisi Avqust
Şleyxer nəzəriyyəsinə tərəfdar çıxır. O, bütün dünya dillərinin
mənşə etibarilə bir kökdən yaranması barədə konsepsiyanı
doğru sayır və müdafiə edir. «Qapalı dünyanın sirri və ya
13
etnoteolinqvistik nəzəriyyə», «Müasir türk, rus, ingilis, ərəb və
fars dillərində eyniköklü sözlər», «Ulu dilin yaranması və
protodillərə parçalanması» məqalələrində tədqiqatçı bütün
dillərin vahid Ulu dildən yaranması haqda nəzəriyyəni yeni fakt
və mülahizələrlə zənginləşdirməyə çalışır. O, dünya dillərində çox
qədim zamanlardan mövcud olan oxşar sözləri kontakt əlaqəsinə
şamil edən alimlərlə əks mövqedə dayanır və bir-biri ilə qohum
olmayan müasir dünya dillərinin bir çoxunda nəzərə çarpan
leksik, morfoloji və sintaktik əlamətlərin eyniliyini həmin dillərin
vahid kökdən – Ulu dildən yaranması ilə bağlayır.
Tədqiqatçının dil tarixinə dair ən sanballı əsəri
«Azərbaycan dilinin tarixi» (2003) monoqrafiyasıdır. Doğma
ünsiyyət vasitəsinin ən uzaq keçmişdən başlayaraq, bizim eranın
XIII əsrinə qədər keçdiyi yolun tarixi mərhələlərini aydınlaşdıran
bu kitabda müəllif bəşər tarixinin ən qədim qatlarına enərək,
yenə A.Şleyxer nəzəriyyəsinə istinadən türk dilinin də mənşəyini
Ulu dilə bağlayır. Tədqiqatçıya görə, Ulu dil 35-40 min illik bir
müddət ərzində böyük inkişaf yolu keçərək protodillərə
parçalanmış, protodillərin inkişafı isə yeni dil ailələrinin
yaranması ilə nəticələnmişdir. Bu hadisə «ibtidai cəmiyyətin
dağılması dövründə baş vermişdir». (
Qəzənfər Kazımov.Azərbay-
can dilinin tarixi. Bakı, 2003, s.16)
Daha doğrusu, miladdan əvvəl təxminən «XII minillikdən
dilin inkişafında ikinci böyük mərhələ – protodillərin
parçalanması mərhələsi başlamış» və e.ə. XII-VI minilliklərdə dil
ailələri təşəkkül tapmışdır. Məhz bu dövrdə dillər morfoloji
quruluşuna görə bir-birindən ayrılaraq, köksözlü, flektiv və
aqlütinativ dillər kimi formalaşmışlar.
Tədqiqatçının düşüncələrinə görə, prototürkün
parçalanması da bu dövrə aiddir və bu proses elə Ön Asiyanın
hüdudları daxilində baş vermişdir: «Altay türklərin beşiyi, ilkin
vətəni deyildir. Türklərin beşiyi Ön Asiyadır». Onların Şərqə və
Qərbə doğru ilk hərəkəti – miqrasiyaları buradan başlamışdır;
türklər Azərbaycana Orta Asiyadan və Altaydan gəlməmişlər,
əksinə, onlar Altaya və Orta Asiyaya Ön Asiyadan getmişlər.
Monoqrafiyada türk-şumer əlaqələrinə – vəhdətinə dair
deyilənlər də maraqlı və əhəmiyyətlidir. Məlumdur ki, lap qədim
14
zamanlardan Dəclə-Fərat çaylarının arasında yerləşən və buna
görə İkiçayarası (Mesopotamiya) adlanan yerdə məskunlaşan
şumerlərin etnik mənsubiyyəti həmişə mübahisələrə səbəb
olmuşdur. Bir sıra tədqiqatçılar onların etnik baxımdan türklərlə
heç bir yaxınlığı olmadığını söyləyirlər. Bu mülahizələrin əksinə
olaraq, Q.Kazımov tarixçi və şərqşünas alimlərin fikirlərinə
söykənərək sübut edir ki, şumerlər İkiçayarasına şərqdən və
şimal-şərqdən, Zaqroş dağlarının ətəklərindən, Azərbaycan
ərazilərindən gələn əkinçi və maldar tayfalar olmuşlar. Şərqdə
və şimal-şərqdə yaşayan əkinçi və maldar tayfalar isə türklər
idilər. Onlar daha yaxşı əkin yerləri və otlaqlar qazanmaq
məqsədilə Zaqroş dağlarından İkiçayarasına enmiş, lakin burada
yaşadıqları zaman «köçüb gəldikləri ərazi ilə əlaqəni kəsməmiş,
tikinti şeylərini, xüsusilə meşə materiallarını İkiçayarasına
gəldikləri dağlardan gətirməli olmuşlar». Onlar uzun müddət İki-
çayarasında yaşayıb, özlərinə məxsus mədəniyyət və dövlət
qurduqdan sonra akkadların hücumlarına və istilalarına məruz
qalaraq, yenidən əvvəlki yaşayış məskənlərinə - «İran yaylasının
şimal-qərbinə, Azərbaycan ərazilərinə, öz qədim vətənlərinə
çəkilmişlər».
Kitabda Şumer – Azərbaycan mədəni-iqtisadi əlaqələri
arxeologiya elminin nailiyyətlərinə istinadən izah edilir.
Q.Kazımova görə, şumerlərin Azərbaycanla əlaqəsi neolit
dövründən başlanır və orta tunc dövründə daha da genişlənir.
İlk dövrlərdən mayasında dostluq, qardaşlıq duyulan bu əlaqələ-
rin ruhu sonralar da qorunur və güclənirdi. Şumer ərazisi
Azərbaycanın kuti, lullubi, kassi dövlətləri ilə mədəni-siyasi əla-
qələrini daha da möhkəmləndirir, qardaşlıq şəraitində yaşayırlar.
Belə tarixi ekskurslar müəllifə şumer dilinin dövrlərini
müəyyənləşdirmək, mixi yazılar haqqında söhbət açmaq üçün
lazım olur. Dilçi və tarixçilərin yazdıqlarına istinadən şumer
dilinin beş dövrünü fərqləndirən Q.Kazımov bu dövrlərin qısa
səciyyəsini də şumerşünas alimlərin fikirləri əsasında verir. O,
mixi yazılara istinad etməklə şumer dilinin quruluşundan söhbət
açaraq, bu dilin fonetikası, morfologiyası və sintaksisi haqqında
konkret məlumat verir. Şumer dilinin bəzi qrammatik
xüsusiyyətlərinin – morfoloji quruluşunun türk dilinin morfoloji
15
quruluşu ilə eyni olması, bəzi əlamətlərin Azərbaycan dilində
müşahidə edilməsi haqqında deyilənlər orijinal səslənir.
E.ə. XXIII yüzil akkad mənbələrində adı çəkilən və
haqqında məlumat verilən kuti, lullubi, subi, turukki, kassi, hurri
tayfalarının etnik və dil mənsubiyyəti haqqında deyilənlər də
tarixi faktlara və elmi məntiqin gücünə əsaslanır. Bu tayfaların
qədim Azərbaycan ərazisinin aborigenləri olduğunu inamla
bildirən müəllif həmin etnonimlərin etimologiyasına, tayfaların
«türk» adlandırılması tarixinə həssaslıqla yanaşır. O, tarixçi
alimlərin, xüsusilə Y.B. Yusifovun fikirlərinə söykənərək yazır:
«E.ə. III minilliyə dair hadisələrdə qeydə alınmış t u r u k k i
sözü «türk» etnoniminin qədim forması idi… Mərkəzi Asiyada bu
sözün V əsrdə meydana çıxmasının türklərin tarix etibarilə
qədimliyinə dəxli yoxdur… Əksinə,
türk
sözünün 3 min il sonra
Orta Asiyada meydana çıxması bir daha göstərir ki, Xəzərin şərq
sahillərinə türklər Ön Asiyadan yayılmışlar… və
türk
sözü qədim
«turukki»nin səlisləşmiş formasıdır».(
Q.Kazımov. Azərbaycan
dilinin tarixi, Bakı, 2003, s.191
)
«Türk» kəlməsinin etimologiyası haqqında düşünərkən,
Q.Kazımov onu «to», «do» sözü ilə bağlayır. Bu sözün
«törəmək», «doğmaq», «yayılmaq» kimi mənalar verdiyini qeyd
edir: «Türklərin sürətlə doğub-törəməsi, sürətlə çoxalması və bir
qisminin öz yurdlarını tərk edərək ekvator boyunca yayılması bu
adın onların xarakterinə uyğun olduğunu və qonşu tayfalar
tərəfindən verildiyini güman etməyə əsas verir».
Aratta, kuti, lullubi, turukki, kassi, subi tayfalarının türk
mənşəli olduğunu sübuta yetirmək üçün tədqiqatçının dil
faktlarına müraciət edərək, həmin tayfalarla bağlı etnonim,
toponim və antroponimlərdən söz açması əsaslı görünür. Çünki
söz-ad tarixdir; onun hər səsində keçmişin gizli sirri, mənalı
səhifəsi yatır. Q.Kazımov həmin səhifələri səriştəli bir alim-
etimoloq kimi oxuyur, qeyrətli vətəndaş kimi mənalandırır. Elə
buna görə onun təhlillərində
Aratta, Uti, Tukriş
toponimlərinin,
Tirikan, Kariantaş, Kara Xartaş, Kandaş, Nattaş,
Ulamburiaş, Kurum, Abiqattaş
antroponimlərinin sözaçımı
tarixdə olanları təkcə dil faktları ilə göstərmək yox, ilk növbədə
çağdaş türkün sümüyünü və iliyini silkələmək, onun etnik
16
enerjisini, milli mənlik və kişilik yaddaşını oyatmaq baxımından
faydalı görünür.
E.ə. III-II minilliklərdə Ön Asiyada, eləcə də Azərbaycan
ərazilərində yaşayan tayfaların türksoylu, ünsiyyət vasitəsinin
türkcə olduğunu sübut etmək üçün Q.Kazımovun söykəndiyi
tutarlı yerlərdən biri də onlardan qalan onomastik leksikanın
fonetik və qrammatik xüsusiyyətləridir. Monoqrafiya müəllifi yeri
gəldikcə tədqiqata cəlb etdiyi onomastik vahidlərin fonetik və
qrammatik xüsusiyyətlərindən söz açır; yer, tayfa və şəxs
adlarında ahəng qanununa riayət olunduğunu, bunun türk
dillərinin morfonoloji təbiətinə uyğun gəldiyini, bəzi sözlərdə
müşahidə edilən metateza və eliziya hadisələrinin təzahür
formalarını göstərir. Bu fəsildə həmçinin Manna və Madanın
etnik tərkibi, onların sərhədləri daxilində yaşayan tayfaların dil
xüsusiyyətləri ətraflı təhlil edilir.
Monoqrafiyada türk tayfalarının Ön Asiyadan, o
cümlədən Azərbaycandan miqrasiyası ilə yanaşı, onların
Azərbaycana qayıdışı (əks miqrasiyası) da geniş planda şərh
olunur. Tədqiqatçının elmi qənaətlərinə görə, türk tayfalarının
Azərbaycana ilkin gəlişini bizim eranın III-V əsrlərinə aid edən və
Azərbaycan-türk dilinin XI-XIII əsrlərdə formalaşdığını söyləyən
müəlliflərin iddiaları kökündən səhvdir. O, dünya elminin
arxalandığı arxeoloji tədqiqatların əldə etdiyi nəticələrə istinad
edərək qətiyyətlə bildirir ki, «türklərin ilkin vətəni Sayan-Altay
əraziləri deyil, Ön Asiya olmuş, ilkin miqrasiyalar məhz buradan
başlamış, türklər buradan Mərkəzi Asiyaya köç etmiş, min illərlə
o yerlərdə artıb-çoxalaraq, yeni əlverişli yaşayış sahələri axtarışı
ilə yenidən geriyə – öz ilkin yurdlarına dönmüşlər».
Belə dönüşlər e.ə. VIII-VII əsrlərdə (kimmer, skif, sak
tayfalarının gəlişi), bizim eranın I-V əsrlərində (hunların gəlişi) və
XI-XII əsrlərdə (səlcuq-oğuzların gəlişi) baş vermişdir. Bu
tayfalar (yaxud xalqlar) bir müddət aborigen türk tayfaları ilə
qonşuluq münasibətlərində olsalar da, tədricən «onlarla
qaynayıb-qarışmış, e.ə. I minilliyin ortalarından başlayaraq, daha
əsaslı şəkildə konsolidasiya prosesi keçirərək Azərbaycan
xalqının və dilinin təşəkkülündə iştirak etmişlər… Onlar zaman-
zaman Azərbaycanda türk etnoslarının və türk dilinin mövqeyini
17
gücləndirmək, yerli türk tayfa dillərinin ümumiləşməsinə,
ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülünə xüsusi təsir gös-
tərmişdir».
.
Bu tayfalar içərisində kimmerlər, skiflər və saklar mühüm
yer tutur. Onlar bəlkə də Azərbaycana qayıdan ilk qədim türk
tayfalarıdır. Ona görə Q.Kazımov bu tayfaların mənşəyi,
Azərbaycan ərazisində yerləşməsi və dilləri barədə qismən ətraflı
bəhs edir. Həmin tayfaların adlarını bildirən sözlərin leksik və
etimoloji izahından başlamış, fonetik və qrammatik
xüsusiyyətlərinə qədər bir sıra incə məsələlərə toxunub ətraflı
izah və şərh edir. Bütün bu təhlillərdə Q.Kazımovun dil tarixçisi
kimi tədqiqatçılıq istedadının konturları üzə çıxır.
O, təhlillərini
tarixçi kimi başlayır, dilçi kimi davam etdirir, vətəndaş
kimi tamamlayır
. Tədqiqat predmetinə belə yanaşma üsulu dil
faktlarını tarixi faktlarla əlaqələndirməyə, onların ayrılan və
birləşən, kəsişən və çarpazlaşan məqamlarını görmək üçün
araşdırıcıya yaxşı imkan verir və Q.Kazımov da həmin imkandan
gözəl faydalanır.
Monoqrafiyada Azərbaycan dilinin əmələ gəlməsi xüsusi
fəsildə öyrənilir. Albaniya və Atropatena dövlətlərinin yaranması,
onların ərazilərinə və etnik tərkibinə dair elmi-tarixi ekskurslar
fikirlərini əsaslandırmaq üçün tədqiqatçıya möhkəm dayaq olur.
Q.Kazımov albanları çox geniş yayılmış türk tayfalarından hesab
edir. Ölkədə albanlarla yanaşı, digər türk tayfalarının da
yaşadığını nəzərə çatdıran tədqiqatçı həmin tayfaların adlarını
xatırladır və onların guya 26 dildə danışdığını söyləyən
müəlliflərin fikirlərinə tənqidi yanaşır. O, Azərbaycan tarixçilərinin
son araşdırmalarına istinadən yazır: «26 dil» anlayışını
Albaniyanın aran və onu bürüyən dağ və dağətəyi hissələrinə
şamil etmək mümkün deyildir. Ya Strabonun istifadə etdiyi
mənbədə məlumat düzgün qeydə alınmamış, ya da «26 dil»
anlayışı Albaniyanın şimalında (Cənubi Dağıstanda) yaşayan
əhalinin dil şəraitini nəzərdə tutmuşdu… Albaniyanın mərkəz
hissəsində, Kür çayının sağ və sol sahili ərazilərində yaşayan
əhali arasında bu cür dil müxtəlifliyi nəzərə çarpmırdı…
Albaniyanın mərkəz və aran rayonlarının əhalisi əsasən türk
etnoslarının, Dağıstana yaxın ərazisi isə həm də Qafqaz-iberdilli
18
etnosların yaşadığı bölgələr olmuşdur. Albaniyada türk dili
ləhcələri… qədim yerli türk dili ilə bir müddət yanaşı öz varlığını
saxlamış, tədricən alban (arran) türk dilinin yaranmasına gətirib
çıxarmışdır. Təsadüfi deyil ki, erkən orta əsr qaynaqlarında,
toponimiya və antroponimi- yasında türk sözləri əks olunmuş-
dur».(
Qəzənfər Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi. səh.343
)
Q.Kazmov albanları qafqazdilli tayfalar hesab edən
müəlliflərlə də tam əks mövqedə dayanır. Xüsusilə akademik
İqrar Əliyevin mülahizələrini elmi baxımdan əsassız hesab edir
və öz fikirlərini sübuta yetirmək üçün dil və folklor faktorlarına,
bugünkü türksoylu xalqlar arasında «alban» adlı tayfaların
olması amilinə söykənir. «Albanların türk mənşəli geniş yayılmış
tayfalardan biri olduğunu sübut edən mühüm bir dəlil də ondan
ibarətdir ki, türkmənlər, qazaxlar, qırğızlar, qaraqalpaklar və
özbəklər arasında bu gün də «alban» adlı türkmənşəli tayfalar
vardır. Qazaxlar arasında «mataj» və «alban» tayfaları daha
qədim hesab olunur. Bir sıra türk epos qəhrəmanları «Alban»
(ağıllı, güclü, müdrik mənalarında) adı daşıyır. Tarixi izlər
əsasında müəyyən edilmişdir ki, alban adlı tayfa eramızın
əvvəllərində hunların da tərkibində olmuşdur».
Kitabda alban dilinin mənşəyi və alban yazısı barədə
deyilənlər də elmi baxımdan əsaslıdır. Məlumdur ki, albanların
etnik mənsubiyyəti, onların tarixi taleyi, dilinin və əlifbasının
mənşəyi haqda elmdə müxtəlif mülahizələr var; bəzi
tədqiqatçılar alban dilini Qafqaz dilləri qrupuna aid edir, özlərinin
isə başqa etnoslar içərisində əriyib getdiyini bildirirlər. Bu
alimlərin fikirlərinə tənqidi yanaşan Q.Kazımov elə onların özünə
istinadən yazır: «Albanların digər etnosların içərisində əriyərək,
heç bir iz qoymadan məhv olması haqqında mülahizələr doğru
deyil. Azərbaycanın antik və orta əsrlər mədəniyyətini yaradan
etnosların – azərbaycanlı türklərin əcdadlarının biri albanlardır…
Alban dili yeni minilliyin başlanğıcından başqa türk etnoslarının
dili ilə qaynayıb-qarışaraq formalaşmış Azərbaycan-türk dili idi».
Alban əlifbasının mənşəyini isə tədqiqatçı bir çox
müəlliflərin əksinə olaraq, Mesrop Maştotsun adı ilə yox, sünixli
tərcüməçi Beniaminin adı ilə bağlayır: onun fikricə, Mesrop
Maştots alban əlifbasının tərtibçisi deyil, bu əlifbanı bir qədər
19
dəyişdirən – «təzələyən» adamdır. Alban əlifbası M.Maştotsa
qədər mövcud olmuşdur. Q.Kazımov K.V.Trever, Ə.Sumbatzadə
kimi alimlərin fikirlərinə istinadən yazır ki, bizim eranın V əsrinin
başlanğıcında «Albaniyada hansısa köhnə bir əlifba vardı və
Maştots onu təzələdi…» Alban dilinin yazısı V əsrə deyil, daha
əvvəllərə aiddir. Hətta «V əsrin sonu, VI əsrin əvvəllərində
albanlar öz yazılarından artıq beynəlxalq yazışmalarda istifadə
edirdilər».
Tədqiqatçı sübut edir ki, albanlar kimi atropatenalılar da
türk mənşəlidir. Onlar mannalıların, madayların varisləridir. E.ə.
V-IV əsrlərdə Azərbaycana qayıdan türk tayfaları ilə birləşərək
güclənmiş, türk mənşəli xalq kimi formalaşma prosesi
keçirmişlər. Bu prosesdə Atropatena ərazisində yaşayan kaspi,
kadusi, ariak, qarqar, aran kimi türksoylu və türkdilli tayfalar
aparıcı mövqedə durmuşlar. Onların konsolidasiyası xeyli müddət
davam etmiş və bizim eranın III-V əsrlərində Azərbaycan xalqı
və ümumxalq Azərbaycan-türk dili formalaşmışdır. «Erkən orta
əsrlərdə türk tayfaları ümumi «hun» adı ilə tanınmışlar. VI əsrin
ortalarında «türk» adı ümumiləşdirici ad-etnonim kimi işlənməyə
başlamışdır: Göytürk xaqanlığı «türk» sözünü ilk dəfə rəsmi
dövlət adı olaraq qəbul etmiş, boy və başçılarının adı ilə anılan
bütün türklərə, bütün bir millətə advermə şərəfini qazanmışlar»
Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkül tarixi haqqında
söylənmiş çox müxtəlif fikir və mülahizələri tənqidi təhlildən
keçirən Q.Kazımov onları ümumiləşdirərək yazır: «III-V əsrlərdə
Azərbaycan xalqı və ümumxalq Azərbaycan dili formalaşmışdır…
V əsrdən sonra gələn türklər Azərbaycan ərazisində tayfalarla və
ya tayfa dilləri ilə deyil, hazır xalqla və onun artıq təşəkkül
tapmış dili ilə qarşılaşmışlar… XI-XIII əsrlərdə gələn səlcuq
oğuzları Azərbaycanda Azərbaycan dili formalaşdırmayıb. Onlar
gələndə artıq bu xalq (Azərbaycan xalqı –
Z.Ə
.) və onun dili
vardı».
Kitabda ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülü ilə
yanaşı, Azərbaycan ədəbi dilinin də təşəkkül tarixi və
mərhələləri müasir elmin metodoloji prinsipləri əsasında
araşdırılır. Q.Kazımovun fikricə, ümumxalq Azərbaycan dilinin
inkişafı tarixində iki böyük mərhələ bir-birindən fərqlənir: 1)
20
Qədim Azərbaycan dili mərhələsi; 2) Yeni Azərbaycan dili
mərhələsi.
Monoqrafiyada «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı ümumxalq
Azərbaycan dilinin təşəkkül dövrünün abidəsi kimi öyrənilir.
Kitabın yaranma tarixindən ətraflı söhbət açan tədqiqatçı
eposda çoxlu qam-şaman elementləri görür, Dədə Qorqudla
bağlı epizodlara istinad edib, onları mifik dövrlə əlaqələndirir.
Müəllifə görə, qədim zamanlarda Qam həm dövlət başçısı, həm
də dini rəhbər olmuşdur. Özü də «qam sənəti, kahinlik təhsil və
öyrənmə yolu ilə deyil, irsən atadan oğula keçirmiş. Qam sirlərini
yalnız qamlar bilirmiş».
«Kitabi-Dədə Qorqud»da təsvir edilən Oğuz elinin başçısı
Bayandur xan Qam Ğanın oğludur. Lakin o, qam-şaman
vəzifəsini yox, siyasi rəhbər - dövlət başçısı vəzifəsini yerinə
yetirir. Qam-şaman vəzifələrini isə Dədə Qorqud həyata keçirir;
ağsaqqallıq edir, elçiliyə gedir, müşkül işləri yoluna qoyur və s.
Bu fakta istinad edən Q.Kazımov yazır ki, kitabda hadisələrin
təsvir edildiyi dövr – ozan sənətinin çiçəklənmə dövrüdür.
Ozansız heç bir məclis keçmir. Ozan xeyir-duası olmadan heç
bir tədbirə əl atılmır. Ən çətin, ən müşkül məsələləri ozan həll
edir… Deməli, dastanlar qamla ozanın tədricən ayrılmağa,
birincinin zəifləməyə, ikincinin güclənməyə başladığı dövrün
məhsuludur.
Tarix etibarilə bu dövr bizim eranın VI-VIII əsrlərinə
uyğun gəlir və tədqiqatçılar da boyların şifahi şəkildə elə həmin
dövrdə – VI-VIII əsrlərdə formalaşdığını, VII-IX əsrlərdə isə tam
təşəkkül tapdığını söyləmişlər (bax:
«Kitabi-Dədə Qorqud», Bakı,
1988, s.17
) Ancaq «Dədə Qorqud» epos kimi 200-300 il müd-
dətində yox, daha uzun, bəlkə də minillik bir zaman kəsiyində
formalaşmışdır. Ona görə VI-VIII əsrləri «Dədə Qorqud»
boylarının şifahi olaraq tam formalaşıb təşəkkül tapdığı dövr kimi
səciyyələndirmək doğru olardı. Formalaşmanın ilkin mərhələsi –
əvvəli isə Q.Kazımova görə çox qədimlərdən – e.ə. ikinci mi-
nillikdən başlanır. Bu fikir tədqiqatçıya başqa bir mühüm nəticəni
söyləmək üçün əsas verir: ümumxalq Azərbaycan dilinin şifahi
qolunun formalaşma prosesi bizim eranın VI-VIII əsrlərində
deyil, daha əvvəlki dövrlərdən başlanır.
21
Lakin arxaik elementlərin çoxluğuna görə «Kitab»ın dili
monoqrafiyada VI-VIII əsrlərin dil faktı kimi tədqiqata cəlb edilir.
Müəllif əsərin fonetik, leksik və morfoloji xüsusiyyətlərini konkret
bir boyun – «Dirsə xan oğlu Buğac xan» boyunun əsasında
nəzərdən keçirib şərh edir. Həmin boyda işlənmiş onlarca arxaik
isim, sifət, say, əvəzlik, fel, zərf, habelə feli bağlama
formalarının, fel şəkilləri və köməkçi nitq hissələrinin tarixi-
morfoloji təhlilini verir. Tədqiqatçı yazır: «Kitabi-Dədə Qorqud» I
minilliyin əvvəllərində – III-V əsrlərdə təşəkkül tapmaqla, əldən-
ələ, eldən-elə gəzə-gəzə, tayfa dillərini ümumiləşdirmək, özünü
zənginləşdirmək yolu ilə, orta üslubun nümunəsi kimi, ümumxalq
Azərbaycan dilinin formalaşmasında misilsiz rol oynamış, VI-VIII
əsrlərdə vahid Azərbaycan ədəbi dilinin kamil abidəsi kimi
cilalanmış, saysız mədəni abidələrimizin məhvinə səbəb olmuş
ərəb-islam caynağından qoparaq, bu günümüzə qədər gəlib çata
bilmişdir».(
Qəzənfər Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi. səh
.460)
Monoqrafiyada «Kitabi-Dədə Qorqud»un sintaksisi daha
ətraflı araşdırılır. Q.Kazımov eposun dilində sintaktik əlaqələr,
söz birləşmələrinin struktur modelləri, cümlələrin quruluş növləri,
baş və ikinci dərəcəli üzvlər, cümlə daxilində aktual üzvlənmənin
rolu, mürəkkəb cümlənin tipləri haqqında geniş söhbət açmaqla
Azərbaycan dili sintaksisinin bütün tarixi-struktur modellərini
nəzərdən keçirir. O, elmi müşahidə və ciddi araşdırmalara
əsasən, «Dədə Qorqud» boylarının dili ilə müasir Azərbaycan
ədəbi dilinin sintaktik quruluşu arasında möhkəm varislik,
mənşə, kök birliyi, kamil sələf və zəngin xələf münasibətləri
olduğunu, nəhayət, hələ ilkin feodalizm dövründə Azərbaycan
dilinin yüksək bir inkişaf səviyyəsində durub, ünsiyyətin bütün
formalarını hərtərəfli təmin etdiyini sübuta yetirir. Aydın olur ki,
1500-2000 il bundan əvvəl formalaşan Azərbaycan türkcəsinin
«fonetik sistemi də, lüğət tərkibi də, qrammatik quruluşu da…
özünü əsaslı və mükəmməl şəkildə mühafizə edib saxlayıb».
Birinci minilliyin ortalarındakı yazı dili əsasında qələmə
alınan bu «dastandakı obrazlarda şumerlərin, arattalıların,
kutilərin, lulluların, turukkilərin, mannalıların, madayların,
albanların, atropatenalıların ruhu və nitqi yaşayır».
22
1300 il bundan əvvəl ərəblərin «Azərbaycan»
adlandırdıqları məkan vahid və bütöv bir ölkə olmuşdur. Bu
ölkənin əhalisi, başlıca olaraq, türklərdən ibarət idi və onun
ünsiyyət vasitəsi də türk dili idi. Lakin türklər təkcə
Azərbaycanda yox, «Qara dənizin və Xəzərin şimalında, bütün
orta Asiyada, Altaydan Balkana qədər geniş ərazidə yayılmışdı.
Ona görə də fərqləndirmək üçün əvvəllər «Azərbaycan» dedikləri
bu ərazidə işlədilən dili «əl-azəriyyə» -
Dostları ilə paylaş: |