DRAM DİLİNDƏ ATALAR SÖZLƏRİ VƏ MƏSƏLLƏR
Əsrlərin sınağından çıxmış, xalq hikmətinin daşıyıcısı olan
atalar sözləri və məsəllər yığcam, obrazlı, dərin mənalı, tutarlı
nitqin timsalıdır. Ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin yaratdığı ifadə vasitələri
xalq tərəfindən bəyənilməsə, xalq dilində özünə yer tapa bilməz.
Sənətkarın böyüklüyü onun dilə nə dərəcədə bələd olması, xalq
dilindəki bədiilik vasitələrindən ustalıqla istifadə etmə bacarığı ilə
ölçülür. Əsl sənət nümunələri yalnız xəlqi zəmində yarana
bildiyindən daim sevilir və oxunur. Haqverdiyev sənətinin bir sirri
də bundadır.
Ədibin ilk əsəri «Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini»
adlanır. İkinci əsəri isə Nəcəf bəyin bu sözləri ilə başlayır:
«Atalar məsəlidir, dünya beş gündür, beşi də qara»
. (6) Təkcə
bunlar da ədibin yaradıcılıq devizini, xalq dilinə, xalqın ifadə
vasitələrinə münasibətini aydınlaşdırmaq üçün kifayət qədər
əsas verə bilər. Hələ Nəcəf bəyin bu ilk sözlərindən onun
təbiətinin əsas cizgiləri görünməyə başlayır. Baxmayaraq ki, belə
məsəli «namuslu əmək adamları özləri haqqında işlətməzlər»
128
Nəcəf bəy bunu özü üçün çox münasib sayır, bu məsəlin
vasitəsilə öz tüfeyli həyatını, eyş-işrətlə keçən laübali günlərini
pərdələməyə, əsaslandırmağa çalışır. Bu məsəl onun mənəvi
aləmini, həyatın mənasını nədə axtardığını aydınlaşdırmaq üçün
bir başlanğıc olur. Nəcəf bəy deyir və dediyi kimi də edir. Yalnız
sona yaxın, bütün var-yoxu əldən çıxdıqdan sonra dərvişin «axırın
fikr etməyən aqil deyil, divanədir» - sözləri onu bir anlığa ayıldır,
ona təsir edir. Lakin artıq gecdir, indi o elə günə düşmüşdür ki,
obrazlardan birinin dediyi kimi, az qalır «it yeyən çörəyin də
parasını itin ağzından alıb yeyə». Hadisələr inkişaf edib
dəyişdikcə, gərgin dramatik nöqtə yaxınlaşdıqca ifadələrin, atalar
sözləri və məsəllərin də rəngi, boyası, keyfiyyəti dəyişir, hər bir
məsəl ümumi söz və ifadə kütləsi içərisində kəhkəşanın parlaq
ulduzları kimi seçilir.
Məlumdur ki, surət dilindəki ifadələr onun təfəkkür tərzini,
həyat hadisələrinə münasibətini göstərir. Əsərin son məclisində
128
.: . .
,
, 1963,
.255.
Бах К М я м м я д о в Няъяф бяй Вязиров Бакы
сящ
187
iştirak edən Əbdülün və İsmayılın dilində bir ziddiyyət duyulur.
Onlar, bir tərəfdən, Nəcəf bəyin iflasını «dünyanın işi» ilə, daha
doğrusu, dünyanın enişli-yoxuşlu, qarışıq və dolaşıq işləri ilə
bağlayır və əslində, cəmiyyətin ümumi inkişafındakı ziddiyyətləri
nəzərdə tuturlar, «çox namərddir bu dünya, heç ona etibar
eləmək olmaz» deyərək, doğru nəticəyə gəlirlər. Çünki «Nəcəf
bəyin tragediyası onun qumarbazlığından deyil, bəlkə maddi və
mənəvi iflasından doğur. Maddi iflas isə mənəvi iflası
doğurmuşdur».
129
Deməli, qumarbazlıq Nəcəf bəyin iflasının sə-
bəbi deyil, nəticəsidir. Digər tərəfdən, Əbdül İsmayılın fikrinə
şərik olaraq, belə güman edir ki, Nəcəf bəyin səfalətinə səbəb
onun özüdür, israfçılıq və qumarbazlıqdır. Bunu onun dediyi mə-
səl də göstərir:
«Bəli, ağa İsmayıl, doğru buyurursunuz: o şey ki
insan özü özünə elər, aləm yığılsa ona eliyə bilməz».
(55)
Bununla da Nəcəf bəyin iflası obyektiv səbəblərdən bir növ təcrid
edilmiş olur.
Ə.Haqverdiyev atalar sözləri və məsəllərdən istifadə edərək
obrazın real vəziyyətini, arzu və istəklərini əks etdirməyə
çalışmışdır. Keçmişi geri qaytarmaq həsrəti ilə çırpınan, lakin
bunun mümkün olmayacağını yaxşı başa düşən Səlim bəyin
dediyi «Keçən günə gün çatmaz, calasan günü-günə» atalar
sözü onun təəssüf və kədərini çox aydın ifadə edir
. «Çölüm
özgələri yandırır, içərim özümü»
(23) məsəli Sona xanımın
vəziyyətinə çox uyğundur. O, Nəcəf bəy kimi bir mülkədarın
arvadı olduğu üçün başqaları ona qibtə edə bilərlər, halbuki
onun ailədəki və ictimai həyatdakı hüquqsuzluğu, ərinin qumara
və israfçılığa qurşandığını görüb onu düz yola qaytarmaq
istəməsi və bunu bacarmaması, ailənin yaxınlaşmaqda olan
fəlakətini duysa da, real bir iş görə bilməməsi onda qibtə
ediləcək heç bir şey qoymamışdır.
Əsərdə Səlim bəyin dili daha sərt işlənmişdir, o kimə
üzünü tutursa, çəkinmədən eyiblərini bir-bir sadalayır; bəylərin
xarakteri ilə bağlı bir sıra mənfi cəhətlər Səlim bəyin dili ilə açılır
129
.
Я л и С у л т а н л ы Азярбайъан драматурэийасынын
,
,
, 1964,
.250.
инкишафы тарихиндян Азярняшр Бакы
сящ
188
və qırmanclanır. Elə buna görə də onun dilində daha çox atalar
sözləri və məsəl işlənmişdir. Həmzə bəy özünün yalançı
«qəhrəmanlığından» dəm vurduqda o:
«Danış görək sən
harada dam yarıb buzov çıxardıbsan?»
- deyə onun yalanlarının
üstünü açır. Hətta maraqlıdır ki, o, bəzən eyni fikri daha
möhkəm sübuta yetirmək üçün atalar sözlərinin sinonimliyindən
istifadə edir. Budur, onun «ot kökü üstündə bitər» fəlsəfəsinə
inamını əks etdirən replikası belədir:
S ə l i m b ə y.
A kişi, mən imanım, döyməkdən deyil, mal
yiyəsinə oxşamasa haramdır, ot kökünün üstündə bitər, atası
gedən yolu oğlu da gedəcək. Ata qumarbaz oldu, oğul da
qumarbaz olar, ata şürbidir, oğul da şürbi olar,
(16)
Nəcəf bəyin qumarbazlıq, şürbilik kimi pis sifətlərini Səlim
bəyin dili ilə dramaturq belə qamçılamışdır.
Atalar sözləri və məsəllərdə ümumiləşdirmə gücü böyük
olduğundan pyesin əsas surətləri ortalığa çıxan suallara çox vaxt
bunların vasitəsilə cavab verirlər. Nəcəf bəydən Mirzə Bayrama
nə üçün buğda və düyüdən əlavə, bir yabı da bağışladığı
soruşulduqda,
«varlığa nə darlıq»
cavabını verir; Nəcəf bəyin
son günlərində dost və tanışların ondan üz döndərmə səbəbi
soruşulduqda, surətlərdən biri:
«Türki məsəldir, deyərlər: bağda
ərik var idi, salamməlik var idi, bağdan ərik qurtardı,salamməlik
qurtardı»
(59) məsəli ilə cavab verir. Mirzə Bayramın da Nəcəf
bəyin suallarına cavabı, başqa dildə olsa da, atalar sözlərindən
ibarətdir.
Pyesdə rast gəldiyimiz 30-a qədər atalar sözü və məsəldə,
demək olar ki, heç bir dəyişiklik edilməmiş, xalqın yaratdıqları
böyük hörmət və məhəbbətlə, ustalıqla xalqa qaytarılmışdır.
Ədib istifadə etdiyi atalar sözlərini, məsəlləri hadisələrlə elə
müvəffəqiyyətlə əlaqələndirmişdir ki, xalq təfəkkürünün məhsulu
olan həmin ifadələrin dərin estetik mahiyyəti bir daha parlaq
şəkildə üzə çıxmış, cəmiyyətin müxtəlif sinif və təbəqələrinə
məxsus nümayəndələrin onları necə dərk etdiyi, öz mənafeyi
baxımından onları necə şərh etdiyi bədii ümumiləşdirmə yolu ilə
göstərilmişdir. Bunların bir qismi indi köhnəlmiş kimi görünsə də,
xalq dilində əvəzedilməz ifadə vasitələri kimi yenə də
yaşamaqdadır.
189
Ə.Haqverdiyev xalq ifadə tərzinin təbiilik, yığcamlıq və obraz-
lılıq kimi mühüm cəhətlərindən dram dilində istifadə etmək üçün ilk
növbədə xalqın ifadə yaradıcılığını, hikmətli qocaların danışığında
ən dərin qatlardan qaldırılan ifadələri öyrənmiş, gənc ikən yaratdığı
«Dağılan tifaq» ilə müdrik babaların, ağıllı nənələrin dilindən gələn,
indi də bir çox «bədii» əsərlərin həsrət qaldığı şirin və obrazlı
ifadələri dram dilinə gətirməklə özü də ağsaçlı ulu müdriklərimiz
sırasına keçmişdir.
ƏLAVƏ ƏDƏBİYYAT
K. M ə m m ə d o v. Ə.Haqverdiyev nəsrinin bədii xüsusiyyətləri
haqqında. Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun əsərləri, VII cild.
Ədəbiyyat ser., Bakı, 1954.
S. M u r t u z a y e v. M.F.Axundovun komediyalarının dil və
üslub xüsusiyyətləri, Bakı, 1962.
R. M ə h ə r r ə m o v a. Sabirin satiralarında işlənmiş frazeoloji
ifadələrin qrammatik təsnifi. «Azərb. SSR EA xəbərləri», ict. elm. ser.
1962, №5.
B. A b d u l l a y e v. M.F.Axundovun komediyalarının
sinonimikası. Azərb. SSR EA Xəbərləri, ict. elm. ser., 1962, №10.
M. M ə m m ə d o v. N.Nərimanovun nəsr əsərlərində feli
frazeoloji vahidlər, V.İ.Lenin adına APİ-nin «Elmi əsərlər»i, XI seriya,
Bakı, 1963.
R. H. H ə s ə n o v. Y.V.Çəmənzəminlinin folklor ifadələrindən
istifadə ustalığı, V.İ.Lenin adına APİ-nin «Elmi əsərələr»i, XI seriya,
1966, №5.
Q. Ş. K a z ı m o v. Ə.Haqverdiyevin «Dağılan tifaq» pyesinin
frazeologiyası», V.İ.Lenin adına APİ-nin «Elmi əsərlər»i, XI seriya,
1965, №5.
Azərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı (oçerklər), Bakı, 1970, səh.
139-189.
H. B a y r a m o v. Azərbaycan dili sabit birləşmələrinin semantik
təsnifi. Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun əsərləri, XIV cild,
Bakı, 1960.
190
191
V FƏSİL
ÜSLUBİ QRAMMATİK XÜSUSİYYƏTLƏR
BƏZİ MORFOLOJİ VAHİDLƏRİN ÜSLUBİ
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Ümumxalq dilindəki başlıca qrammatik vahidlərin üslubi
funksiyaları və bunlardan bədii əsərlərdə nə dərəcədə istifadə
edilməsi tədqiqi zəruri olan mühüm məsələlərdəndir. Görkəmli
yazıçılar ayrı-ayrı qrammatik kateqoriyalardan istifadə üsul və
priyomlarına dair çoxlu yeni fərdi xüsusiyyətlər gətirməklə ədəbi-
bədii üslubu zənginləşdirmiş olurlar. Yazıçı dilinin və üslubunun
formalaşması isə adi qayda üzrə onun əsərlərinin meydana çıxdığı
dövrdəki dil-üslub ənənəsi istiqamətində mövcud olur. Ona təkcə
dövr üçün xarakter olan ədəbi dil normaları deyil, həm də daha
məşhur və görkəmli yazıçıların yaradıcılığında onun özünün
sevdiyi vasitə və üsullar təsir edir.
130
Bütun bunlar bədii dildəki
qrammatik, o cümlədən də morfoloji vahidlərin üslubi simasının
öyrənilməsini vacib və zəruri edən mühüm amillərdəndir.
Üslubiyyatda morfoloji hadisələrin səciyyəsini
aydınlaşdırmaq üçün xatırlamaq lazımdır ki, üslubiyyat faktlara
onların funksiya cəhətindən yanaşır, ayrıca bir dil hadisəsinin
başqaları içərisində həm məna, həm də ekspessivlik
xüsusiyyətlərini, əsas mənada birləşmiş ümumi və yaxın
mənaları öyrənir. Buna görə də üslubi baxışın mühüm hissəsini
dilin sinonim vasitələri təşkil edir.
131
Tədqiqat göstərir ki, Azər-
baycan dili morfoloji vahidləri də əsas məna ilə yanaşı, əlavə
mənaya və məna çalarlarına malikdir. Azərbaycan dili morfoloji
vahidlərinin sinonim məqamları buradan meydana çıxır.
132
130
. . .
.
-
А И Е ф и м о в О языке художественных произведений Мос
, 1954,
.228.
ква
сящ
131
. . . .
.
Проф А Н Г в о з д е в Очерки по стилистике русского языка
, 1952
Москва
,
.75.
сящ
192
Yüksək sənətkarlıqla yazılmış bədii əsərlərin dili morfoloji
vahidlərin üslubi imkanlarından məharətlə istifadə baxımından
da ədəbi-bədii üslubun inkişafında qiymətli yer tutur.
Ə.Haqverdiyevin pyesləri dövrün səciyyəvi ədəbi dil normalarını
və özünə qədərki sənətkarların yaradıcılığında əsaslı yer tutan
xarakter ifadə üsullarını yaradıcılıqla inkişaf etdirmək əsasında
qurulmuş, müasirlərinə və ardıcıllarına da məhz bu istiqamətdə
təsir etmişdir. Onun bütün pyeslərindəki morfoloji vahidlərin
səciyyəvi üslubi xüsusiyyətlərinin tədqiqi hələlik çətin
olduğundan burada "Dağılan tifaq" pyesində daha çox nəzərə
çarpan və özünü xüsusilə felin zaman və şəkil kateqoriyalarında
göstərən bəzi səciyyəvi cəhətlərdən bəhs etməyi lazım bildik.
FELİN ZAMANLARI
Məlumdur ki, maddi aləmdə mövcud olan obyektiv
zamanın insan təfəkküründə uyğun və dəqiq ifadəsi yalnız
qrammatik zaman vasitəsilə mümkündür. Bununla bərabər,
qrammatik zaman formalarının əlavə imkanları çoxdur və nitq
prosesində bunlar bir-birini əvəz edə, biri digərinin yerində işlənə
bilir. Lakin belə vəziyyətdə, zaman kateqoriyasına məxsus formal
əlamətlərin bildirdikləri zamanla obyektiv zaman arasında
bilavasitə uyğunluq olmur. Bu hal ondan irəli gəlir ki, zaman
kateqoriyasına aid vasitələr - şəkilçilər öz əsas funksiyalarında –
qrammatik zaman mənasında deyil, üslubi məna və məqamda
işlənmiş olurlar. Obyektiv zaman keçmiş, indiki və gələcək
zamanları əhatə etdiyi kimi, qrammatik zaman da bu üç zamanın
məcmusundan ibarətdir. Lakin qrammatik zamanın ifadə
formaları çox və müxtəlifdir. Danışıq vaxtı bu müxtəlif zaman
formaları ifadə etdikləri zaman məzmunu ilə uyğunluq təşkil
edirsə, qrammatik, ziddiyyət təşkil edirsə, üslubi xüsusiyyətə
malik olur və birinci prosesi qrammatika, ikinci prosesi üslubiyyat
132
. .
.
,
Я Д я м и р ч и з а д я Азярбайъан дилинин цслубиййаты Бакы
1962,
.181.
сящ
193
öyrənir. "Dağılan tifaq" pyesində qrammatik zamanla bərabər,
canlı dilə məxsus ifadə tərzini saxlamaq, fikri emosional, təbii
ifadə etmək, qətilik, aydınlıq, şübhə, güman məzmununun ifa-
dəsinə şərait yaratmaq, hadisələrin əlamətdar səciyyəvi cəhətlərini
qabarıq şəkildə çatdırmaq üçün bir sıra hallarda zaman şəkilçilərinin
sinonim məqamda işlənə bilmə imkanları nəzərə alınmış, üslubi
zamandan – zaman şəkilçilərinin üslubi məqamlarından da istifadə
edilmişdir.
Felin keçmiş zamanı hal, hərəkət və hadisənin söz
söylənilən vaxtdan əvvəl icra olunub bitdiyini bildirir. Keçmiş
zaman şəkilçilərinin üslubi xüsusiyyətlərindən bəhs edən
müəlliflərin əksəriyyəti
-ıb
(
ib, -ub, -üb
) şəkilçisinin daha çox
canlı xalq danışıq dilinə aid olduğunu göstərmişlər.
133
Bu fikri
təsdiq edən dəlillərdən biri də budur ki, "Dağılan tifaq" pyesi
canlı danışıq dilində yazıldığından pyesdə keçmiş zaman
şəkilçiləri içərisində ən çox işlənəni
-ıb (-ib, -ub, -üb)
-dır. Bu
xüsusiyyət həm də təkcə "Dağılan tifaq" pyesinə deyil, Ə.Haqverdi-
yevin və onun bəzi müasirlərinin bütün yaradıcılığına xasdır:
"C.Məmmədquluzadənin, Ə.Haqverdiyevin əsərlərinin, demək olar
ki, hamısı nəqli keçmişin bu forması (
-ıb
- Q. K.) ilə yazılmışdır".
134
-ıb
nisbi keçmiş şəkilçisi müasir dildə olduğu kimi, I şəxsdə
-
mış
şəkilçisi ilə əvəz olunmuş, yalnız II və III şəxslərdə
işlənmişdir. III şəxsin təki isə həmişə
-ıb
şəkilçisi ilə düzəlmişdir.
Nümunə üçün aşağıdakı misallar kifayətdir:
N ə c ə f b ə y:
... İndi o qədər olubsan, ahünalə qəbul
eləyirsən?
S ə l i m b ə y:
... danış görək, sən harada dam yarıb,
dana çıxarıbsan?
N a z l ı x a n ı m:
Nəcəf bəy! Ölümüm
133
. .
.
,
Я Д я м и р ч и з а д я Азярбайъан дилинин цслубиййаты Бакы
1962,
.252.; .
.
, 1961,
сящ
А ь а м у с а А х у н д о в Фелин заманлары Бакы
.112; . – .
сящ
Т Я ф я н д и й е в а Щ а ъ ы й е в а Мцасир Азярбайъан
дилиндя
фелин
кечмиш
заман
формаларынын
цслуб
.
хцсусиййятляри щаггында бязи гейдляр Азярбайъан ССР ЕА
,
.
.
. 1961, 3,
.107.
Хябярляри иът елм сер
№ сящ
134
. .
.
, 1961,
.113.
А А х у н д о в Фелин заманлары Бакы
сящ
194
qabağında olsun, dünən bizim kişi gəlib burada qumar
oynayıbsınız
. İ k i n c i a v ç ı:
Di yeri gedək irəli, yazıq
eşələnə-eşələnə qalub.
(44) Ə b d ü l:
Ölübdür yoqsa?
(56) S o
n a x a n ı m: (Qışqırıqla qayıdır)
Öldürüblər... öldürüblər...
Gözəl balam...
(54)
Bəzən indiki zamanda icra olunan bir işin qətiliyini
bildirmək üçün şühudi keçmişin şəkilçisindən istifadə edilmişdir.
S ə l i m b ə y:
Amma elə ki mən, düşəndə, bir dua eləyib
allahdan bir şey istəyirəm, görürsən o saat buyurur: "Verdim,
ey mənim bəndəm..."
(19) K ə r i m:
Adamı belə tələyə salarlar, al
gəldi.
(41)
Bu misallardakı "verdim" sözü "verirəm", "gəldi" sözü isə
"gəlir" mənasındadır, lakin işin qətiliyini bildirmək üçün sözlər
şühudi keçmişdə işlədilmişdir.
Pyesdə
-dı
şəkilçili fellərin bəziləri gələcək zaman mənasına
malikdir. Faktlar göstərir ki, bu şəkilçi gələcək zaman mənasında
əsasən işin ehtimalla icrasını bildirir. P ə r i x a n ı m:
Qadan
alım, heç canını üzmə, səbr elə, allah kərimdir, kişinin bəlkə əqli
başına gəldi, qumarı qoydu yerə.
(26) S ə l i m b ə y:
O da
indiyədək dua eliyir, züriyyət istiyür, allah da vermiyir, deyir
bəlkə övlad verdim xatircəm oldu, tahı bana dua eyləmədi.
(19)
Birinci misaldakı "gəldi", "qoydu" sözləri qəti gələcək
məzmununu, ikinci misaldakı "verdim", "oldu", "eyləmədi" sözləri
isə müzare zamanın məzmununu ehtimalla ifadə etmişdir.
Burada gümanın, ehtimalın təzahüründə modallığın ifadə
vasitələrindən olan "bəlkə" sözünün də mühüm rolu vardır.
-dı
şəkilçisi işin gələcəkdə icrasını qəti şəkildə bildirərkən:
S ü l e y m a n b ə y:
Ox, ox!... Öldürdü məni namərd
oğlunun gülləsi, yıxdı atamın evini, tökdi anamın göz yaşını, cavan
ömrüm paymal oldu!
(41)
Məlumdur ki, ölmüş adam danışmaz. Süleyman bəy
Kərimin gülləsindən ölümcül yaralandıqdan sonra mütləq
öləcəyinə heç bir şübhə etmədiyi üçün onun dilində yaxın
gələcəyə aid olan iş şühudi keçmişin şəkilçisi ilə ifadə edilmişdir.
Bu cür ifadə forması danışıq dilində o qədər geniş yayılmış və
təbii ifadə üsuluna çevrilmişdir ki, bu məqamda üslubi zaman–
yəni keçmiş zaman şəkilçisi əvəzinə qrammatik zaman, gələcək
195
zaman şəkilçisi işlətmək ya prosesin, hadisənin heç
başlanmadığını bildirər (halbuki mövcud ifadə tərzində – Sü-
leyman bəyin nitqində prosesin təkcə başlandığı deyil, nəticəsi
də verilmişdir), ya da prosesin başlandığı mətndən bilinsə də,
ifadə tərzi təsir cəhətdən son dərəcə zəifləmiş olar. Müqayisə et:
«Ox, ox!.. Öldürəcək məni namərd oğlunun gülləsi, yıxacaq
atamın evini, tökəcək anamın göz yaşını…»
Bəzən şühudi keçmiş şəkilçisinin işləndiyi fel donmuş vəziy-
yətdə olur və III şəxs xəbər şəkilçili «yox» sözü ilə birlikdə qəti
gələcək məzmununu bildirir. Məsələn: N ə c ə f b ə y:
İstər
sənin uşaqlarıyın gözlərindən yaş tökülmüyə, qan tökülə, genə
məndən sana pul verdi yoxdur
(31).
-dı
şəkilçisi danışıq dilində olduğu kimi, nəqli keçmiş
şəkilçisi –
mış
ilə «idi» köməkçi felinin birlikdə ifadə etdiyi
məzmunu özündə ehtiva edə bilir. Bu, Mirzə Bayram bəylərlə
xudahafizləşib səhnəni tərk edərkən Nəcəf bəyin ona dediyi
«Xoş gəldin, Mirzə!» cümləsində özünü göstərir ki, həmin ifadə
danışıq dilində beləcə də işlədilir.
İndiki zaman şəkilçisi
-ır(-ir, -ur, -ür)
da bir sıra üslubi
keyfiyyətlərə malikdir. Bunlardan, xüsusilə, aşağıdakıları
göstərmək olar:
1.Prosesin keçmişdə başlanıb bir neçə dəfə icra
olunduğunu, lakin kəsilmədiyini və yenə də davam etdiyini
göstərmək üçün nəqli keçmiş əvəzinə indiki zaman şəkilçisi
işlənmişdir. Məsələn:
İ k i n c i c a v a n:
…çox basəfa yerdir, biz həmişə elə
buraya səyahətə gəlirik.
(40)
2. Bəzən eyni bir proses həm indiki zaman, həm də müzare
vasitəsilə ifadə oluna bilir. Lakin bunların incə məna fərqləri
vardır. Belə ki birinci halda daim davam edən bir iş ifadə olunur
ki, burada şahidlik çaları vardır, yəni danışan şəxsin işdə,
hadisədə müəyyən şəkildə iştirakı, müşahidəsi ifadə olunur, lakin
müzare zamanda belə bir çalar yoxdur və təsvir zəifdir.
135
Məhz
135
. .
.
Я Д я м и р ч и з а д я Азярбайъан дилинин цслубиййаты Бакы,
1962,
.258-259.
сящ
196
buna görə də dramaturq aşağıdakı cümlədə «istilənmək» felini
indiki zaman şəkilçisi ilə işlətmişdir:
P ə r i:
Allah qoysa, yazın axır ayında havalar istilənir, bir
yerdə gedərik ziyarətə…
(27)
3. İndiki zaman şəkilçisi bəzən ümumi zaman bildirir və hər
üç zamana aid olur:
S ə l i m b ə y:
Böylə pul ilə müstəte olub Məkkəyə getmək
olur.
(20)
Bəzən müzare zaman şəkilçisi də belə bir ümumi zaman
məzmununda işlənmişdir. Məsələn:
S o n a x a n ı m:
Elə insan səbirsiz olar.
(27)
Pyesdə bir-iki cümlədə indiki zaman və müzare şəkilçiləri
saitlə bitən fellərdə yalnız
-r
şəkilçisindən ibarətdir ki, bu hal
cənub və qərb dialekt və şivələrində indi də müşahidə olunur.
136
Ə b d ül:
Mənim gözim kor degil, mən Kərimin dabbaqda
gönini tanıram.
(57)
S ü l e y m a n b ə y:
Baş üstə… hələ desəniz kabab üçün
ət də doğraram.
(40)
Pyesdə müzare zamanın şəkilçisi ilə əlaqədar məsələlərdən
biri də həmin şəkilçinin bacarıq şəkli mənasında işlənməsidir.
Buna yalnız aşağıdakı cümlədə inkar şəkilçisi ilə birlikdə təsadüf
olunur:
İ s m a y ı l:
Kərim insan divanından qaçub, allah divanından qaç-
Dostları ilə paylaş: |