əgər, əgər ki, hərçənd, hərçənd ki,
madam ki, indi ki, bir halda ki
sözlərini bağlayıcı yox,
bağlayıcı sözlər hesab edir. Onun apardığı müqayisələr və
söykəndiyi elmi arqumentlər mülahizələrinin əsaslı olduğuna
inam yaradır.
Dərslikdə budaq cümlələrin izahı da sistemli verilir. Elmi
təsnifatı əvvəlcə bağlayıcı vasitələrə görə, yəni budaq cümlənin
baş cümləyə necə bağlanmasına görə aparan alim bu cəhətdən
tabeli mürəkkəb cümlənin dörd növünü müəyyənləşdirir:
asindetik, analitik, sintetik və analitik-sintetik. Bunların spesifik
xüsusiyyətlərini göstərdikdən sonra isə o, budaq cümləni yerinə
görə təsnif edir. əvvəlcə “baş cümlə + budaq cümlə”, sonra
“budaq cümlə + baş cümlə” tipini nəzərdən keçirir, nəhayət,
mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin və zərflik budaq cümlələrinin
qrammatik-sintaktik xarakteristikasını verir. Başqa tədqiqatçıların
birtipli budaq cümlələr kimi təqdim etdiyi dərəcə, yer, kəmiyyət,
məqsəd budaq cümlələrinin yeni tiplərini müəyyənləşdirir.
Dərsliyin son bölmələri mətn sintaksisi, durğu işarələri,
45
özgə nitqi və onun verilməsi üsullarına həsr olunmuşdur.
Müəllifin orijinal elmi düşüncələrinin və araşdırmalarının nəticəsi
kimi meydana gələn həmin bölmələrdə mətnin struktur-semantik
xüsusiyyətləri, onun daxili vahidləri, qurulma texnikası, sintaktik
bütövlərin quruluşu, sərhədləri, məna yükü, komponentləri,
onların məntiqi- sintaktik əlaqə üsulları barədə aydın və bitkin
məlumat verilir. Bu məlumat təkcə dilçilik – mətn sintaksisi
baxımından deyil, ədəbiyyatşünaslıq – mətnin poetikası
baxımından da ciddi maraq doğurur və çox əhəmiyyətli görünür.
Kitabın sonunda Azərbaycan yazısında işlənən durğu işarələri
barədə müəllifin söylədikləri həm nəzəri, həm də praktik
əhəmiyyət daşıyır.
Bütün dərslik boyu irəli sürülən elmi-nəzəri fikir və
mülahizələr Azərbaycan klassik və müasir ədəbiyyatından –
C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiyev, M.S.Ordubadi,
S.Vurğun, S.Rüstəm, R.Rza, M.İbrahimov, İ.Əfəndiyev, F.Kə-
rimzadə, Y.Səmədoğlu, Ə.Əylisli və b. sənətkarların bədii əsərlə-
rindən, habelə şifahi xalq ədəbiyyatından seçilmiş nümunələrlə
sübuta yetirilir. Dərsliyin quruluşu da elmidir. Müəllifin təhlil-şərh
mədəniyyəti, alim-dilçi duyumu xoş təsir bağışlayır. Hər bir
böyük bölmənin sonunda elmi ədəbiyyatın, istifadə olunmuş
mənbələrin göstərilməsi, habelə mövzuların daxilində “Məlumat
üçün” bölmələrinin, yığcam qeydlərin verilməsi kitabın elmi-
informativ çəkisini daha da çoxaldır.
Bütün bu keyfiyyətlərinə görə dərslik elmi-pedaqoji
ictimaiyyət tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanmış və sürətlə
yayılaraq, az vaxtda üç dəfə nəşr olunmuşdur.
***
Q.Kazımovun elmi tədqiqat sahələrindən biri də
Azərbaycan aşıq şerinin babası sayılan Qurbaninin poetik irsinin
toplanması, tədqiqi və təhlilidir. O, aşığın əsərlərini toplayıb
çapa hazırlamış, həm doğma Azərbaycan, həm də rus dillərində
geniş ön söz və qeydlərlə çap etdirmişdir. Aşığın həyat və yara-
dıcılığına dair 10-dan artıq elmi-kütləvi məqalənin müəllifidir:
«Aşıq Qurbani və məzarı», «Diri kəndi və Qurbani», «Qurbani
46
ənənələri», «Qurbani sənətkarlığı», «Qurbani» təxəllüsü»,
«Qurbani və Xətai» və s.
Aşığın həyat və yaradıcılığına dair araşdırmalarını
Q.Kazımov «Qurbani və poetikası» (1996) monoqrafiyasında
ümumiləşdirmişdir. O, Qurbani sənətinin ideya-estetik, bədii-
fəlsəfi qaynaqları, aşığın sələfləri haqqında söhbət açmış, bu
sənətin inkişaf və təkmilləşməsində onun xidmətlərini və möv-
qeyini müəyyənləşdirməyə çalışmışdır. Aşıq sənətinin kökləri,
qaynaqları barədə düşünərkən alimin onu ən qədim çağlarla,
qam-şaman dövrü ilə bağlaması maraqlıdır. Doğrudan, aşığın
tarixi çox qədim zamanlarla bağlıdır. Bəlkə də qam, şaman, ata,
dədə, varsaq, ozan ad-titulları aşığın varisləridir. Aşıq –
söyləyən, deyən, tanrı sözünü yerdəkilərə – insanlara çatdıran
baş qamın adıdır. O, əlinə qopuz-saz götürənə qədər
peyğəmbərlik funksiyasını yerinə yetirmişdir. Sivilizasiyanın son-
rakı mərhələsində müxtəlif türk tayfaları içərisində ata, dədə,
varsaq, ozan adlanaraq, tamam unudulmuş, islamda təriqətlərin
inkişafı dövründə yenidən meydana gəlmişdir.
Azərbaycan folklorşünaslarının ənənəvi fikirlərinə istinadən
Q.Kazımov aşıq sənətinin ozan sənətindən intişarı barədə
konsepsiyanın tərəfdarı kimi çıxış edir: «VIII-IX əsrlərdən
müxtəlif təriqətlərin meydana çıxması, xüsusən sufilik ideyaları
ozan sənətinin yeni keyfiyyətlər qazanmasına səbəb olur… Sufi-
lərin tapındığı «vəhdəti-vücud» fəlsəfəsini təbliğ edən və özü də
ilahi eşq uğrunda fədaiyə çevrilən ozan əvvəllər yerinə yetirdiyi
vəzifələrin bir çoxundan uzaqlaşmalı olur. Düşdüyü mühitdəki
fəlsəfi-irfani axınların təsiri nəticəsində o, güclü şəkildə təriqət
yolu tutaraq, ilahi eşqin aşiqi, «haqq aşiqi» kimi çıxış edir və bu
vaxtdan etibarən də «aşıq» ad-titulu altında gəzib dolanır».
(
Q.Kazımov. «Qurbani və poetikası», Bakı, 1996, s.14
)
Bunları Q.Kazımov ona görə xatırladır ki, haqq aşığı
Qurbaninin bədii yaradıcılığının ideya-fəlsəfi qaynaqlarını, onun
klassik ədəbiyyatdan bəhrələnmə dərəcəsini düzgün
müəyyənləşdirsin. Və çəkinmədən demək olar ki, o öz
məqsədinə nail ola bilir. Kitabda Qurbaninin yaradıcılığı ilə Yunis
Əmrə, Mola Qasım Şirvanlı, Qazi Bürhanəddin, İmadəddin
Nəsimi, Cahan şah Həqiqi kimi sənətkarların yaradıcılığı
47
arasındakı tipoloji səsləşmələrin səbəbləri, bu səsləşmələrin eyni
mənbədən – təsəvvüfçülükdən mayalanması inandırıcı faktlar və
paralellər əsasında sübuta yetirilir.
Monoqrafiyada Qurbaninin Şah İsmayıl Xətai ilə
münasibətləri barədə daha geniş məlumat verilir. Aşıq barədə
söylənən rəvayətləri, onun əldə olan şeirlərini, «Qurbani»
dastanının müxtəlif variantlarını elmi düşüncə süzgəcindən
keçirən tədqiqatçı onları tarixi faktlarla müqayisə edib, bu el sə-
nətkarının kiçik bir ömürlüyünü meydana qoymuş, Qurbaninin
əsərlərinin toplanması və nəşri barədə yığcam və konkret
məlumat vermişdir. Müəllif 1920-ci illərdən üzü bəri bu sahədə
xeyirxah işlər görmüş Salman Mümtaz, Hümmət Əlizadə,
Əhliman Axundov, Araz Dadaşzadə kimi alimlərin zəhmətini qə-
dirşünaslıqla yada salır, özünün nəşr etdirdiyi kitabın tərtib
prinsipləri, mətnşünaslıq işləri barədə oxucunu məlumatlandırır,
aşığın şeirlərinin qorunub saxlandığı cünglərin yerini nişan verir,
həmin cünglərdəki əsərlərin köçürülmə tarixini, nüsxə fərqini
göstərir və hansı nüsxənin daha etibarlı olması haqda
mülahizələr yürüdür. O, Qurbani lirikasının məzmunca təsnifini
verir, aşığın məhəbbət, gözəllik və təbiətin tərənnümünə həsr
olunmuş «Bənövşə», «Sevinsin», «Qızların», «Ləblərin»,
«Vermərəm səni», «Nədəndi», «Dilbər», «Pəri» kimi onlarca
qoşma və gəraylısını təhlil edərək, obrazların real, həyati
məzmun daşıdığı barədə konsepsiyanı möhkəmləndirir.
Qurbani yaradıcılığına dair tədqiqatları Q.Kazımova
Azərbaycan milli ədəbi dilinin
başlanğıc dövrünü
müəyyənləşdirmək üçün imkan yaradır. Bu dövrü XVIII, yaxud
XIX əsrə şamil edən alimlərdən fərqli olaraq, o, Azərbaycan
ədəbi dilinin XVI əsrdən milliləşmə prosesi keçirməyə başladığını
bildirir. Bu prosesi şərtləndirən ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni
amillər sırasına tədqiqatçı ilk növbədə vahid dövlətin
yaranmasını, sosial-iqtisadi və siyasi birliyin mövcudluğunu daxil
edir. Doğrudan da, Səfəvilər dövründə ünsiyyət vasitəsi kimi
Azərbaycan türk dilinin işlənmə dairəsi olduqca genişlənir.
Xalqın, demək olar, bütün təbəqələri: kəndli və şəhərli də, ziyalı
və əmələ də, məmur və dövlət xadimi də, divan işçisi və tacir
də Azərbaycan-türk dilində danışır.
48
Həmin prosesi qüvvətləndirən və sürətləndirən amillərdən
biri də bədii ədəbiyyat, xüsusilə aşıq yaradıcılığının inkişafı olur.
Məhz aşıq yaradıcılığı poeziyada heca vəzninin geniş yayılmasına
qüvvətli təsir göstərir. Azərbaycan aşıqlarının babası xalq danışıq
sözlərini şerə gətirməklə bədii üslubu daha da sadələşdirir.
Şübhəsiz, belə sözlər içərisində alınmalar, arxaizmlər, dia-
lektizmlər də var idi. Lakin onlar ümumişlək səciyyə daşıyır və
Qurbani dövründə xalqın əksər təbəqələri tərəfindən başa
düşülürdü.
Kitabda milliləşməni təsdiq edən xüsusi dil amili kimi leksik
və morfoloji vahidlərin təhlili ön plana çəkiilir.
Diqqəti çəkən məsələlərdən biri də budur ki, millilik
Qurbani dilinin təkcə leksik və qrammatik qatlarında deyil, həm
də obrazlılıq vasitələrində, məcazlar sistemində izlənilir.
Sözlərin çoxmənalılığı, ümumişlək leksikanın böyük üstünlüyü,
cinas qafiyələr, incə və zərif yumor, epitetlər, mübaliğələr, meta-
foralar, frazeoloji vahidlər, atalar sözləri və məsəllər, hətta
intonasiya, ritm, ölçü, ahəngdarlıq kimi xalis forma elementləri
də Qurbani poeziyasının millilik keyfiyyətləri kimi
predmetləşdirilir və izah edilir.
Bütün bu keyfiyyətlər tanınmış dilşünas alim Qəzənfər
Kazımovu həm də məsuliyyətli bir folklor-aşıq şeri tədqiqatçısı
saymağa əsas verir. Onun «Qurbani və poetikası» kitabı XV-
XVI əsrlərdə yaşamış Azərbaycan aşığının – böyük el
sənətkarının həyat və yaradıcılığından bəhs edən ilk, lakin san-
ballı bir monoqrafiyadır. O, gələcəkdə də Azərbaycan milli ədəbi
dilinin təşəkkül dövrünü və aşıq şerinin problemlərini öyrənən
tədqiqatçılar üçün istinad yeri, etibarlı elmi mənbə olacaqdır.
***
Qəzənfər Kazımov elmi fəaliyyətini tədris-pedaqoji işlə,
müəllimliklə vəhdətdə davam etdirən, filoloji fikrin yeni
qənaətlərini auditoriyalarda tə- ləbələrə çatdıran yorulmaz bir
müəllim – ziyalıdır. İki il orta məktəbdə, qırx ildən artıq ali təhsil
ocaqlarında müəllim, dosent, professor, fakültə dekanı, kafedra
müdiri vəzifələrində çalışan bu müdrik, təvazökar insan doğma
49
Azərbaycan dilinin yalnız tədqiqatçısı yox, həm də böyük
təbliğatçısı və təəssübkeşidir.
Əsas ünsiyyət vasitəsi kimi ana dilinin bütün gözəlliklərini
xalqa duydurmaq, sevdirmək, onun ictimai-siyasi statusunu
yüksəltmək, bu işi gələcəkdə vicdanla yerinə yetirəcək
vətəndaşlar yetişdirmək! Onun alim-pedaqoq amalının başlıca
məzmunu budur və Qəzənfər müəllim həmin amala çatmaq
üçün, demək olar, əlindən gələni etmişdir: mühazirə oxumuş,
seminar aparmış, proqram tərtib etmiş, dərslik yazmış, xüsusi
seminarlar üçün tədris vəsaiti hazırlamışdır.
Q.Kazımovun pedaqoji fikir və mülahizələrinin bir qismi
Azərbaycan dili fənninin ali məktəblərdə tədrisi problemi ilə
bağlıdır. Alim bu işin keyfiyyətinin yüksəldilməsində xüsusi
seminar məşğələlərini əhəmiyyətli sayır: «Xüsusi seminar
məşğələləri nəzəriyyə ilə praktikanın birləşdiyi nöqtədir. Məş-
ğələlər nəzəri biliyi dərinləşdirmək və möhkəmləndirmək
məqsədi daşıyır, elmi-nəzəri fikirləri təcrübi yolla yoxlamağa
imkan verir. Tələbələr bu prosesdə elmi tədqiqat üçün lazım olan
material və avadanlıqla tanış olur, onları öyrənir… Xüsusi
seminar məşğələlərinin düzgün elmi əsaslarla, pedaqoji tələb və
prinsiplərə uyğun şəkildə aparılması tələbələrin ayrı-ayrı konkret
problemlərlə əlaqədar biliyini artırır, bacarıq və vərdişlərini,
mühakimə qabiliyyətini inkişaf etdirir, elmi və ictimai-siyasi
dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynayır».
(
Qəzənfər Kazımov. Dil, tarix, poeziya, 2005, s.571
)
Lakin xüsusi seminar məşğələlərinin əhəmiyyəti
deyilənlərlə məhdudlaşmır. Belə məşğələlər həmçinin
Azərbaycan dilinə dair biliklərin daha yaxşı mənimsənilməsi üçün
stimul yaradır. Q.Kazımov yazır: «Seminar məşğələləri dilçilik
elminin bu və ya digər sahəsinə dair mühüm bir problemin də-
rindən və hərtərəfli təhlili üzərində qurulur. Eyni zamanda
burada əsas məqsəd tələbələrin fərdi nitq və mühakimə
qabiliyyətini, onların müstəqil fikir söyləmə və tədqiqatçılıq vər-
dişlərini inkişaf etdirməkdir. Odur ki xüsusi seminarların keyfiy-
yətli və müasir tələblərə müvafiq təşkili – hazırlıqlı mütəxəssis
kadrların yetişdirilməsi işinə ciddi köməkdir».
Hər hansı fənnin tədrisində uğurları təmin edən şərtlərdən
50
biri həmin fənnin mündəricəsini şərh edən proqramdır. Yaxşı
tərtib olunmuş proqram fənni tədris edən müəllim üçün son
məqsədə aparan işıqlı yoldur. Proqram nə qədər əhatəli və
sistemli qurulsa, aid olduğu sahələrdə bir o qədər çox fayda ve-
rər. Buna görə Q.Kazımov da dilçiliyə dair proqramların tərtibinə
vacib işlərdən biri kimi baxır. Hələ 1970-ci ildə yazdığı «Dilçilik
proqramları» adlı resenziyasında APİ-nin Dilçilik kafedrasında
hazırlanmış müxtəlif fənn proqramlarının elmi məziyyətləri və
çatışmazlıqları haqqında söhbət açan gənc müəllim sonralar özü
də müəyyən proqramların hazırlanmasında ya müəllif, ya elmi
redaktor, ya da məsləhətçi kimi yaxından iştirak edir; Pedaqoji
İnstitutların filologiya fakültələri üçün «Azərbaycan dilindən
praktik məşğələlər» (1973), «Komizmin dil vasitələri və komizm
üsulları» (1983), «Müasir Azərbaycan ədəbi dili» (1988) və
s.proqramlarını hazırlayıb çap etdirir. 1990-cı illərdə respublikada
həyata keçirilən təhsil islahatları bir sıra yeni vəzifələr irəli sürür,
başqa fənlərlə yanaşı, Azərbaycan dilinin də yeni məzmunu ha-
zırlanır və Q.Kazımov bu proqramın işlənməsində müəllif kimi
iştirak edir.
Q.Kazımov orta məktəb və universitetlər üçün
«Azərbaycan dili» dərsliklərinin hazırlanmasında ardıcıl şəkildə,
həm də fəal iştirak edən pedaqoqdur. Bu işin mahiyyətini və
məsuliyyətini dərindən bilən alim yazır: «Orta məktəb üçün
dərslik tərtibi zərgər işidir. Yüzlərcə sözdən, ifadədən, cümlədən,
çalışma formasından biri seçilir. Ən mürəkkəb qaydalar ən sadə
misallarla izah edilir. Bu hal müəllifdən müdriklik tələb edir.
Dionisin verdiyi tərif iki min ildən artıqdır ki, hökm sürür,
cümlənin müasir təriflərinin əsasında durur. Şagird üçün dərslik
hazırlamaq monoqrafiya yazmaqdan çətin və mürəkkəbdir».
(
Qəzənfər Kazımov. Dil, tarix, poeziya, s.575.
)
«Monoqrafiya yazmaqdan çətin və mürəkkəb iş» olan
dərslik yazmaqdan Q.Kazımov zövq alır. O, 1977-ci ildə təlim rus
dilində olan məktəblərin 2-ci sinfi üçün «Azərbaycan dili» dərsliyi
hazırlamış, 1983-cü ildən ümumtəhsil məktəblərinin 7-8 sinifləri
üçün «Azərbaycan dili» dərsliyinin həmmüəllifi (akademik
M.Şirəliyev və professor M.Hüseynzadə ilə) olmuşdur. 1930-cu
illərdən məktəblilərin istifadəsində olan bu dərslik Q.Kazımovun
51
ağır zəhməti sayəsində xeyli yeniləşdirilmişdir; bütün mövzular
və çalışmalar sistemi təzədən qurulmuş, ilk dəfə olaraq sintaktik
təhlil qaydaları və bu qaydaların asan mənimsənilməsi üçün
sxemlər, şagirdlərin dünyagörüşünü inkişaf etdirmək məqsədilə
Mahmud Kaşgari və Mirzə Kazım bəyin həyat və yaradıcılığı
haqqında qısa məlumat, habelə milli mədəniyyət tarixinə dair
illüstrasiya və çalışmalar verilmişdir.
VII-VIII siniflər üçün «Azərbaycan dili» dərsliyi XX əsrin
90-cı illərində yeni məzmunda təzədən yazılarkən, Q.Kazımov da
onun həmmüəllifi olmuşdur. Bu dəfə o, dərsliyi professor Yusif
Seyidovla yazmış və kitab 1994-cü ildə «Türk dili» adı ilə çapdan
çıxmışdır. 2002-ci ildə V-XI siniflər üçün yeni «Azərbaycan dili»
proqramı hazırlanmış, ana dilinin tədrisinə verilən saatların miq-
darı artırılmışdır. Əvvəlki illərdə VII-VIII siniflərdə öyrədilən
sintaksis mövzuları indi VIII-IX siniflərin proqramına keçirilmiş-
dir. Buna müvafiq olaraq Q.Kazımov dosent Faiq Şahbazlı ilə
birlikdə orta məktəblərin VIII-IX sinifləri üçün yeni dərslik
hazırlamış, bu dərslik 2003-cü ildə «Təhsil» nəşriyyatında çap
edilmişdir.
Azərbaycan dili proqramları yenidən işləndiyi və bir sıra
dəyişikliklər edildiyi üçün dərslik də yenidən işlənmiş və
proqramın tələblərinə uyğunlaşdırılmışdır. Proqramda cüttərkibli
və təktərkibli cümlələr, cümlə üzvlərinin xüsusiləşməsi, yaramçıq
cümlələr, mürəkkəb quruluşlu (qarışıq tipli) tabeli mürəkkəb
cümlə mövzuları özünə yer almadığından onlar dərslikdən də
çıxarılmış, sadə cümlənin növləri şəxsə görə təsnif edilmişdir. Bir
sıra mövzuların yeri dəyişdirilmiş, «Vasitəsiz və vasitəli nitq»
«Mürəkkəb cümlə» mövzusundan sonra verilmişdir. Rabitəli
nitqin inkişaf etdirilməsinə diqqətlə yanaşan müəlliflər şagirdlərin
imla, ifadə və inşa yazmağı öyrənmələri üçün maraqlı mətnlər və
çalışmalar vermişlər.
Üslubiyyat məsələləri ilə yanaşı, şagirdlərin üslublar
haqqında lazımi məlumat almaları və əməli yazıları öyrətmək
məqsədilə xüsusi çalışmalar tərtib edilmişdir. Hər sinfə aid
mövzunun əvvəlində və sonunda təkrar üçün nəzərdə tutulan
çalışma, sual və tapşırıqlar yenidən işlənmiş, zənginləşdirilmişdir.
Nəzəri müddəaları sübut etmək üçün verilən nümunələr daha
52
çox Azərbaycan ədəbiyyatının yeni nəslinin – 60-cılar adlanan
şair və yazıçıların əsərlərindən seçilmiş, nəticədə müasir
Azərbaycan dilinin sintaktik quruluşu haqqında dolğun təsəvvür
yaradılmışdır.
2005-ci ildə Q.Kazımovun orta məktəbin VIII və IX
siniflərinin hər biri üçün «Azərbaycan dili» dərsliyi çap olunur. Bu
dərsliklər 2003-cü ildə çapdan çıxmış «Azərbaycan dili» əsasında
hazırlansa da, bir sıra yeni fikir və mülahizələrlə
zənginləşdirilmişdir. O, VIII sinif üçün dərsliyi dosent Faiq Şah-
bazlı ilə, IX sinif üçün dərsliyi isə tək yazmışdır. Digər dərslikləri
kimi, bu kitabların da elmi-pedaqoji keyfiyyətləri – onların əxlaqi-
didaktik, psixoloji, fizioloji, gigiyenik tələb və prinsiplər əsasında
hazarlanması göstərir ki, Qəzənfər Kazımov dərslik yazmaq işinə
həmişə son dərəcə məsuliyyətlə yanaşan, onun qayğı və
problemləri ilə yaşayan böyük alim-pedaqoqdur. Belə yaşantı bu
gün də onun içindən boylanıb yeni yaradıcılıq üfüqlərinə çağırır…
***
Bütün bunlar aydın şəkildə göstərir ki, zəngin elmi-filoloji
irsi olan professor Qəzənfər Kazımov Azərbaycan dilçiliyi
tarixində mühüm və şərəfli yer tutan görkəmli alimdir, Onun
çoxcildlik «Seçilmiş əsərləri»nə daxil olan monoqrafik
tədqiqatları, dərslik, dərs vəsaiti, məqalə, resenziya və rəylərinin
bir qismi dünən (XX əsrdə), bir qismi bu gün (XXI əsrdə) qələmə
alınmışdır. Lakin bütövlükdə bu əsərlərin əksəriyyəti gələcək
soraqlıdır. Məhz bu keyfiyyət yüz illər bundan sonra da onların
həm dilçilik tarixinin faktı, hadisəsi, həm də yeni tədqiqatların
metodoloji özülü, istinad yeri kimi yaşayacağına ümid verir.
Zaman ƏSGƏRLİ,
filologiya elmləri doktoru.
Mart, 2008
53
I HİSSƏ
Ə.HAQVERDİYEVİN DRAMATURGİYA
DİLİ
(«Dağılan tifaq» pyesi əsasında)
Elmi redaktoru:
Prof.Ə.M.DƏMİRÇİZADƏ
«Ə.Haqverdiyevin dram əsərləri
çoxdur. Demokrat yazıçı, yaradıcılığının
əvvəlindən dildə xəlqilik prinsiplərinə
əsaslanmış və axıra qədər bu prinsiplərə
sadiq qalmışdır. Ona görə də milli ədəbi
dilimizin möhkəm zəmin üzərində düzgün
xətt ilə inkişaf etdirilməsi və
zənginləşdirilməsi sahəsində ədibin
xidmətlərini aydın təsəvvür etmək, bədii
dilinin və üslubunun bir sıra fərdi cəhətləri
ilə tanış olmaq üçün konkret bir əsərin -
"Dağılan tifaq"ın leksik, üslubi-semantik,
frazeoloji və üslubi qrammatik təhlili ilə
kifayətlənmişik. "Dağılan tifaq" dərin
mənalı və qüdrətli ictimai bir dram"
(M.Rəfili) olub, təkcə Ə.Haqverdiyev
yaradıcılığında deyil, ümumiyyətlə,
Azərbaycan ədəbiyyatında ən yaxşı əsər-
lərdəndir».
«Yazıçı və dil» kitabından, s.3
54
I FƏSİL
Ə.HAQVERDİYEV VƏ ƏDƏBİ DİLİMİZ
DEMOKRATİK CƏBHƏDƏN
Görkəmli söz ustaları dilin inkişaf qanunlarını düzgün başa
düşərək, dil mədəniyyətinin yaxşılaşdırılması sahəsində misilsiz
xidmət göstərmişlər. Xalq tərəfindən yaradılmış və ümumxalq
dilinə, milli dilə keçmək hüququ qazanmış hər bir həyati,
səciyyəvi və tipik dil vahidini ilk dəfə söz sənətkarları seçib
götürmüş, yaradıcılıqla inkişaf etdirərək, öz bədii əsərlərini
cilalamış, ədəbi dili yeni vasitələr hesabına zənginləşdirmişlər.
Milli ədəbi dilimizin sürətli inkişafı dövrünün görkəmli nü-
mayəndəsi olan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev (1870-1933)
yüksək və qüdrətli bir sənətkar olub, xalq həyatının mühüm bir
mərhələsini öz ölməz əsərlərində əbədiləşdirmişdir.
Ə.Haqverdiyevin yaradıcılığa başladığı 90-cı illər və yaradıcılığını
davam etdirdiyi yeni əsrin ilk rübü ictimai həyatın bütün
sahələrində tarixdə görünməmiş dərəcədə yüksək toqquşma və
ziddiyyətlərin meydana çıxdığı bir dövr idi. Ziddiyyət və
toqquşmalar ədəbi dil məsələləri ətrafında daha güclü idi. Zi-
yalıların bir qismi panislamizm, pantürkizm mövqeyində
dayanaraq Azərbaycan ədəbi dilini, ərəb, fars, türk sözləri ilə
zənginləşdirməyi təbliğ edirdilər. Bunların əksinə olaraq,
N.Vəzirov, N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə və başqaları kimi,
Ə.Haqverdiyev də yaradıcılığının ilk günlərindən əsərlərini xalq
dilinə, canlı danışıq dilinə son dərəcə yaxın bir şəkildə yazır,
ədəbi dili milli zəmin üzərində möhkəmləndirmək, sabitləşdirmək
xətti yeridirdi. İlk yaradıcılıq nümunələrindən başlayaraq orijinal
bir yol tutan ədib xalq dilinin gözəlliyini, təbiilik, şirinlik və
ifadəlilik kimi keyfiyyətlərini ədəbiyyata gətirməklə
M.F.Axundovun başlamış olduğu böyük işi inamla, ustalıqla da-
vam etdirirdi. Ə.Haqverdiyevdə bu yolun doğruluğuna böyük
inam və qətiyyət var idi. Uzunmüddətli yaradıcılıq yolu keçmiş
görkəmli sənətkarın dram və nəsr əsərlərinin zəngin dil materialı
55
bunu daha aydın göstərir. Ə.Haqverdiyev bu yolu, bu üslubu
təkmilləşdirmək və inkişaf etdirmək uğrunda məktub, məqalə və
çıxışları ilə ardıcıl mübarizə aparmışdır. Faktlar göstərir ki, gənc
ədib seçdiyi bu yolu qorumaq üçün müasiri olan bir sıra məşhur
ziyalılarla birlikdə gərgin ideya mübarizəsi aparmalı olmuşdur.
«Dağılan tifaq» pyesi 1899-cu ildə Peterburqda ayrıca kitab
halında nəşr olunduqdan az sonra «Tərcüman» qəzeti əsər
haqqında qısa məlumat verərək yazırdı: «Komediya Azərbay-
canın köylü şivəsində yazılmışdır. Mühərrir daha ədəbi və daha
gözəl bir lisan qullana bilərdi».
1
Yəqin ki, burada «daha ədəbi və
1
"
"
, 28
1899- , 8.
Тяръцман гязети феврал
ъу ил №
2
,
1898-
("
", 47) . .
Бир аз яввял йяни
ъи илдя Тяръцман №
С М Гянизадянин
"Мяк
-
"
"
тубати Шейдабяй Ширвани адлы ясяринин Мцяллимляр
"
ифтихары щиссяси щаггын
.
да йаздыьы гейдлярдя И Гаспринскинин
бу идейасы даща айдын ифадя олунмуш
: "
дур
Мяъидбяй
бярадяримизин эю
зял йазы йаздыьы вя охуйаъагларын щал вя
идракы
ны билдийи защир олмуш
.
дур
Лакин ясярини вилайят шивяси
олан Азярбайъа
ни иля йазма
,
йыб саир тцрклярин истифадяси дяхи
эюздилиб цмуми олан лцьят вя ял
фаз гуллан
мыш ися даща эюзял
олурду (
- . .).
"
курсив мянимдир Г К Бу щалда Мяк
"
,
тубат ы Крым Газан вя
.
" (
.: . .
с вилайятляр дяхи хошланыб охурларды Бах Х Г Мям
. "
мядов Сул-
(
)",
.,
тан Мяъид Гянизадя щяйат вя йарадыъылыьы намизядлик дис
, 1961,
. 105).
,
Бакы
сящ
Бурадан эюрцндцйц кими Гаспрински йалныз ос-
манлы ядяби дилини де
,
-
йил тцрк татар халглары цчцн цмуми ядяби
дил нязярдя ту
.
турду
3
. .
,
Проф Я Шярифин гейдляриндян мялум олур ки мцяллим Сидги
Сяфяров Петер
–
бурга хейриййя ъямиййятинин сядри Вяли хана
«
йаздыьы мяктуба Тяр
»
«
»
ъцман ын Даьылан тифаг вя онун дили
щаггында мя
.
луматыны да ялавя етмишдир Сид
ги хейриййя
ъямиййятинин азярбайъанъа гязет няшри цчцн иъазя ал
масыны ха-
.
.
щиш едирди
Полковник С Вяли хан бу барядя Гурбаняли
Шярифова йаз
дыьы мяк
(
,
тубда Язиз Шярифин фикринъя мяктуб
.
ъямиййятин катиби Я Щагверди
)
йевин яли иля йазылмышдыр
.
Я Щагвердийевин Гаспринскинин сюзляриня мцнасибя
тини дя гейд
,
, .
,
,
етмиш даща доьрусу Я Щагвердийев йери эялмишкян Вяли ханла
мяслящят
.
ляшиб юз фикрини дя мяктуба ялавя етмишдир Мяктубун
.
ясли Я Шя
рифин шяхси ар
хивиндя олдуьу цчцн биз
«
онун Рождение
56
daha gözəl bir lisan» dedikdə, başqa dillərin söz və ifadələri,
tərkibləri ilə dolu, təmtəraqlı bir dil nəzərdə tutulurdu. Qəzetin
naşiri Qasprinski Rusiyada yaşayan müsəlman xalqları üçün
ümumi ədəbi dil yaratmaq
2
ideyasını irəli sürürdü ki, bu da
demokratik ruhlu yazıçıların məsləkinə zidd idi. Ona görə də
Haqverdiyev yuxarıdakı sözləri kəskin etirazla qarşılamış,
Qasprinskinin səhv etdiyini, məsələni düzgün başa düşmədiyini
göstərmişdir. Peterburqda təşkil edilmiş müsəlman xeyriyyə
cəmiyyətinin sədri Sultan Vəli xan Naxçıvana – Q.Şərifova gön-
dərdiyi məktubda Ə.Haqverdiyevin «Tərcüman»ın həmin
qeydlərinə münasibətini belə təsvir edir: «Ə pokazal pisğmo
uvajaemoqo Sidqi
3
Abdurraqim beku Axverdovu. Proçitav slova,
napisannıe po povodu eqo kniqi, on otvetil: Pustğ Qasprinskiy
pişet, çto xoçet, a ə, vo-pervıx napisal svoö pğesu vovse ne na
krestğənskom (köylü) əzıke, a na prostom (sadə) əzıke i ehe, esli
napisano daje na krestğənskom əzıke, znaçit, tak i nado bılo
napisatğ, potomu çto mı pişem dlə temnıx (avam) lödey, uçenıe
je lödi v pouçeniəx ne nujdaötsə». Deməli, ədib hələ o zaman
«köylü şivəsi» ilə «sadə danışıq dili»nə ciddi fərq qoymuş,
Qasprinskinin iradlarını əsassız hesab etmişdir. «Əgər köylü
şivəsində yazılmışsa, deməli, belə də yazmaq lazım imiş» -
sözləri ədibin prinsipiallığını, bir qrup savadlı adamları deyil, ge-
niş kütləni, avam camaatı nəzərdə tutduğunu göstərir. Prof. Əziz
Şərifin qeyd etdiyi kimi, bu sözlərdən o da aydın olur ki,
Azərbaycan ədəbi dilinin saflığı uğrunda daha çox 1905-ci il inqi-
labından sonra kəskinləşən mübarizə və mübahisələr hələ keçən
əsrin 90-cı illərindən başlanmışdı.
Ə.Haqverdiyev xalq dilini gözəl bilir, zidd cəbhələrin, mət-
buatın zərərli təsir və meyillərinə baxmayaraq, öz əsərlərini
geniş xalq kütləsinin dilindən süzülüb gələn söz və ifadələr, ana
dilinin zəngin təbii imkanları əsasında yaradırdı.
Молла Насрад
»
дина ясяриндя
.
:
ки русъа ситаты вермяли олдуг Бах
.
Азиз Шариф Рожде
ние Молла Насраддина,
, 1968,
.224-225.
Баки
сящ
2
3
57
Ə.Haqverdiyev yaradıcılığa demokrat yazıçı kimi başlamış,
bütün məsələlərin həllində xalqı, onun mənafeyini əsas
götürmüşdür. Bu, çoxcəhətli fəaliyyətə malik olan unudulmaz
ədibin ən üstün cəhəti idi və onun sonrakı bütün
müvəffəqiyyətləri də bununla əlaqədardır. Odur ki gənc ədibin
dil məsələsində xəlqi mövqeyi təbii idi və o hələ yaradıcılığının ilk
illərindən M.F.Axundovun ədəbi dil sahəsindəki işinin
davametdiricilərindən biri kimi tanınmağa başlamışdı. Yaradıcılı-
ğının ikinci dövründə
4
Ə.Haqverdiyevi Azərbaycan dilini osmanlı
dilinin pozuq bir şivəsi hesab edənlərə və onu hər cür yersiz alın-
malarla korlamağa çalışanlara qarşı mübarizənin ön cəbhəsində
görürük. Bu dövrdə o, «Molla Nəsrəddin» jurnalında çap etdirdiyi
gözəl nəsr əsərləri ilə bir sıra qəzet və jurnalların eklektik dilinə
qarşı ciddi mübarizə aparmış, Azərbaycan dilinin zəngin və təbii
ifadə
vasitələrini belə mətbuatın «qatış-bulaş»
(C.Məmmədquluzadə) dilinə qarşı qoymuşdur. Onun dil sahəsində
əsas prinsipi bir idi: canlı xalq dilinin ruhunu saxlamaq, geniş xalq
kütləsinin işlətdiyi və başa düşdüyü bir dildə yazmaq.
O heç vaxt öz yazılarını mövcud mətbuatın dilinə uyğunlaş-
dırmağa çalışmamış, əksinə, mətbuat dilini öz üslubuna
uyğunlaşdırmağa cəhd etmişdir. Ədibin orijinal bədii dili və
üslubu var idi. Bu üslubun başlıca cəhəti, dediyimiz kimi, canlı
dilə son dərəcə yaxınlıq idi. Bu cəhət güclü olduğundan, hətta
bəzən, C.Məmmədquluzadə kimi, onun da əsərlərində sadəlik,
«adilik», müəyyən mənada şivəçilik özünü göstərirdi. Bunun
nəticəsidir ki, bəzi mütərəqqi ziyalılar da Ə.Haqverdiyevi düzgün
başa düşməyərək, onun bədii dilindən narazı qaldıqlarını
4
.
Я Щагвердийев
щаггында
йазылмыш
ясярлярдя
онун
йарадыъылыьынын II дюврц
– 1905-
нцн мцхтялиф иллярдян
ъи ил
(
:
,
бах Сечилмиш ясярляри I
,
, 1956; .
ъилд Бакы
А За
манов тяряфиндян
), 1906-
( .
, .
йазылмыш мцгяддимя
ъы К Мяммядов Я Щаг
,
,
вердийев Бакы
1955,
. 136)
1907-
(
.
сящ
вя
ъи илдян Яли Султанлы Азярбайъан
,
, 1964,
.244)
драматурэийасынын инкишафы тарихиндян Бакы
сящ
баш-
лан
дыьы эюс
.
,
тярилмишдир Яслиндя бурада ъидди бир сярщяд
мцяййянляшдирмяк чятиндир вя тяд
гигатчыларын щяряси бир
.
ъящяти ясас эютцрмцшдцр
58
bildirmişlər. Hər sətrində xalq dilinin ruhu duyulan «Şeyx Şəban»
hekayəsi çap olunandan az sonra Seyid Hüseyn yazırdı: «Haq-
verdiyevin «Şeyx Şəban»ında… boylə cümlələrə təsadüf edil-
məkdədir: «Şeyx Şəban cəld durub, dəstəmaz alıb, iki istəkan
çay içib qalxardı ayağa. Övrəti isə ondan tez durub, onun
başmaqlarını cütləyib, əbasını, ya kürkünü çiyninə salıb,
darvazayadək ötürüb qayıdardı otağa». Boylə bir tərzi-təhrir ola
bilir ki, on yıl bundan əvvəl caiz görülsün, hazırda bu məqbul
deyildir. Mürəkkəb cümlələrin iki, nəhayət, üçdən artıq olmasına
cəvaz verilməyir. Halbuki yuxarıdakı iki cümlənin birincisi dörd,
ikincisi beş cümlədən mürəkkəbdir. Ədati-vəslə də ətf siqəsindən
ibarət olub qalmışdır. Hələ «çay içib qalxardı ayağa», «darva-
zayadək ötürüb qayıdardı otağa» kimi cümlələrin türk (Azərbay-
can – Q.K.) dili və yazısı qaydalarına uymadığını iddia etmək
olur».
5
Yazıçı S.Hüseynin bu dediklərindən bir cümlədə həqiqət
vardır: «Ədati-vəslə də ətf siğəsindən ibarət olub qalmışdır».
Doğrudur, Ə.Haqverdiyev ardıcıl gələn iki cümlədə
–ıb
şəkilçisindən düzgün istifadə etməmiş və bu şəkilçini çox
təkrarlamışdır, lakin bunu da danışıq dilinin təsiri ilə izah etmək
olar. S.Hüseynin digər dəlilləri özünü o qədər də doğrultmur.
Ə.Haqverdiyevdən gətirilən misallar mürəkkəb deyil, həmcins
üzvlü cümlələrdir və ardıcıl hadisələrin təsviri zamanı belə
cümlələrin işlədilməsi indi də məqbuldur; «çay içib qalxardı
ayağa» tipli cümlələrin ədəbi dil qaydalarına uymadığını söylə-
məkdə ədib qismən haqlıdır. Buradakı söz sırasının pozulması
canlı dilin əsas xüsusiyyətlərindəndir. Halbuki söz sırası
pozulmuşsa da, hətta burada bəzi şivə xüsusiyyətləri özünü
göstərirsə də, belə cümlələr, üç-dörd dilin qarışığından ibarət
olub, heç kəsin başa düşmədiyi qəzet sütunlarını doldurmuş
yazılarda işlənən cümlələrdən müqayisəedilməz dərəcədə üstün
və əhəmiyyətli idi. S.Hüseyn xatirələrinin birində
Ə.Haqverdiyevin bu tənqiddən razı qaldığını bildirir, ancaq fakt
budur ki, Ə.Haqverdiyev dil ilə daha çox bağlı olan hissəsini ver-
diyimiz bu tənqidi «uşaqcasına yazılmış» bir tənqid hesab etmiş
5
. «
». «
», 1915, 64.
К а з ы м о ь л у Шейх Шябан Ачыг сюз
№
59
və 4 yanvar 1916-cı il tarixli məktubunda öz bacısı oğluna
yazmışdı: «Tənqidin başlanğıcında sərf-nəhvdən bir balaca dərs
verilir. Qeyd edilir ki, mən mükəmməl dildə yazmamışam, yəni
heç kəsin anlamadığı dildə yazmışam. Halbuki qəzetlərin
sütunları tənqidçinin göstərdiyi dildə dolmuşdur ki, heç kəs başa
düşmür. Mənsə bunu heç vaxt etmərəm».
6
Ə.Haqverdiyev bu sözlərlə öz dili, öz üslubu ilə mövcud
mətbuatın dili arasındakı böyük səddi göstərirdi. Bütün bunlar
təsadüfi deyildi və məsləkdaşı Mirzə Cəlil kimi, onu da həmişə
məqsəd, məslək və dil məsələləri düşündürürdü. Odur ki bu iki
sənətkar 1906-cı ildə bir dost kimi görüşərkən söhbətləri də
ancaq bu barədə olmuşdur: «Mirzə ilə bahəm əyləşib söhbətə
məşğul olduq. Jurnalın («Molla Nəsrəddin» nəzərdə tutulur –
Q.K.) məqsədi, məsləki, dili haqqında çox danışıqlar oldu».
7
Heç şübhəsiz, Azərbaycanda sovet hakimiyyətinə qədərki
dövrdə yazıçının sağlam ədəbi dil uğrunda mübarizəsini əks
etdirən məqalə və çıxışları olmuşdur. Lakin bunların mətni hələlik
əldə edilmədiyi üçün onun bu dövrə aid işini, əsasən, bədii
əsərlərinin dili – əməli fəaliyyəti ilə təyin edə bilirik.
Sovet hakimiyyətinin ilk illərindən başlayaraq, bütün
sahələrdə olduğu kimi, mədəniyyət məsələlərində də böyük
yeniliklər olur: Azərbaycan ədəbi dili rəsmi dövlət dilinə çevrilir:
ədəbi dilin problem məsələlərinin müzakirəsi üçün qurultaylar,
konfranslar, müşavirələr çağırılır, dil sahəsində ciddi yaradıcılıq
işləri aparılır; ölkənin qabaqcıl ziyalıları maarif və mədəniyyətin
inkişafı uğrunda mübarizəyə cəlb olunurlar.
Yad dillərin mənfi təsirinə qarşı mübarizə apardığı otuz ilə
qədər bir dövr ərzində o, ədəbi dilin inkişafına və yüksəlişinə
mane olan əsas nöqsanları görə bilmişdi. İndi sovet dövründə
ədəbi dil məsələsi əvvəlki illərdən fərqli olaraq, yazıçının özünün
dediyi kimi, «yomiyyə bir məsələ» şəklində ortaya çıxdıqda o,
6
.:
.
,
.
23/4491 (
Бах Азярб ССР ЕА ялйазмалары фонду инв №
Русъа
.
).
йазылмыш бу мяктубун тяръцмяси К Мяммядовундур
7
. .
,
Я Щ а г в е р д и й е в Молла Нясряддин щаггында хатиратым
«
»
Щцъум мяъмуя , 1933, 1-2,
.31.
си
№
сящ
60
böyük enerji ilə işə başlayır; bir tərəfdən, yeni əsərlərində ədəbi
dil normalarına daha çox riayət etməyə çalışır, əvvəlki əsərlərinin
yeni nəşrlərinin dili üzərində təzədən işləyir, digər tərəfdən,
pedaqoji və ictimai fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq, dil haqqında
nəzəri biliyini daha da dərinləşdirir, ədəbi dilə, onun mübahisə
və müzakirəyə səbəb olan məsələlərinə dair fikir söyləyir,
məqalələr yazır.
Dostları ilə paylaş: |