Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ



Yüklə 3,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/59
tarix31.01.2017
ölçüsü3,71 Mb.
#7271
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   59

ƏLAVƏ  ƏDƏBİYYAT

B. Ç o b a n z a d ə. M.F.Axundovda azəri ləhcəsi, «Maarif 

işçisi», 1928, №3, səh.6-13.

Ə. D  ə m i r ç i z a d ə. Azərbaycan ədəbi dili tarixi xülasələri, 

Bakı, 1938.

Ə. D  ə  m  i r  ç  i  z a  d   ə. M.F.Axundov  dil  haqqında   və 

M.F.Axundovun dili. Azərb. XMK nəşri. Bakı, 1941.

M. C a h a n g i r o v. M.F.Axundovun dramaturgiya dili 

haqqında bəzi qeydlər. «SSRİ EA Azərb. F. xəbərləri», 1944, №2-3, 

səh. 69-76.

H. M i r z ə z a d ə. «Poçt qutusu» hekayəsinin dili. «Azərb. 

məktəbi», 1945, №1, səh. 19-21.

160


  M. A r i   f. Dramaturgiyada dil və dialoq, «Ədəbi-tənqidi 

məqalələr», Bakı, 1958, səh. 97-106.

S. Ə. V  ə l i y e v, C.Məmmədquluzadənin  hekayələrində 

sinonimlər, «H.Zərdabi adına Kirovabad Pedaqoji İnstitutunun elmi 

qeydləri», 1958, №6, səh.325-351.

Ə. B a ğ ı r o v. Bədii əsərlərin dili məsələsinə dair, S.M.Kirov 

adına ADU-nun «Elmi əsərlər»i, 1957, №12, səh.134-142.

 A. A. H a c ı y e v a. C.Məmmədquluzadənin dram əsərlərinin 

dili haqqında. «Azərb. SSR EA xəbərləri», ict. elm. ser., 1958, №5, 

səh.67-76.

R. M ə h ə r r ə m o v a. Sabirin satirik şeirlərinin leksikası, 

Bakı, 1968; 

R. H. H ə s ə n o v. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin hekayələrində 

sinonimlərin və antonimlərin üslubi xüsusiyyətləri, V.İ.Lenin adına 

APİ-nin "Elmi əsərlər"i, XI seriya, 1964, №4, səh. 104-110; №5, 

səh. 113-122.

Q. Ş. K a z ı m ov. Ə.Haqverdiyevin «Dağılan tifaq» pyesinin 

leksik   xüsusiyyətləri,   «Gənc   elmi   işçilərin   XII   elmi   konfransının 

tezisləri», V.İ.Lenin adına  APİ. Bakı, 1966, səh. 66-69.

Q. Ş. K a z ı m o v. Ə.Haqverdiyevin «Dağılan tifaq» pyesində 

məhəlli və arxaik sözlər. V.İ.Lenin adına APİ-nin «Elmi əsərlər»i, 

1966, №4, səh.104-114.

Azərbaycan   bədii   dilinin   üslubiyyatı   (oçerklər),   Bakı,   «Elm» 

nəşriyyatı, 1970, səh.50-112.

161


IV FƏSİL

DRAM DİLİNİN FRAZEOLOGİYASI

QRAMMATİK XÜSUSİYYƏTLƏR

Frazeoloji   materialdan   ədəbi   dilin   digər   üslublarında   da 

istifadə   edilir,   lakin   onların   daha   çox   işləndiyi   əsas   sahə   bədii 

üslub,   xüsusilə   dram   dilidir.   Bədii   dilin   obrazlılığa,   ifadəliliyə, 

emosionallığa,   dilin   məcazilik   imkanlarından   geniş   ölçüdə 

istifadəyə  böyük ehtiyacı  olduğundan  görkəmli  söz  sənətkarları 

ümumxalq dili frazeologiyasına daha çox müraciət edir, daha tez-

tez nəzər salmalı olurlar; buna görə də hər bir görkəmli yazıçı 

ədəbi   dilin   ümumi   frazeologiyasını   həqiqi   və   müvəffəqiyyətlə 

formalaşmış

106

 yeni ifadələrlə zənginləşdirir. Belə ifadələr tədricən 



sabit, kütləvi və ümumişlək ifadələr sırasına keçə bilir.

Frazeoloji vahidlər də dilin yaradıcısı və daşıyıcısı olan xalq 

tərəfindən   yaradılır,   lüğət   tərkibinə,   yeni   frazeoloji   vahidlərin 

formalaşması   üçün   mənbə   rolunu   oynadıqda   hətta   dilin   əsas 

lüğət fonduna daxil olur.

107


 Bu hal ədəbi-bədii əsərlərin dilindəki 

frazeoloji materialın tədqiqi və öyrənilməsi işini bir zərurət kimi 

ortaya   çıxarır.   Ə.Haqverdiyevin   pyeslərində   işlənmiş 

frazeologizmlərin öyrənilməsi yalnız dilimiz üçün spesifik xarakter 

daşıyan və türk dilləri ilə ortaqlılıq təşkil edən frazeoloji lüğətlər 

hazırlamaq   zərurətindən

108

  doğmur.   Bu   məsələni   şərtləndirən 



106

  .  .            . 

 

 

-



А И Е ф и м о в Фразеологическое новаторство Салтыкова

, «


 

   


», 1940,  1,

Щедрина Русский язык в школе

№  

.36.


сящ

107


  .   .                 .  

 

 



 

 

К Т Б а р а н ц е в Роль основного словарного фонда в 



 

образовании фра

 

. «


 

   


»,

зеологических единиц Иностранные языки в школе  

1951,  6,

№   .33.


с

108


 

.:  


Бах

.  .                  .   

 

 

А А К о к л я н о в а О границах фразеологии тюркских 



,   «

 

языков Труды Самар



 

 

.   .



».

кандского госуниверситета им А Новаи  

 

.  


 

,  


  103,  

,   1961


Вопросы фразеологии Новая серия выпуск

Самарканд

.105.


сящ

162


mühüm   amillərdən   biri   də   pyeslərin   yarandığı   dövrü,   ictimai-

ədəbi mühiti nəzərə almaq, milli ədəbi dilimizin inkişafa başladığı 

və yad dillərin ciddi təzyiqinə məruz qaldığı bir dövrdə ifadə ya-

radıcılığı   sahəsində   dramaturqun   ədəbi   dilimizə   necə   xidmət 

etdiyini aydınlaşdırmaqdır. Bədii əsərlərdəki frazeoloji vahidlərin 

tədqiqi zəruriliyi daha başqa bir sıra səbəblərlə də bağlıdır və, 

ümumiyyətlə,  söz  dilin real  vahidi  kimi yalnız fraza  mühitində 

özünün   bütün   rəngarəngliyi   ilə   çıxış   edə   bildiyindən   söz 

haqqında   təlim   frazeoloji   materialın   tədqiqini   də   zəruri   bir 

məsələ kimi qarşıya qoyur.

Sadəlik,   yığcamlıq,   mənalılıq   və   ifadəlilik   Haqverdiyevin 

dram dilinin əsas xüsusiyyətlərindəndir.  

Dərə-divana dartmaq

  – 


istintaq   etmək,  

cəhənnəm   çəkdirmək

  –   əzab   vermək,  

kefinə 


soğan çırtmaq

  – ovqatını təlx etmək, əsəbiləşdirmək,  

başına at 

təpmək


  – axmaqlamaq,  

qulaqburması vermək

  – cəzalandırmaq, 

əl açmaq


  – dilənmək, 

it günündə

  – pis vəziyyətdə və s. kimi 

həyatın  çox  müxtəlif  sahələri  ilə  bağlı  olan yüzlərlə  təbii  xalq 

ifadələrindən   istifadə   edərkən   Haqverdiyevin   başlıca   məqsədi 

xalqla   öz   dilində   danışmaq,   zəhmətkeş   insanların     asanlıqla 

anlayacağı bədii və  obrazlı bir dildə yazmaq idi. O özündən əv-

vəlki ədəbi irsi, xüsusilə M.F.Axundovun dram yaradıcılığını nəzərdən 

keçirərək bu qənaətə gəlmişdi ki, milli ədəbi dilimizi ancaq bu 

yolla   xalq   dilinin   tükənməz   söz   və   ifadələri   hesabına   zən-

ginləşdirmək   olar.   Böyük   sənətkar   öz   ideya   və   fikirlərinə, 

obrazların milli və fərdi xarakterlərinə uyğun ifadələr seçərkən 

onların (ifadələrin) obrazlılıq, ekspressivlik, təsirlilik əlamətlərini 

də   nəzərə   almış,   təsvir   etdiyi   ictimai   zümrələrin   dil 

xüsusiyyətlərinə   ciddi   fikir   vermiş,   ümumxalq   dilinin   frazeoloji 

materialından   diqqətlə   istifadə   edərək   dram   dilinin   gözəl   nü-

munələrini yaratmışdır.

Ədibin   dram   dilindəki   frazeoloji   vahidlər   üslubi 

keyfiyyətlərinə görə fərqləndiyi kimi, qrammatik xüsusiyyətlərinə 

görə də fərqlənərək müxtəlif qruplara ayrılır. Məlumdur ki, leksik 

vahidlər kimi, frazeoloji vahidlər də cümlənin konkret bir üzvü 

vəzifəsini   ifadə  edir,   nominativ  məzmunlu   söz  cümlənin   hansı 

163


üzvü olursa, həmin sözə müvafiq gələn, onun ekvivalentini təşkil 

edən frazeoloji vahid də o sözün işləndiyi cümlə üzvü vəzifəsində 

çıxış  edir.  Hətta  dildə  elə frazeoloji  vahidlər   vardır  ki,  onların 

leksik qarşılıqları  – ekvivaleniləri  yoxdur   və  ona  görə  də  belə 

frazeoloji   vahidlər  

leksik   frazeoloji   vahid

  adlandırılır.   Beləliklə, 

mənaca   oxşarlıq,   nominativlik   leksik   və   frazeoloji   vahidlərin 

qrammatik vəzifə oxşarlığına gətirib çıxarır: leksik vahidlər kimi, 

frazeoloji   vahidlər   də   müəyyən   qrammatik   kateqoriyalar   üzrə 

qruplaşır. Elə bunun nəticəsidir ki, dilçilik ədəbiyyatında frazeoloji 

vahidlərin nitq hissələri üzrə qruplaşdırılması artıq bir ənənə halını 

almışdır.

109


Pyesdəki frazeoloji vahidləri iki qrupa ayırmaq olar: 1. İsmi 

frazeoloji vahidlər; 2. Feli frazeoloji vahidlər.

İsmi   frazeoloji   vahidlər   dedikdə,   fel   müstəsna   olmaqla, 

digər   əsas   nitq   hissələrinə   ekvivalent   olan   frazeoloji   vahidlər 

nəzərdə   tutulur.   Ona   görə   də   ismi   frazeoloji   vahidlər   daxili 

qruplara ayrılır.

«Dağılan   tifaq»ın   dilindəki   ismi   frazeoloji   vahidlərin   bir 

qismində tərəflərin məna məcmusu adi isimlərə ekvivalent olub, 

frazeoloji vahid ümumilikdə əşya məzmunu ifadə edir. Belə sabit 

birləşmələrdə tərəflərin hansı nitq hissəsi ilə ifadə olunması şərt 

deyildir. Xüsusən birinci tərəf müxtəlif nitq hissələrindən ibarət 

ola bilir. 

Əsərdə isimlərin isimlərlə əlaqəsi yolu ilə yaranmış ismi frazeoloji 

vahidlər daha çox nəzərə çarpır. Belə birləşmələrin əmələ gəlmə üsulu 

ikidir:

a)   ikinci   növ   təyini   söz   birləşməsi   şəklində:  



ümid   yolu, 

dostluq binası, mədəd əli, səbr kasası, ahü nalə yiyəsi

 və s.;

109


 

.:  .                    .  . .

 

 

Бах С М у р т у з а й е в М Ф Ахундовун комедийаларынын дил 



 

 

вя цслуб хцсу



, 1962, 


.62-105;  .                . 

сиййятляри Бакы

сящ

Щ Б а й р а м о в Сабит 



 

,   «


сюз

бирляшмяляри

Мц

 

 



 

асир


Азярбайъан

дилиндя


сюз 

», 


 

 



   

 



;

бирляшмяляри Азярб ССР ЕА Ядябиййат вя Дил институту Бакы  

1961,  

.101-130;   .                       .  



 

сящ


Р М я щ я р р я м о в а Сабирин сатираларында 

 

 



 

 

.  



.

ишлянмиш фразеоложи ифадялярин грамматик тяснифи Азярб  

 

 



, 1962,  5    .



ССР ЕА хябярляри иът елм серийасы

№ вя с


164

b) üçüncü növ təyini söz birləşməsi şəklində: 

dünyanın işi, 

dünya ləzzəti, gözümün tikənəcəyi, abrın qədr-qiyməti

 və s.


Obrazların   dini   dünyagörüşünə   uyğun   olaraq   qurulmuş 

allah  divanı,  allahın   odu,   qiyamət  günü,  tanrı  bəndəsi,  axirət  

xeyri, dünya xeyri, şeytan əməli

 və s. kimi sabit birləşmələr də 

isimlərin əlaqəsi yolu ilə əmələ gəlmişdir. 

İsmə ekvivalent olan frazeoloji vahidlərin bir qismi birinci 

növ   təyini   söz   birləşməsi   şəklində   formalaşmışdır.   Belə 

birləşmələrdə   birinci   tərəf   sifətlərdən   ibarətdir:  

ağ   gün,   qara 

gün, yaman gün, ucuz ölüm, sağ can, axmaq iş, axmaq söz

 və s.

İsmi frazeoloji vahidlərin bir qrupu sifətlərə ekvivalent olub 



əlamət,   keyfiyyət   bildirir.   Pyesdə   bu   qəbildən   olan   frazeoloji 

vahidlərdə   gözə   çarpan   əsas   cəhət   onların   birinci   tərəfinin 

əksərən   mənsubiyyət   şəkilçili   olmasıdır.   Məsələn:  

üzü   qara, 

yurdu kor, evi yıxılan

 və s. Belə frazeoloji vahidlərdə ikinci tərəf 

feli sifətdən ibarət olduqda ifadə adi sifətlər kimi substantivləşə 

bilir; məs: 

Allah, mənim balalarımı d ü z d ə  q o y a n ı n balalarını  

düzdə qoy!

 (32) 

Elm oxuyanlar gərək korlara göz,  q a r a n l ı q d a  



q a l a n l a r a  çıraq olsunlar.

 («Bəxtsiz cavan»)

Bunlardan   əlavə,   pyesdə   sayların,   nidaların   isimlərlə 

(

milyon sahibi, aman günü



 və s.), mənsubiyyət şəkilçili isimlərin 

feli sifətlə 

 (yurdu itmiş, oğlu ölmüş

 və s.) əlaqəsi yolu ilə əmələ 

gələn ismi frazeoloji vahidlərə də təsadüf olunur.

Qeyd etdiyimiz frazeoloji vahidlərlə yanaşı, əsərdə işin, hərəkətin 

əlamətini,   zamanını,   səbəbini   bildirən   sabit   birləşmələr   də   vardır. 

Məsələn:


a) hərəkətin tərzini bildirənlər:  

it günündə, əli dolu, başı 

ətli, it ayağı yemiş kimi

 və s.;


b) hərəkətin zamanını bildirənlər:  

başını yerə qoyan kimi 

(ölən kimi),  

sinəmdə qalan xırda quru nəfəs çölə çıxınca

  (ölən 

kimi) və s.;

c) hərəkətin səbəbini bildirənlər: 

qız üstündə, mənim yolumda 

və s.

Oğlunu q ı z   ü s t ü n d ə dəllək İmamverdinin oğlu Kərim öl-



dürdü.

 (57) 


…dedim bunlar m ə n i m  y o l u m d a  canlarından da  

keçərlər.

 (33)

165


Feli   frazeoloji   vahidlər   həm   kəmiyyətinə,   həm   də   məna 

rəngarəngliyinə görə pyesin frazeoloji tərkibində böyük üstünlük 

təşkil   edir.   Bu   qrupa   daxil   olan   frazeoloji   vahidlərin   məna 

məcmusu   hal,   hərəkət   bildirir   və   frazeoloji   mənanın 

formalaşmasında   fel,   komponentlərdən   biri   kimi,   aparıcı   rol 

oynayır.   Lakin   faktlar   göstərir   ki,   frazeoloji   vahidlərin   əmələ 

gəlməsində   bütün   fellər   eyni   dərəcədə   fəal   deyildir.   Məsələn, 

pyesdə 


de

 felinin iştirakı ilə formalaşmış bir-iki frazeoloji vahidə 

təsadüf   olunursa,  

qoy


  feli ilə:  

dostluq binası qoymaq, zarafatı 

yerə qoymaq, ad qoymaq, qumarı yerə qoymaq…

 kimi 30, 

ver

 feli 


ilə:  

bada vermək, güdaza vermək, ələ vermək, qulaq vermək,  

qulaqburması   vermək,   ağıl   vermək,   gün   vermək,   təskinlik  

vermək…


 kimi 31 müxtəlif feli frazeoloji vahid işlənmişdir. Bunlarla 

yanaşı


, qal, tut, düş, çək, gör, çıx

 və s. fellər də frazeoloji vahid 

tərkibində çox fəaldır.

110


Əvvəlcə qeyd olunduğu kimi, feli frazeoloji vahidlərin əsas 

komponenti   feldən   ibarət   olur,   lakin   frazeoloji   vahidin   əmələ 

110

 Бязян олетеля фелляринин дя сайсыз-щесабсыз фразеоложи 



ващидлярин  формалашмасында  фяал  иштирак  етдийи  гейд  олунур. 

Мясялян,  С.Муртузайев  М.Ф.Ахундовун  комедийаларында  ет//еля 

фелляри  иля  дцзялян  231,  М.Б.Мяммядов  Н.Няримановун  няср 

ясярляриндя  305  фели  фразеоложи  ващид

 

ишляндийини  эюстяр-



мишдир (бах: М у р т у з а й е в, эюстярилян ясяр, сящ. 68; М. Б. М я м м я д 

о  в.  Н.Няримановун  няср  ясярляринин  лексика  вя  фразеолоэийасы, 

нам. дисс., Бакы, 1964, сящ.135). Щятта гощум олмайан диллярдя - Щинд-

Авропа дилляриндя дя беля бир щал олдуьу эюстярилир. Мясялян, К. Т. 

Б  а  р  а  н  т  с  е  в  А.Кунинин  «Инэилис  дили  идиомлары»  лцьятиня 

ясасланараг,  инэилис  дилиндя  t o   m a k e (етмяк)  фели  иля  108  идиом 

ишляндийини  гейд  етмишдир. «Даьылан  тифаг»  пйесиндя  тяркибиндя 

ол фели олан: сюзц олмагхейир олсундили баьлы олмагуъа олмаг

бядэцман  олмаг,  адам  олмаг,  мцряхясс  олмаг,  тянбещ  олмаг,  рущу 

шад олмагялаъы олмагхатиръям олмагвцсул олмаг кими 96. ет

еля  фелляри  олан:  гялят  елямяк,  хятм  елямяк,  адам  елямяк,  фикир 

елямяк,  ярз  елямяк,  гуллуг  етмяк,  рядд  елямяк,  сябр  елямяк,  щифз 

елямяк,  кярамят  елямяк,  ряфтар  елямяк,  сющбят  етмяк,  хараб 

елямяк…  кими  68  дил  ващиди  саймышыг.  Шцбщясиз,  бунларын 

щамысыны фразеоложи ващид щесаб етмяк олмаз.

166


gəlməsində başqa nitq hissələri də iştirak edir. Buna görə də feli 

frazeoloji vahidləri müxtəlif qruplara ayırmaq olar.

Feli frazeoloji vahidlərin əksəriyyətini «isim+fel» quruluşlu 

frazeoloji vahidlər təşkil edir.

Yalnız   Azərbaycan   dili   deyil,   başqa   türk   dilləri   üzərində 

aparılan müşahidələr də göstərir ki, ismi tərəfi insanın bədən üzv-

lərinin adlarını bildilən sözlərdən ibarət olan feli frazeoloji vahidlər 

dildə daha zəngindir. Bu hal «Dağılan tifaq»ın frazeoloji tərkibində 

də müşahidə olunur və 

baş, əl, göz, ürək, ağız, qulaq

 sözlərinin 

feli   frazeoloji   vahidlərin   tərkibində   iştirakı,   başqa   isimlərə 

nisbətən, daha çox nəzərə çarpır.

Baş  


sözü   pyesdə   45-ə   qədər   müxtəlif   frazeoloji   vahidin 

tərkibində   işlənmişdir;   bunların   əksəriyyəti   feli   frazeoloji 

vahidlərdən ibarətdir:  

baş əymək, başına at təpmək, başından 

basmaq,   bir   baş   getmək,   başına   dolanmaq,   başa   düşmək,  

başına bəla gəlmək, başına çevirmək, ağlı başına gəlmək, baş-

beynini aparmaq, baş gora aparmaq, başına daş salmaq

  və s. 


Tərkibində  

baş


  sözü olan frazeoloji vahidlər xalq dilində daha 

çox və daha rəngarəngdir. Ona görə də bədii dildə canlı dilə 

üstünlük verən yazıçıların əsərlərində   bü sözün iştirakı ilə for-

malaşmış   ifadələrə   daha   çox   təsadüf   olunur.   Bunu 

M.F.Axundovun komediyalarının frazeologiyası

111


, Haqverdiyevin 

öz   müasirlərinin   əsərlərindəki   faktlar   da   aydın   göstərir. 

M.Ə.Sabirin satiralarında təkcə «təsirlik halında olan «baş» ismi 

ilə düzələn 30-a kimi frazeoloji ifadə vardır».

112

  N.Nərimanovun 



nəsr əsərlərində isə tərkibində 

baş


 sözü olan frazeoloji vahidlərin 

ümumi sayı 45-dir.

113

 Belə vəziyyət təkcə Azərbaycan dilinə deyil, 



başqa türk dillərinə də aiddir. Məsələn,  

baş


  sözü yalnız birinci 

komponent   olmaqla   türk   dilində   50-dək   frazeoloji   vahid 

hesablanmışdır.

114


 Buna bənzər vəziyyəti tatar

115


 dilində və başqa 

türk dillərində də görmək olar.

111

 

.:  .                    . 



 

. 64.



Бах С М у р т у з а й е в Эюстярилян ясяр сящ

112


  .                      , 

 



.94.

Р М я щ я р р я м о в а эюстярилян мягаля сящ

113

 

.: 



Бах

.  .              . 

   

 

М Б М а м е д о в Лексика и фразеология прозаических 



произве

  .


дений Н Нари

,  


 

.  


.  

,   1964,

манова автореферат канд дис Баку

 

.18.



сящ

167


Əl

 sözü də ifadə yaradıcılığında məhsuldardır: 

əli gətirmək, 

əl götürmək, əl açmaq, əlini ilişdirmək, ələ salmaq, əl yetirmək, 

əldən getmək,  əl qaldırmaq, əl  çəkmək,  ələ  vermək,  əli bənd  

olmaq, əlindən qurtarmaq

 və s. 

Göz


 sözü ilə 20 (

gözüm su içmir, 

gözünə yuxu getməmək, göz tikmək, göz gəzdirmək, göz yaşları 

tökmək, gözlərinə şəfəq gəlmək

  və s.),  

ürək


  sözü ilə 11 (

sözü 


ürəyində   qalmaq,   ürəyi   od   tutmaq,   ürəyi   oxlanmaq,   ürəyi 

yanmaq, ürəyinə yayılmaq, ürəyinə salmaq, ürəyi yüngülləşmək 

və s.), 

ağız


 və 

qulaq


 sözlərinin hər biri ilə 7 (

ağzını yummaq, ağ-

zından   vurmaq,   ağzının   sözünü   bilmək,   ağız   açmaq;   qulağını  

kəsmək, qulaq asmaq, qulaqburması vermək, qulaq vermək 

və s.) 

feli frazeoloji vahid işlənmişdir ki, bunlar pyesin frazeoloji ma-



terialının struktur-semantik cəhətdən zənginliyini aydın göstərir.

Feli frazeoloji vahidlərin əmələ gəlməsində 

yer, yol, iş, gün 

və s. isimlərin də fəal rolunu qeyd etmək olar. 

Yer

 ismi 


qalmaq, 

quylamaq,   götürmək   və   s.

  fellərlə   əlaqələnərək

  qanı   yerdə 

qalmaq,   yerə   quylamaq,   ayaqlarını   yerdən   götürmək

  və   s. 

müxtəlif feli frazeoloji vahidlərin tərkibində iştirak etmişdir. Bu 

söz  


qoymaq  

feli   ilə   birlikdə  

rüsvayçılığı   yerdə   qoymamaq 

(intiqam almaq),  

qumarı yerə qoymaq

  (qumardan əl çəkmək), 

zarafatı   yerə   qoymaq

  (zarafatdan   əl   çəkmək),  

başını   yerə 

qoymaq


 (ölmək), 

göz yaşlarını yerdə qoymamaq

 (zülmü əvəzsiz 

qoymamaq) kimi müxtəlif frazeoloji vahidlər əmələ gətirmişdir ki, 

onların mənalarının müəyyənləşməsində, şübhəsiz, obyekt bildi-

rən 


rüsvayçılığı, qumarı, zarafatı, başını, göz yaşlarını

 sözlərinin 

və birləşmələrin rolu vardır.

Yol


  sözü   daha   çox  

kəsmək,   düşmək,   gəlmək,   salmaq   (yol 

kəsmək, yola düşmək, yola gəlmək, yola salmaq), iş  

sözü  


görmək, 

tutmaq, düşmək

 

(iş görmək, işi düşmək, iş tutmaq)



 felləri ilə frazeoloji 

vahid tərkibində işlənmişdir.

114

  .   .  



            .  

-

 



Р Р Ю с и п о в а Лексико семантические особенности 

 

устойчивых гла



 

   


 

,   «


-

гольных сочетаний в турецком языке

Тюрко

 

   



монгольское языкознание и фольклорис

», 


, 1960

тика Москва

.119.


сящ

115


  .  .            . 

 

   



Г Х А х а т о в Фразеологические выражения в татарском 

 



., 


, 1954

языке автореферат канд дис Казань

.6.


сящ

168


İsimlərin fellərlə frazeoloji əlaqəsi nəticəsində əmələ gələn 

feli frazeoloji vahidlərin pyesdə aşağıdakı xüsusiyyətləri vardır:

1. «İsim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlər əksərən III şəxs mən-

subiyyət şəkilçili ismin iştirakı ilə formalaşmışdır:  

dili bağlı olmaq, 

ruhu olar şad, əli bənd olmaq, canı salamat olmaq

 və s.

2.  İsmi tərəf bəzən həmcins olur: 



dərd, qəm çəkmək, dərd, 

vərəm eləmək

 və s.

3.   İsmi   tərəflərin   bir   qismi   izafət   tərkibindən   ibarətdir: 



rüsvayi-aləm olmaq, payi-bəndi-əyal olmaq

 və s.


4. Bəzi ismi tərəflər mürəkkəb sözdən ibarətdir: 

cansağlığı vermək 

və s.

5. İsmi tərəf frazeoloji vahiddən ibarət olduqda feli frazeoloji 



vahid   bütövlükdə   iki   frazeoloji   vahidin   birləşməsi   – 

kontaminasiyası   nəticəsində   yaranmış   olur.   Məsələn:  

şeytan 

əməlinə qurşanmaq, mədəd əlini yetirmək, özünü çəkib dağın 



başına   qoymaq

  və   s.   Birinci   misalda  

şeytan   əməli

  və  


əmələ 

qurşanmaq

, ikincidə 

mədəd əli

 və 

əl yetirmək



, üçüncüdə 

özünü 


çəkmək

  və  


özünü   dağın   başına   qoymaq

  frazeoloji   vahidləri 

birləşmişdir.

6.  Haqverdiyevin bədii dilində canlı dilin təsiri ilə əlaqədar, 

«isim+fel»   quruluşlu   frazeoloji   vahidlərin   bir   qismində   feli 

komponent   ya   əvvəldə,   ya   da   ismi   tərəflərin   arasında 

yerləşmişdir:   (

olub-qalanı)

 

verdin   bada,   qaldı   lat-lüt,   saqqalı  



düşüb qurşağına

 (qocalıb) və s.

7. Bəzən «isim+fel» quruluşlu frazeoloji vahidlərin tərəfləri 

bir-birindən ayrılmış, ismi komponent baş cümlənin xəbəri, feli 

komponent  budaq cümlənin  xəbəri kimi işlədilmiş və nəticədə 

frazeoloji   vahidin   mənası   olduğu   kimi   qalmaqla,   o,   birləşmə 

şəklindən çıxarılaraq, mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb 

cümlə şəklinə salınmışdır. Bu hal ədibin fərdi yaradıcılıq məhsulu 

deyil, canlı dildən gələn xüsusiyyətdir. Məsələn, ədib

 iş tutmaq, 

iş   görmək

  frazeoloji   vahidlərini   Nəcəf   bəyin   dilində   belə 

işlətmişdir: 

Nə iş idi, mən dutdum? 

(52) 

Məşədi, axı bu yaxşı iş 



deyil ki, sən görürsən.

 (49)


8. İsmi tərəflərin bir qismi təyini söz birləşməsi şəklindədir: 

düşürsən biyabanın, düzün canına; tökdü anamın göz yaşlarını 

və s.

169


9.   «İsim+fel»   quruluşlu   frazeoloji   vahidlərin   ismi   tərəfi, 

əsasən, adlıq, yönlük, təsirlik və çıxışlıq hallarındadır. Məsələn: 

adam   olmaq

  (A.h.),  

yola   gəlmək,   başa   düşmək,   ələ   vermək 

(Yn.h.), 

and vermək, hesab vermək 

(T. h.), 

əldən getmək

 (Ç.h.) 


və s.

Qeyd: 


Balalarını düzdə qoymaq 

(dilənçi vəziyyətə salmaq), 

göz yaşlarını yerdə qoymamaq

 - kimi frazeoloji vahidlərin forma-

laşmasında yerlik hal şəkilçili isimlər də iştirak etmişdir.

10. «İsim+fel» quruluşlu frazeoloji  vahidlərin ismi tərəfi bir 

çox hallarda mənsubiyyət şəkilçili sözdən ibarətdir. Bu cəhət janr 

ilə   bağlı   olub,   dialoq   şəklində   qurulmuş   nitq   üçün   təbii   və 

xarakterikdir. Məsələn,  

ürək


  sözü, demək olar ki,   həmişə bu 

prosesdə   mənsubiyyət   şəkilçisi   ilə   iştirak   edir:  

ürəyimi 

oxlayırsan,  ürəyim yanır, salıram ürəyimə, ürəyim yüngülləşir, 

ürəyim   soyusun  

və   s.   Feli   frazeoloji   vahidlərin   mənsubiyyət 

şəkilçili birinci (ismi) tərəfi aşağıdakı hallarda olur: adlıq (

ayağın 


düşər,   abrusı   gedər

  və   s.),   yönlük   (

başıma   dolanıb,   başına 

çevirsin, gözünə yuxu getmir

 və s.), təsirlik (

ağzını yum, axırını 

eləmək 

və s.), yerlik (



öz aramızda qalsın, boğazında qalar

 və s.), 

çıxışlıq (

əlindən qurmarmaq, ağzından vurmaq 

və s.)

11. Bəzi ismi tərəflər düzəltmə sözdən ibarət olub, ən çox 



lıq


  şəkilçisi   ilə   formalaşmışdır:  

boşboğazlıq   eləmək,   təskinlik 

vermək

 və s. Belə halda isim düzəldən başqa şəkilçilərin iştirakı 



da mövcuddur.

12.   «İsim+fel»   quruluşlu   frazeoloji   vahidlərin   tərəfləri 

arasına   müəyyən   sözlər   artırılmışdır   ki,   bu   sözlər   ifadəni 

qüvvətləndirir, daha təsirli edir, frazeoloji vahidin mənası daha 

emosional,   daha   ekspressiv   olur.  Məsələn:  

gözündən  gəlsin – 

gözüyün  iki deşiklərindən  gəlsin,  canı  çıxmaq – canı  ağzından  

çıxmaq 


və s.

«İsim+fel»   quruluşlu   frazeoloji   vahidlər   əsərdə   kəmiyyət 

etibarilə böyük üstünlük təşkil edir və rəngarəng xüsusiyyətləri 

ilə başqa nitq hissələrinin fellərlə birləşməsi nəticəsində əmələ 

gələn feli frazeoloji vahidlərdən fərqlənir.

Əsərdə sifət, əvəzlik, zərf və başqa nitq hissələrinin fellərlə 

əlaqəsi yolu ilə yaranmış feli frazeoloji vahidlər də müəyyən yer 

170


tutur.   Məsələn:  

bədgüman   olmaq,   (haləti)   digərgun   olmaq, 

özünü çəkmək, geri getmək

 və s.


Pyesdəki   frazeoloji   vahidlərin   müəyyən   qismi   subyektin 

obyektə,   müxtəlif   predmet   və   hadisələrə   münasibətini   bildirir. 

Belə frazeoloji vahidlər alqış, qarğış, and, dua, yalvarış, çağırış 

və   s.   kimi   mənalara   malik   olub,   obrazın   daxili   həyəcani 

vəziyyətini   ifadə   edir.   Müəllif   belə   frazeoloji   vahidlərin   üslubi 

imkanlarından   bacarıqla   istifadə   edə   bilmiş,   xüsusən 

fərdiləşdirmə məqamında bunlara daha çox diqqət yetirmişdir. 

Məsələn, q

adan alım, qurban olum, başına dönüm, sən allah

 ki-


mi frazeoloji vahidlər əsasən qadınların – Sona xanım, Pəri xa-

nım   və   Nazlı   xanımın   dilində   işlənmişdir.   Bunlarda   daha   çox 

əzizləmə, and və yalvarış məzmunu vardır. Bunun əksinə olaraq, 

Həmzə bəyin dilində qarğış və söyüş bildirən frazeoloji vahidlər 

əsas yer tutur. Həmzə bəy düşdüyü gülünc vəziyyətlərlə əlaqədar 

tez-tez:  

evi   yıxılmış,   oğlu   ölmüş,   yurdu   itmiş,   küllüyü   göyə 

sovrulmuş, haramın olsun, burnundan gəlsin, gözündən gəlsin

  və 

s.   ifadələr   işlətməyə   məcbur   olur.   Pyesdəki   bu   cür   (nidayi) 



frazeoloji vahidləri aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:

1. And və xahiş bildirənlər: 

sən allah, mən ölüm, and olsun 

(sənin canına), and olsun (allaha), səni allaha and verirəm, sən  

öləsən

 və s.


2.  Qarğış və söyüş bildirənlər: 

gözündən gəlsin, burnundan 

gəlsin,   boğazın   tkilsin,   (allah   səbəbin)   evini   yıxsın,   cəhənnəmə 

gəlib, gora gəlib, (ata-ana) yurdunda qalmıyasan, meyidini görüm,  

kül başına

 və s.


3.  Arzu,   xahiş,   ümid   bildirənlər:  

allah   göstərməsin,   evimi 

yıxma, allah kərimdir

 və s.


4. Əzizləmə və razılıq bildirənlər: 

qurban olum, qadan alım, 

başına dönüm, ölənləriyin ehsanı olsun, allah oğlunuzu saxlasın,  

allah rəhmət eləsin

 və s.

5. Təşəkkür bildirənlər: 



sağ ol, xoş gəldiniz, şükr olsun allaha 

və s.


8. Narazılıq və ya qorxu bildirənlər: 

dad əlindən, vay dədəm vay 

və s.

Pyesdə təsadüf  olunan:  



sözünün  qüvvəti, zəhmət olmasa, 

allah qoysa, ikincisinə qalan yerdə, rəhmətliyin oğlu

  və s. bir sıra 

171


modal   frazeoloji   vahidlər   danışanın   həqiqətə   münasibətini, 

müəyyən bir mühakimənin, hökmün gerçəkliyini, doğruluğunu və 

ya   şübhəli   olduğunu   bildirir   və   subyektiv   münasibətlərin 

aydınlaşmasında müəyyən rol oynayır.



Yüklə 3,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   59




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin