ƏLAVƏ ƏDƏBİYYAT
B. Ç o b a n z a d ə. M.F.Axundovda azəri ləhcəsi, «Maarif
işçisi», 1928, №3, səh.6-13.
Ə. D ə m i r ç i z a d ə. Azərbaycan ədəbi dili tarixi xülasələri,
Bakı, 1938.
Ə. D ə m i r ç i z a d ə. M.F.Axundov dil haqqında və
M.F.Axundovun dili. Azərb. XMK nəşri. Bakı, 1941.
M. C a h a n g i r o v. M.F.Axundovun dramaturgiya dili
haqqında bəzi qeydlər. «SSRİ EA Azərb. F. xəbərləri», 1944, №2-3,
səh. 69-76.
H. M i r z ə z a d ə. «Poçt qutusu» hekayəsinin dili. «Azərb.
məktəbi», 1945, №1, səh. 19-21.
160
M. A r i f. Dramaturgiyada dil və dialoq, «Ədəbi-tənqidi
məqalələr», Bakı, 1958, səh. 97-106.
S. Ə. V ə l i y e v, C.Məmmədquluzadənin hekayələrində
sinonimlər, «H.Zərdabi adına Kirovabad Pedaqoji İnstitutunun elmi
qeydləri», 1958, №6, səh.325-351.
Ə. B a ğ ı r o v. Bədii əsərlərin dili məsələsinə dair, S.M.Kirov
adına ADU-nun «Elmi əsərlər»i, 1957, №12, səh.134-142.
A. A. H a c ı y e v a. C.Məmmədquluzadənin dram əsərlərinin
dili haqqında. «Azərb. SSR EA xəbərləri», ict. elm. ser., 1958, №5,
səh.67-76.
R. M ə h ə r r ə m o v a. Sabirin satirik şeirlərinin leksikası,
Bakı, 1968;
R. H. H ə s ə n o v. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin hekayələrində
sinonimlərin və antonimlərin üslubi xüsusiyyətləri, V.İ.Lenin adına
APİ-nin "Elmi əsərlər"i, XI seriya, 1964, №4, səh. 104-110; №5,
səh. 113-122.
Q. Ş. K a z ı m ov. Ə.Haqverdiyevin «Dağılan tifaq» pyesinin
leksik xüsusiyyətləri, «Gənc elmi işçilərin XII elmi konfransının
tezisləri», V.İ.Lenin adına APİ. Bakı, 1966, səh. 66-69.
Q. Ş. K a z ı m o v. Ə.Haqverdiyevin «Dağılan tifaq» pyesində
məhəlli və arxaik sözlər. V.İ.Lenin adına APİ-nin «Elmi əsərlər»i,
1966, №4, səh.104-114.
Azərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı (oçerklər), Bakı, «Elm»
nəşriyyatı, 1970, səh.50-112.
161
IV FƏSİL
DRAM DİLİNİN FRAZEOLOGİYASI
QRAMMATİK XÜSUSİYYƏTLƏR
Frazeoloji materialdan ədəbi dilin digər üslublarında da
istifadə edilir, lakin onların daha çox işləndiyi əsas sahə bədii
üslub, xüsusilə dram dilidir. Bədii dilin obrazlılığa, ifadəliliyə,
emosionallığa, dilin məcazilik imkanlarından geniş ölçüdə
istifadəyə böyük ehtiyacı olduğundan görkəmli söz sənətkarları
ümumxalq dili frazeologiyasına daha çox müraciət edir, daha tez-
tez nəzər salmalı olurlar; buna görə də hər bir görkəmli yazıçı
ədəbi dilin ümumi frazeologiyasını həqiqi və müvəffəqiyyətlə
formalaşmış
106
yeni ifadələrlə zənginləşdirir. Belə ifadələr tədricən
sabit, kütləvi və ümumişlək ifadələr sırasına keçə bilir.
Frazeoloji vahidlər də dilin yaradıcısı və daşıyıcısı olan xalq
tərəfindən yaradılır, lüğət tərkibinə, yeni frazeoloji vahidlərin
formalaşması üçün mənbə rolunu oynadıqda hətta dilin əsas
lüğət fonduna daxil olur.
107
Bu hal ədəbi-bədii əsərlərin dilindəki
frazeoloji materialın tədqiqi və öyrənilməsi işini bir zərurət kimi
ortaya çıxarır. Ə.Haqverdiyevin pyeslərində işlənmiş
frazeologizmlərin öyrənilməsi yalnız dilimiz üçün spesifik xarakter
daşıyan və türk dilləri ilə ortaqlılıq təşkil edən frazeoloji lüğətlər
hazırlamaq zərurətindən
108
doğmur. Bu məsələni şərtləndirən
106
. . .
-
А И Е ф и м о в Фразеологическое новаторство Салтыкова
, «
», 1940, 1,
Щедрина Русский язык в школе
№
.36.
сящ
107
. . .
К Т Б а р а н ц е в Роль основного словарного фонда в
образовании фра
. «
»,
зеологических единиц Иностранные языки в школе
1951, 6,
№ .33.
с
108
.:
Бах
. . .
А А К о к л я н о в а О границах фразеологии тюркских
, «
языков Труды Самар
. .
».
кандского госуниверситета им А Новаи
.
,
103,
, 1961
Вопросы фразеологии Новая серия выпуск
Самарканд
,
.105.
сящ
162
mühüm amillərdən biri də pyeslərin yarandığı dövrü, ictimai-
ədəbi mühiti nəzərə almaq, milli ədəbi dilimizin inkişafa başladığı
və yad dillərin ciddi təzyiqinə məruz qaldığı bir dövrdə ifadə ya-
radıcılığı sahəsində dramaturqun ədəbi dilimizə necə xidmət
etdiyini aydınlaşdırmaqdır. Bədii əsərlərdəki frazeoloji vahidlərin
tədqiqi zəruriliyi daha başqa bir sıra səbəblərlə də bağlıdır və,
ümumiyyətlə, söz dilin real vahidi kimi yalnız fraza mühitində
özünün bütün rəngarəngliyi ilə çıxış edə bildiyindən söz
haqqında təlim frazeoloji materialın tədqiqini də zəruri bir
məsələ kimi qarşıya qoyur.
Sadəlik, yığcamlıq, mənalılıq və ifadəlilik Haqverdiyevin
dram dilinin əsas xüsusiyyətlərindəndir.
Dərə-divana dartmaq
–
istintaq etmək,
cəhənnəm çəkdirmək
– əzab vermək,
kefinə
soğan çırtmaq
– ovqatını təlx etmək, əsəbiləşdirmək,
başına at
təpmək
– axmaqlamaq,
qulaqburması vermək
– cəzalandırmaq,
əl açmaq
– dilənmək,
it günündə
– pis vəziyyətdə və s. kimi
həyatın çox müxtəlif sahələri ilə bağlı olan yüzlərlə təbii xalq
ifadələrindən istifadə edərkən Haqverdiyevin başlıca məqsədi
xalqla öz dilində danışmaq, zəhmətkeş insanların asanlıqla
anlayacağı bədii və obrazlı bir dildə yazmaq idi. O özündən əv-
vəlki ədəbi irsi, xüsusilə M.F.Axundovun dram yaradıcılığını nəzərdən
keçirərək bu qənaətə gəlmişdi ki, milli ədəbi dilimizi ancaq bu
yolla xalq dilinin tükənməz söz və ifadələri hesabına zən-
ginləşdirmək olar. Böyük sənətkar öz ideya və fikirlərinə,
obrazların milli və fərdi xarakterlərinə uyğun ifadələr seçərkən
onların (ifadələrin) obrazlılıq, ekspressivlik, təsirlilik əlamətlərini
də nəzərə almış, təsvir etdiyi ictimai zümrələrin dil
xüsusiyyətlərinə ciddi fikir vermiş, ümumxalq dilinin frazeoloji
materialından diqqətlə istifadə edərək dram dilinin gözəl nü-
munələrini yaratmışdır.
Ədibin dram dilindəki frazeoloji vahidlər üslubi
keyfiyyətlərinə görə fərqləndiyi kimi, qrammatik xüsusiyyətlərinə
görə də fərqlənərək müxtəlif qruplara ayrılır. Məlumdur ki, leksik
vahidlər kimi, frazeoloji vahidlər də cümlənin konkret bir üzvü
vəzifəsini ifadə edir, nominativ məzmunlu söz cümlənin hansı
163
üzvü olursa, həmin sözə müvafiq gələn, onun ekvivalentini təşkil
edən frazeoloji vahid də o sözün işləndiyi cümlə üzvü vəzifəsində
çıxış edir. Hətta dildə elə frazeoloji vahidlər vardır ki, onların
leksik qarşılıqları – ekvivaleniləri yoxdur və ona görə də belə
frazeoloji vahidlər
leksik frazeoloji vahid
adlandırılır. Beləliklə,
mənaca oxşarlıq, nominativlik leksik və frazeoloji vahidlərin
qrammatik vəzifə oxşarlığına gətirib çıxarır: leksik vahidlər kimi,
frazeoloji vahidlər də müəyyən qrammatik kateqoriyalar üzrə
qruplaşır. Elə bunun nəticəsidir ki, dilçilik ədəbiyyatında frazeoloji
vahidlərin nitq hissələri üzrə qruplaşdırılması artıq bir ənənə halını
almışdır.
109
Pyesdəki frazeoloji vahidləri iki qrupa ayırmaq olar: 1. İsmi
frazeoloji vahidlər; 2. Feli frazeoloji vahidlər.
İsmi frazeoloji vahidlər dedikdə, fel müstəsna olmaqla,
digər əsas nitq hissələrinə ekvivalent olan frazeoloji vahidlər
nəzərdə tutulur. Ona görə də ismi frazeoloji vahidlər daxili
qruplara ayrılır.
«Dağılan tifaq»ın dilindəki ismi frazeoloji vahidlərin bir
qismində tərəflərin məna məcmusu adi isimlərə ekvivalent olub,
frazeoloji vahid ümumilikdə əşya məzmunu ifadə edir. Belə sabit
birləşmələrdə tərəflərin hansı nitq hissəsi ilə ifadə olunması şərt
deyildir. Xüsusən birinci tərəf müxtəlif nitq hissələrindən ibarət
ola bilir.
Əsərdə isimlərin isimlərlə əlaqəsi yolu ilə yaranmış ismi frazeoloji
vahidlər daha çox nəzərə çarpır. Belə birləşmələrin əmələ gəlmə üsulu
ikidir:
a) ikinci növ təyini söz birləşməsi şəklində:
ümid yolu,
dostluq binası, mədəd əli, səbr kasası, ahü nalə yiyəsi
və s.;
109
.: . . . .
Бах С М у р т у з а й е в М Ф Ахундовун комедийаларынын дил
вя цслуб хцсу
,
, 1962,
.62-105; . .
сиййятляри Бакы
сящ
Щ Б а й р а м о в Сабит
, «
сюз
бирляшмяляри
Мц
асир
Азярбайъан
дилиндя
сюз
»,
.
,
;
бирляшмяляри Азярб ССР ЕА Ядябиййат вя Дил институту Бакы
1961,
.101-130; . .
сящ
Р М я щ я р р я м о в а Сабирин сатираларында
.
.
ишлянмиш фразеоложи ифадялярин грамматик тяснифи Азярб
,
.
.
, 1962, 5 .
ССР ЕА хябярляри иът елм серийасы
№ вя с
164
b) üçüncü növ təyini söz birləşməsi şəklində:
dünyanın işi,
dünya ləzzəti, gözümün tikənəcəyi, abrın qədr-qiyməti
və s.
Obrazların dini dünyagörüşünə uyğun olaraq qurulmuş
allah divanı, allahın odu, qiyamət günü, tanrı bəndəsi, axirət
xeyri, dünya xeyri, şeytan əməli
və s. kimi sabit birləşmələr də
isimlərin əlaqəsi yolu ilə əmələ gəlmişdir.
İsmə ekvivalent olan frazeoloji vahidlərin bir qismi birinci
növ təyini söz birləşməsi şəklində formalaşmışdır. Belə
birləşmələrdə birinci tərəf sifətlərdən ibarətdir:
ağ gün, qara
gün, yaman gün, ucuz ölüm, sağ can, axmaq iş, axmaq söz
və s.
İsmi frazeoloji vahidlərin bir qrupu sifətlərə ekvivalent olub
əlamət, keyfiyyət bildirir. Pyesdə bu qəbildən olan frazeoloji
vahidlərdə gözə çarpan əsas cəhət onların birinci tərəfinin
əksərən mənsubiyyət şəkilçili olmasıdır. Məsələn:
üzü qara,
yurdu kor, evi yıxılan
və s. Belə frazeoloji vahidlərdə ikinci tərəf
feli sifətdən ibarət olduqda ifadə adi sifətlər kimi substantivləşə
bilir; məs:
Allah, mənim balalarımı d ü z d ə q o y a n ı n balalarını
düzdə qoy!
(32)
Elm oxuyanlar gərək korlara göz, q a r a n l ı q d a
q a l a n l a r a çıraq olsunlar.
(«Bəxtsiz cavan»)
Bunlardan əlavə, pyesdə sayların, nidaların isimlərlə
(
milyon sahibi, aman günü
və s.), mənsubiyyət şəkilçili isimlərin
feli sifətlə
(yurdu itmiş, oğlu ölmüş
və s.) əlaqəsi yolu ilə əmələ
gələn ismi frazeoloji vahidlərə də təsadüf olunur.
Qeyd etdiyimiz frazeoloji vahidlərlə yanaşı, əsərdə işin, hərəkətin
əlamətini, zamanını, səbəbini bildirən sabit birləşmələr də vardır.
Məsələn:
a) hərəkətin tərzini bildirənlər:
it günündə, əli dolu, başı
ətli, it ayağı yemiş kimi
və s.;
b) hərəkətin zamanını bildirənlər:
başını yerə qoyan kimi
(ölən kimi),
sinəmdə qalan xırda quru nəfəs çölə çıxınca
(ölən
kimi) və s.;
c) hərəkətin səbəbini bildirənlər:
qız üstündə, mənim yolumda
və s.
Oğlunu q ı z ü s t ü n d ə dəllək İmamverdinin oğlu Kərim öl-
dürdü.
(57)
…dedim bunlar m ə n i m y o l u m d a canlarından da
keçərlər.
(33)
165
Feli frazeoloji vahidlər həm kəmiyyətinə, həm də məna
rəngarəngliyinə görə pyesin frazeoloji tərkibində böyük üstünlük
təşkil edir. Bu qrupa daxil olan frazeoloji vahidlərin məna
məcmusu hal, hərəkət bildirir və frazeoloji mənanın
formalaşmasında fel, komponentlərdən biri kimi, aparıcı rol
oynayır. Lakin faktlar göstərir ki, frazeoloji vahidlərin əmələ
gəlməsində bütün fellər eyni dərəcədə fəal deyildir. Məsələn,
pyesdə
de
felinin iştirakı ilə formalaşmış bir-iki frazeoloji vahidə
təsadüf olunursa,
qoy
feli ilə:
dostluq binası qoymaq, zarafatı
yerə qoymaq, ad qoymaq, qumarı yerə qoymaq…
kimi 30,
ver
feli
ilə:
bada vermək, güdaza vermək, ələ vermək, qulaq vermək,
qulaqburması vermək, ağıl vermək, gün vermək, təskinlik
vermək…
kimi 31 müxtəlif feli frazeoloji vahid işlənmişdir. Bunlarla
yanaşı
, qal, tut, düş, çək, gör, çıx
və s. fellər də frazeoloji vahid
tərkibində çox fəaldır.
110
Əvvəlcə qeyd olunduğu kimi, feli frazeoloji vahidlərin əsas
komponenti feldən ibarət olur, lakin frazeoloji vahidin əmələ
110
Бязян ол, ет, еля фелляринин дя сайсыз-щесабсыз фразеоложи
ващидлярин формалашмасында фяал иштирак етдийи гейд олунур.
Мясялян, С.Муртузайев М.Ф.Ахундовун комедийаларында ет//еля
фелляри иля дцзялян 231, М.Б.Мяммядов Н.Няримановун няср
ясярляриндя 305 фели фразеоложи ващид
ишляндийини эюстяр-
мишдир (бах: М у р т у з а й е в, эюстярилян ясяр, сящ. 68; М. Б. М я м м я д
о в. Н.Няримановун няср ясярляринин лексика вя фразеолоэийасы,
нам. дисс., Бакы, 1964, сящ.135). Щятта гощум олмайан диллярдя - Щинд-
Авропа дилляриндя дя беля бир щал олдуьу эюстярилир. Мясялян, К. Т.
Б а р а н т с е в А.Кунинин «Инэилис дили идиомлары» лцьятиня
ясасланараг, инэилис дилиндя t o m a k e (етмяк) фели иля 108 идиом
ишляндийини гейд етмишдир. «Даьылан тифаг» пйесиндя тяркибиндя
ол фели олан: сюзц олмаг, хейир олсун, дили баьлы олмаг, уъа олмаг,
бядэцман олмаг, адам олмаг, мцряхясс олмаг, тянбещ олмаг, рущу
шад олмаг, ялаъы олмаг, хатиръям олмаг, вцсул олмаг… кими 96. ет,
еля фелляри олан: гялят елямяк, хятм елямяк, адам елямяк, фикир
елямяк, ярз елямяк, гуллуг етмяк, рядд елямяк, сябр елямяк, щифз
елямяк, кярамят елямяк, ряфтар елямяк, сющбят етмяк, хараб
елямяк… кими 68 дил ващиди саймышыг. Шцбщясиз, бунларын
щамысыны фразеоложи ващид щесаб етмяк олмаз.
166
gəlməsində başqa nitq hissələri də iştirak edir. Buna görə də feli
frazeoloji vahidləri müxtəlif qruplara ayırmaq olar.
Feli frazeoloji vahidlərin əksəriyyətini «isim+fel» quruluşlu
frazeoloji vahidlər təşkil edir.
Yalnız Azərbaycan dili deyil, başqa türk dilləri üzərində
aparılan müşahidələr də göstərir ki, ismi tərəfi insanın bədən üzv-
lərinin adlarını bildilən sözlərdən ibarət olan feli frazeoloji vahidlər
dildə daha zəngindir. Bu hal «Dağılan tifaq»ın frazeoloji tərkibində
də müşahidə olunur və
baş, əl, göz, ürək, ağız, qulaq
sözlərinin
feli frazeoloji vahidlərin tərkibində iştirakı, başqa isimlərə
nisbətən, daha çox nəzərə çarpır.
Baş
sözü pyesdə 45-ə qədər müxtəlif frazeoloji vahidin
tərkibində işlənmişdir; bunların əksəriyyəti feli frazeoloji
vahidlərdən ibarətdir:
baş əymək, başına at təpmək, başından
basmaq, bir baş getmək, başına dolanmaq, başa düşmək,
başına bəla gəlmək, başına çevirmək, ağlı başına gəlmək, baş-
beynini aparmaq, baş gora aparmaq, başına daş salmaq
və s.
Tərkibində
baş
sözü olan frazeoloji vahidlər xalq dilində daha
çox və daha rəngarəngdir. Ona görə də bədii dildə canlı dilə
üstünlük verən yazıçıların əsərlərində bü sözün iştirakı ilə for-
malaşmış ifadələrə daha çox təsadüf olunur. Bunu
M.F.Axundovun komediyalarının frazeologiyası
111
, Haqverdiyevin
öz müasirlərinin əsərlərindəki faktlar da aydın göstərir.
M.Ə.Sabirin satiralarında təkcə «təsirlik halında olan «baş» ismi
ilə düzələn 30-a kimi frazeoloji ifadə vardır».
112
N.Nərimanovun
nəsr əsərlərində isə tərkibində
baş
sözü olan frazeoloji vahidlərin
ümumi sayı 45-dir.
113
Belə vəziyyət təkcə Azərbaycan dilinə deyil,
başqa türk dillərinə də aiddir. Məsələn,
baş
sözü yalnız birinci
komponent olmaqla türk dilində 50-dək frazeoloji vahid
hesablanmışdır.
114
Buna bənzər vəziyyəti tatar
115
dilində və başqa
türk dillərində də görmək olar.
111
.: . .
,
. 64.
Бах С М у р т у з а й е в Эюстярилян ясяр сящ
112
. ,
,
.94.
Р М я щ я р р я м о в а эюстярилян мягаля сящ
113
.:
Бах
. . .
М Б М а м е д о в Лексика и фразеология прозаических
произве
.
дений Н Нари
,
.
.
, 1964,
манова автореферат канд дис Баку
.18.
сящ
167
Əl
sözü də ifadə yaradıcılığında məhsuldardır:
əli gətirmək,
əl götürmək, əl açmaq, əlini ilişdirmək, ələ salmaq, əl yetirmək,
əldən getmək, əl qaldırmaq, əl çəkmək, ələ vermək, əli bənd
olmaq, əlindən qurtarmaq
və s.
Göz
sözü ilə 20 (
gözüm su içmir,
gözünə yuxu getməmək, göz tikmək, göz gəzdirmək, göz yaşları
tökmək, gözlərinə şəfəq gəlmək
və s.),
ürək
sözü ilə 11 (
sözü
ürəyində qalmaq, ürəyi od tutmaq, ürəyi oxlanmaq, ürəyi
yanmaq, ürəyinə yayılmaq, ürəyinə salmaq, ürəyi yüngülləşmək
və s.),
ağız
və
qulaq
sözlərinin hər biri ilə 7 (
ağzını yummaq, ağ-
zından vurmaq, ağzının sözünü bilmək, ağız açmaq; qulağını
kəsmək, qulaq asmaq, qulaqburması vermək, qulaq vermək
və s.)
feli frazeoloji vahid işlənmişdir ki, bunlar pyesin frazeoloji ma-
terialının struktur-semantik cəhətdən zənginliyini aydın göstərir.
Feli frazeoloji vahidlərin əmələ gəlməsində
yer, yol, iş, gün
və s. isimlərin də fəal rolunu qeyd etmək olar.
Yer
ismi
qalmaq,
quylamaq, götürmək və s.
fellərlə əlaqələnərək
qanı yerdə
qalmaq, yerə quylamaq, ayaqlarını yerdən götürmək
və s.
müxtəlif feli frazeoloji vahidlərin tərkibində iştirak etmişdir. Bu
söz
qoymaq
feli ilə birlikdə
rüsvayçılığı yerdə qoymamaq
(intiqam almaq),
qumarı yerə qoymaq
(qumardan əl çəkmək),
zarafatı yerə qoymaq
(zarafatdan əl çəkmək),
başını yerə
qoymaq
(ölmək),
göz yaşlarını yerdə qoymamaq
(zülmü əvəzsiz
qoymamaq) kimi müxtəlif frazeoloji vahidlər əmələ gətirmişdir ki,
onların mənalarının müəyyənləşməsində, şübhəsiz, obyekt bildi-
rən
rüsvayçılığı, qumarı, zarafatı, başını, göz yaşlarını
sözlərinin
və birləşmələrin rolu vardır.
Yol
sözü daha çox
kəsmək, düşmək, gəlmək, salmaq (yol
kəsmək, yola düşmək, yola gəlmək, yola salmaq), iş
sözü
görmək,
tutmaq, düşmək
(iş görmək, işi düşmək, iş tutmaq)
felləri ilə frazeoloji
vahid tərkibində işlənmişdir.
114
. .
.
-
Р Р Ю с и п о в а Лексико семантические особенности
устойчивых гла
, «
-
гольных сочетаний в турецком языке
Тюрко
монгольское языкознание и фольклорис
»,
, 1960
тика Москва
,
.119.
сящ
115
. . .
Г Х А х а т о в Фразеологические выражения в татарском
,
.
.,
, 1954
языке автореферат канд дис Казань
,
.6.
сящ
168
İsimlərin fellərlə frazeoloji əlaqəsi nəticəsində əmələ gələn
feli frazeoloji vahidlərin pyesdə aşağıdakı xüsusiyyətləri vardır:
1. «İsim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlər əksərən III şəxs mən-
subiyyət şəkilçili ismin iştirakı ilə formalaşmışdır:
dili bağlı olmaq,
ruhu olar şad, əli bənd olmaq, canı salamat olmaq
və s.
2. İsmi tərəf bəzən həmcins olur:
dərd, qəm çəkmək, dərd,
vərəm eləmək
və s.
3. İsmi tərəflərin bir qismi izafət tərkibindən ibarətdir:
rüsvayi-aləm olmaq, payi-bəndi-əyal olmaq
və s.
4. Bəzi ismi tərəflər mürəkkəb sözdən ibarətdir:
cansağlığı vermək
və s.
5. İsmi tərəf frazeoloji vahiddən ibarət olduqda feli frazeoloji
vahid bütövlükdə iki frazeoloji vahidin birləşməsi –
kontaminasiyası nəticəsində yaranmış olur. Məsələn:
şeytan
əməlinə qurşanmaq, mədəd əlini yetirmək, özünü çəkib dağın
başına qoymaq
və s. Birinci misalda
şeytan əməli
və
əmələ
qurşanmaq
, ikincidə
mədəd əli
və
əl yetirmək
, üçüncüdə
özünü
çəkmək
və
özünü dağın başına qoymaq
frazeoloji vahidləri
birləşmişdir.
6. Haqverdiyevin bədii dilində canlı dilin təsiri ilə əlaqədar,
«isim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlərin bir qismində feli
komponent ya əvvəldə, ya da ismi tərəflərin arasında
yerləşmişdir: (
olub-qalanı)
verdin bada, qaldı lat-lüt, saqqalı
düşüb qurşağına
(qocalıb) və s.
7. Bəzən «isim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlərin tərəfləri
bir-birindən ayrılmış, ismi komponent baş cümlənin xəbəri, feli
komponent budaq cümlənin xəbəri kimi işlədilmiş və nəticədə
frazeoloji vahidin mənası olduğu kimi qalmaqla, o, birləşmə
şəklindən çıxarılaraq, mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb
cümlə şəklinə salınmışdır. Bu hal ədibin fərdi yaradıcılıq məhsulu
deyil, canlı dildən gələn xüsusiyyətdir. Məsələn, ədib
iş tutmaq,
iş görmək
frazeoloji vahidlərini Nəcəf bəyin dilində belə
işlətmişdir:
Nə iş idi, mən dutdum?
(52)
Məşədi, axı bu yaxşı iş
deyil ki, sən görürsən.
(49)
8. İsmi tərəflərin bir qismi təyini söz birləşməsi şəklindədir:
düşürsən biyabanın, düzün canına; tökdü anamın göz yaşlarını
və s.
169
9. «İsim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlərin ismi tərəfi,
əsasən, adlıq, yönlük, təsirlik və çıxışlıq hallarındadır. Məsələn:
adam olmaq
(A.h.),
yola gəlmək, başa düşmək, ələ vermək
(Yn.h.),
and vermək, hesab vermək
(T. h.),
əldən getmək
(Ç.h.)
və s.
Qeyd:
Balalarını düzdə qoymaq
(dilənçi vəziyyətə salmaq),
göz yaşlarını yerdə qoymamaq
- kimi frazeoloji vahidlərin forma-
laşmasında yerlik hal şəkilçili isimlər də iştirak etmişdir.
10. «İsim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlərin ismi tərəfi bir
çox hallarda mənsubiyyət şəkilçili sözdən ibarətdir. Bu cəhət janr
ilə bağlı olub, dialoq şəklində qurulmuş nitq üçün təbii və
xarakterikdir. Məsələn,
ürək
sözü, demək olar ki, həmişə bu
prosesdə mənsubiyyət şəkilçisi ilə iştirak edir:
ürəyimi
oxlayırsan, ürəyim yanır, salıram ürəyimə, ürəyim yüngülləşir,
ürəyim soyusun
və s. Feli frazeoloji vahidlərin mənsubiyyət
şəkilçili birinci (ismi) tərəfi aşağıdakı hallarda olur: adlıq (
ayağın
düşər, abrusı gedər
və s.), yönlük (
başıma dolanıb, başına
çevirsin, gözünə yuxu getmir
və s.), təsirlik (
ağzını yum, axırını
eləmək
və s.), yerlik (
öz aramızda qalsın, boğazında qalar
və s.),
çıxışlıq (
əlindən qurmarmaq, ağzından vurmaq
və s.)
11. Bəzi ismi tərəflər düzəltmə sözdən ibarət olub, ən çox
–
lıq
şəkilçisi ilə formalaşmışdır:
boşboğazlıq eləmək, təskinlik
vermək
və s. Belə halda isim düzəldən başqa şəkilçilərin iştirakı
da mövcuddur.
12. «İsim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlərin tərəfləri
arasına müəyyən sözlər artırılmışdır ki, bu sözlər ifadəni
qüvvətləndirir, daha təsirli edir, frazeoloji vahidin mənası daha
emosional, daha ekspressiv olur. Məsələn:
gözündən gəlsin –
gözüyün iki deşiklərindən gəlsin, canı çıxmaq – canı ağzından
çıxmaq
və s.
«İsim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlər əsərdə kəmiyyət
etibarilə böyük üstünlük təşkil edir və rəngarəng xüsusiyyətləri
ilə başqa nitq hissələrinin fellərlə birləşməsi nəticəsində əmələ
gələn feli frazeoloji vahidlərdən fərqlənir.
Əsərdə sifət, əvəzlik, zərf və başqa nitq hissələrinin fellərlə
əlaqəsi yolu ilə yaranmış feli frazeoloji vahidlər də müəyyən yer
170
tutur. Məsələn:
bədgüman olmaq, (haləti) digərgun olmaq,
özünü çəkmək, geri getmək
və s.
Pyesdəki frazeoloji vahidlərin müəyyən qismi subyektin
obyektə, müxtəlif predmet və hadisələrə münasibətini bildirir.
Belə frazeoloji vahidlər alqış, qarğış, and, dua, yalvarış, çağırış
və s. kimi mənalara malik olub, obrazın daxili həyəcani
vəziyyətini ifadə edir. Müəllif belə frazeoloji vahidlərin üslubi
imkanlarından bacarıqla istifadə edə bilmiş, xüsusən
fərdiləşdirmə məqamında bunlara daha çox diqqət yetirmişdir.
Məsələn, q
adan alım, qurban olum, başına dönüm, sən allah
ki-
mi frazeoloji vahidlər əsasən qadınların – Sona xanım, Pəri xa-
nım və Nazlı xanımın dilində işlənmişdir. Bunlarda daha çox
əzizləmə, and və yalvarış məzmunu vardır. Bunun əksinə olaraq,
Həmzə bəyin dilində qarğış və söyüş bildirən frazeoloji vahidlər
əsas yer tutur. Həmzə bəy düşdüyü gülünc vəziyyətlərlə əlaqədar
tez-tez:
evi yıxılmış, oğlu ölmüş, yurdu itmiş, küllüyü göyə
sovrulmuş, haramın olsun, burnundan gəlsin, gözündən gəlsin
və
s. ifadələr işlətməyə məcbur olur. Pyesdəki bu cür (nidayi)
frazeoloji vahidləri aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:
1. And və xahiş bildirənlər:
sən allah, mən ölüm, and olsun
(sənin canına), and olsun (allaha), səni allaha and verirəm, sən
öləsən
və s.
2. Qarğış və söyüş bildirənlər:
gözündən gəlsin, burnundan
gəlsin, boğazın tkilsin, (allah səbəbin) evini yıxsın, cəhənnəmə
gəlib, gora gəlib, (ata-ana) yurdunda qalmıyasan, meyidini görüm,
kül başına
və s.
3. Arzu, xahiş, ümid bildirənlər:
allah göstərməsin, evimi
yıxma, allah kərimdir
və s.
4. Əzizləmə və razılıq bildirənlər:
qurban olum, qadan alım,
başına dönüm, ölənləriyin ehsanı olsun, allah oğlunuzu saxlasın,
allah rəhmət eləsin
və s.
5. Təşəkkür bildirənlər:
sağ ol, xoş gəldiniz, şükr olsun allaha
və s.
8. Narazılıq və ya qorxu bildirənlər:
dad əlindən, vay dədəm vay
və s.
Pyesdə təsadüf olunan:
sözünün qüvvəti, zəhmət olmasa,
allah qoysa, ikincisinə qalan yerdə, rəhmətliyin oğlu
və s. bir sıra
171
modal frazeoloji vahidlər danışanın həqiqətə münasibətini,
müəyyən bir mühakimənin, hökmün gerçəkliyini, doğruluğunu və
ya şübhəli olduğunu bildirir və subyektiv münasibətlərin
aydınlaşmasında müəyyən rol oynayır.
Dostları ilə paylaş: |