Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ



Yüklə 3,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə19/59
tarix31.01.2017
ölçüsü3,71 Mb.
#7271
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   59

2. Xəbər budaq cümləsi. Budaq cümlənin bu növü həm 

asindetik, həm də analitik yolla düzəlmişdir:

M i r z ə   B a y r a m:  

Əmma ağadan təvəqqəm budur, 

əgər iltifatınız olsa, bəndəyə bir yabı əta eliyəsiniz

. (13) S ü l e y 

m a n  b ə g: 

Mənim sizə  vəsiyyətim budur ki, dedigim sözləri 

atana yetirəsiniz… 

(45) M ə ş ə d i  C ə f ə r: 

Bizim şərtimiz budur 

ki, hər dəfə sana on manat verim.

 (22) A s l a n  b ə g: 

Səndə 


217

təqsir odur ki, uşaq vəqtində fəqiri haq yerə, nahəq yerə o qədər 

dögdin ki, axırda sırtaldı…

 (15) və s.

Bu mürəkkəb cümlələrdə əvvəlcə baş cümlə, sonra xəbər 

budaq   cümlələri   işlənmiş   və     baş   cümlələrin   xəbəri   «budur», 

«odur»  sözləri ilə ifadə olunmuşdur. Bunlar  



ki

  bağlayıcılı analitik 

cümlələrdir.

3.  Tamamlıq   budaq   cümləsi.   Ədəbi   dilimizin   yazılı 

qolunda olduğu kimi, canlı danışıq dilində də tamamlıq budaq 

cümləsi  çox işlədilir.  Bu  hal  özünü  pyesin dilində  də göstərir. 

Məsələn:


N ə c ə f   b ə g:   

Budur, sana buyururam, gərək bu gün 

İmamverdinin  qızı  qayıtsın atrasının  evinə

.   S  ə  l  i  m    b   ə  g: 

Ağşamdan yüzbaşını çağırıb tapşırırdım, sabah ava gedəcəgəm. 

(9) N a z l ı  x a n ı m: 

Mən bilirəm, təqsir mənim kişimdədir

 (30) 


və s.

Bu misallarda əvvəl baş cümlələr, sonra tamamlıq budaq 

cümlələri   işlənmişdir.   Mübtəda   və   xəbər   budaq   cümlələrində 

olduğu kimi, burada da baş və budaq cümlələrin arasına «ki» 

bağlayıcısını artırmaq olur. Lakin «ki» bağlayıcısı olmadan da bu 

cümlələrin tamamlıq budaq cümləli mürəkkəb cümlələr olduğu 

asan   dərk   edilir.   Bizcə,   belə   cümlələrdə   «…I   komponentlə   II 

arasında  

 

ki

  bağlayıcısının   düşdüyünü   təsəvvür   etmək 

lazımdır»

146


 fikri doğru deyildir, çünki bağlayıcısız konstruksiyalar 

ilkindir, birincidir, «ki» bağlayıcılı cümlələr isə sonrakı hadisədir, 

ikincidir.

Pyesdəki   bağlayıcısız   tamamlıq   budaq   cümlələrinin   bir 

qismi vasitəsiz nitq şəklində qurulmuşdur. Məsələn:

S ü l e y m a n   b ə g: Soruşdum:  

«A kişi, heç əməlli 

bildirçinin  varmı?»   

(39)  N ə c ə f  b ə g: 

Deyim «bacı, pulum 

yoxdur?»

  (34)   S   ü   -       l   e   y  m   a   n     b   ə  g: 

Soruşdum:   «A 

Qaraqazan oğlu, haradan gəlirsən?» 

(39)

Həm   bu   cümlələrdə,   həm   də   bir   çox   başqa   asindetik 



tamamlıq   budaq   cümlələrində   baş   cümlə   əvvəl,   budaq   cümlə 

146


 

.:  .                   . 

 

 

 



Бах Я А б д у л л а й е в Мцасир Азярбайъан дилиндя табели 

 



, 1964, 

.136.


мцряккяб ъцмляляр Бакы

сящ


218

sonra işlənmişdir. Lakin elə cümlələr də vardır ki, əvvəlcə budaq 

cümlə işlənmiş, baş cümlə sonra gəlmişdir. Məsələn:

 N ə c ə f  b ə g: 

… nə deyirəm ona qulaq as

. (14)

Bu cümlədə «nə deyirəm» budaq, sonrakı hissə baş cümlədir. 



Belə cümlələrdə budaq cümlədən sonra şərt şəkilçisi formal əlamət 

kimi işlənə bilir və budaq cümlənin məzmununa az da olsa şərt 

çaları verir.

147


Ədib   danışıq   dilində   xüsusi   intonasiya   ilə   tələffüz   edilən 

mürəkkəb cümlələri surət dilində olduğu kimi verdiyi üçün çox 

vaxt   baş   və   budaq   cümlələr   arasında   durğu   işarəsi   də 

işlətməmişdir. Məsələn, pyesdə belə bağlayıcısız tamamlıq budaq 

cümlələri   çoxdur:  

«Bir   azdan   sonra   görərsən   olub-qalanın 

hamısını uduzub qaldı lat-lüt».

 (36)


Pyesdə   analitik   tamamlıq   budaq   cümlələri   də   işləkdir. 

Bunların   tərkib   hissələri   «ki»  bağlayıcısı   ilə   əlaqələndirilmişdir. 

Bunların içərisində vasitəsiz tamamlığın suallarına cavab verənlər 

əsas yeri tutur. Məs.: «ki» bağlayıcısı ilə düzəlmiş 20 tamamlıq 

budaq cümləsindən 17-si vasitəsiz tamamlığın suallarına cavab 

verir:


S ü l e y m a n   b ə g: 

Aləm bilir ki, mən bildirçinbazam

(39)


N a z l ı   x a n ı m: 

Bilürsən ki, hər nə var idi hamısı əldən 

gedüb.

 (30)


Ə b d ü l: 

Əhvalpürsanlıqdan sonra dedi ki, pəs çay almağa gəlüb 

(57) və s.

Qeyd   edildiyi   kimi,   belə   cümlələr   çoxdur   və   bunların, 

demək olar ki, hamısında budaq cümlə baş cümlədə  olmayan 

tamamlığın əvəzində işlənmişdir. Baş cümlədə işlənmiş tamamlı-

ğı izah edən:  

«Əlacım  o n a  qalubdur ki, həmişəlik göndərim 

kəndə...»

 (15) tipli cümlələr çox azdır.

Bəzən baş cümlə ilə budaq cümlə arasına ara cümlə daxil 

olmuşdur:

N a z l ı   x a n ı m: 

Razı olma ki, bir kişinin nəslidirlər, ac 

qalsınlar.

 (30)


147

  .   .               .  

 

 

А Н К о н о н о в Грамматика современного турецкого 



 



 

,  .- ., 1956, 

.582.

литературного языка Изд АН СССР М Л



сящ

219


Burada «Razı olma» baş, «ac qalsınlar» budaq, «bir kişinin 

nəslidirlər» hissəsi isə ara cümlədir.

4. Təyin budaq cümləsi. Pyesdə təyin budaq cümləsinin 

analitik   tipi   daha   rəngarəngdir.   Buna   baxmayaraq,   asindetik 

təyin budaq cümlələri də işlənmişdir. Məsələn:

S ə l i m  b ə g

: Ax, bir adam olaydı, keçən günləri geri qaytaray-

… (10)



Bu cümlədəki «Ax, bir adam olaydı» hissəsi baş, «keçən 

günləri geri qaytaraydı» isə təyin budaq cümləsidir. Yazılı ədəbi 

dildə belə cümlələrdə tərkib hissələr arasında bağlayıcıdan əlavə, 

baş cümlədəki «bir» sözündən əvvəl «elə» sözü də işlədilir.

Analitik təyin budaq cümləsi baş cümləyə «ki» bağlayıcısı 

və   tabeedici   intonasiya   ilə   bağlanmışdır.   Budaq   cümlə   baş 

cümlədəki təyinlənən ismə ya bilavasitə, ya da bilvasitə aid olur.

a)   baş   cümlədə   təyinlənən   ismin   əvvəlində   heç   bir 

təyinedici söz - qəlib iştirak etmir, buna görə də budaq cümlə 

həmin ismə bir növ bilavasitə aid olur;. məsələn:

Ə b d  ü l:  

Mən burada neçə adamlar tanurdım  ki, pulı  

kürək ilə yığurdılar

… (55)


b) baş cümlədə təyinlənən ismin əvvəlində təyinedici söz 

olur,   budaq   cümlə   həmin   sözün   məzmununu   açmaq   və   izah 

etməklə   –   dolayı   yolla   təyinlənən   ismin   məzmununu 

genişləndirmiş   və   əlavə   məlumat   vermiş   olur.   Baş   cümlədəki 

təyin olunan ismin əvvəlində müxtəlif  qəlib sözlər ola bilir.

1. Budaq cümlə baş cümlədəki «elə» sözünü izah edir:

İ s  m  a  y  ı l:  

Rəhmətlik  oğlı, elə söz danışırsan ki, üç 

yaşında uşaq danışmaz…

 (58)


2.Budaq   cümlə   baş   cümlədəki   «haman»   sözünün 

məzmununu açıb konkretləşdirir:

İ s m a y ı l: 

 Bu, Nəcəf bəgin evidir, haman kimsənənin 

evidir ki, Cavad onun qapusında qab-qaşıq yalıyurdı

. (56)


3. Baş cümlədə «o» işarə əvəzliyi işlənir, budaq cümlə onun 

məzmununu konkretləşdirir:

N ə c ə f   b ə g: 

Bədbəxt bən o kəsə deyərəm ki, bu beş 

qara güni ləzzətü damağ ilə keçirib baş gora aparmıya

. (5)


Budaq cümlə baş cümlədəki qeyri-müəyyənlik bildirən «bir» 

sözünə aid olur:

220


İ s m a y ı l:   

Yoq ölmübdür, amma bir günə düşübdür ki,  

görsən qan ağlarsan.

 (56)


Göstərilən misallarda baş cümlələr əvvəl, budaq cümlələr isə 

sonra işlənmişdir. 

Pyesdə   elə   təyin   budaq   cümlələri   də   vardır   ki,   bunlara 

danışıqda nadir hallarda təsadüf   olunur. Belə cümlələr rus dili 

sintaktik qaydalarına uyğun gəlir. Məsələn:

N a z l ı  x a n ı m:

 İndi Nəcəf bəg, səni and verirəm o bir 

allaha ki bizim üstümüzdədir, sən də bizim biabruçılığımıza razı 

olma

. (31)


5.  Zərflik   budaq   cümlələrinin  pyesdə   işlənmiş   əsas 

növləri tərzi-hərəkət, zaman, kəmiyyət, səbəb, məqsəd budaq 

cümlələridir.

Tərzi-hərəkət budaq cümləsinin ancaq analitik tipindən 

istifadə   edilmişdir   ki,   burada   budaq   cümlə   baş   cümlənin   feli 

xəbərinə aid olan «elə» sözünün mənasını izah edir:

N a z l ı  x a n ı m: 

Nəcəf bəg, qurbanım olum, bənim bu 

ağarmış başıma rəhm elə, mənim bir bölük balalarıma rəhm elə, 

elə elə ki, mənim bu quru nəfəsim, quru canım həmişə sana  

duaçı olsun.

 (30)

Zaman   budaq   cümləsi  əsərdə   az   işlənmişdir.   Budaq 

cümlə baş cümləyə intonasiya ilə bağlanmışdır:

H ə m z ə  b ə g: 

Biri bir əhməq söz dedi, gərək bunlar da  

oturub ona əhməq-əhməq gülələr

. (12)


A s l a n  b ə g: 

Sonra bir pis iş görəndə ki yüzinə bir az 

əgri baxdın, o saət dutdığı işin qəbahətini anlıyub, o işi bir də 

dutmaz. 


(16)

Pyesdə   zaman   budaq   cümlələri   əvəzinə,   feli   bağlama 

tərkibləri daha çox işlənmişdir. Məsələn:

N   ə   c   ə   f     b   ə   g:  



Qədim   əyyam   yada   düşəndə  az 

qalırsan quşu da urub öldürəsən…

  (19) S ə l i m   b ə g:  

Sən 

uduzanda pul verirdin, o uduzanda lopuq alırdın.

 (16) S o n a 

x a n ı m:  

Ağzımızı açıb söz demək istəyəndə  ağzımızın 

üstündən  ururlar ki övrətsən dinmə

.   (24)  S  ə  l  i  m    b   ə  g: 

İttifaqən qarğadan,  quzğundan  birisi qalxanda quşu bu-

raqursan dalınca… 

(10) N ə c ə f  b ə g: 

İndi bana pul lazım 

olanda özlərini çəküb dağın başına qoyurlar…

 (48) N ə c ə f  b 

221


ə   g:  

Elə   allah   divanı   yadıma   düşəndə  gəlib   gözümün 

qabağında durursan.

 (61)

Pyesdə belə cümlələrin sayı 10-dan artıqdır.



Səbəb budaq cümləsi:

S ü l e y m a n  b ə g: 

Onda, mən ölüm, o sudan bir az ver 

içim, tərif elədin təməhim düşdü. 

(40) İ k i n c i  a v ç ı: 

İçmə, 


başına dönüm, güllə dəgənə su zərərdi.

 (46)


Yalnız intonasiya ilə qurulmuş  bu mürəkkəb cümlələrdən 

birincisində «Onda, mən ölüm, o sudan bir az ver içim» baş, 

«tərif   elədin   təməhim   düşdü»   budaq   cümlədir.   Bu   misalın 

maraqlı cəhətlərindən  biri də budur ki, budaq  cümləsi səbəb-

nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlə şəklindədir. İkinci misalda 

baş   cümlə   ilə   («içmə»)   budaq   cümlənin   («güllə   dəgənə   su 

zərərdi»)   əlaqələnməsində   nidayi   frazeoloji   vahidin   («başına 

dönüm») də mühüm rolu vardır.

Analitik səbəb budaq cümlələri «ki», «bu üzrə ki», «çünki» 

bağlayıcılarının köməyi ilə  baş cümləyə bağlanmışdır:

İ k i n c i  a v ç ı: 

Sonra bizi də dərə-divana dartarlar ki 

pəs siz Kərimin  bunu girlədigini bilirdiniz niyə lazım olan  yerinə 

xəbər   vermirdiniz?

   (44)  N ə c ə f     b ə g:  

…bu təməssüki 

verirəm öz həmşəhrim Məşədi Cəfər mərhum Dadaş oğluna bu 

üzrə ki, müşarileyhdən iki yüz manat məbləği-rusi qərz aldım. 

(50) İ s m a y ı l: 

İndi budur gözüni tiküb bu dört divara, istiyür 

satsın   alan   yoxdur,   çünki   taxtapuş   uçub,   yağış,   qar   hər   nə 

yağırsa evin içinə yağır

. (56) N ə c ə f      b ə g: 

Əgər oğul-uşaq 

üçün yığubsan bir əhməq əbəs işdir ki, görübsən, çünki ata malı 

oğul-uşaq üçün bilmərrə lazım degil

. (5)

Məqsəd   budaq   cümləsinin  də   iki   tipi   –   asindetik   və 

analitik tipləri pyesin dilində işlənmişdir:

N a z l ı   x a n ı m: 

Dünən yaxamın, ətəgimin qızıllarını 

söküb vermişəm kişiyə aparsın satsın.

  (30)  İ m a m v e r d i: 

Buraxın məni içəri girim.

  N ə c ə f     b ə g: 

Çıx o bayquşu sal 

eşigə, baş-beynimizi aparmasın.

  (32) S o n a     x a n ı m:  

İki 


qoyun qurban demişəm ki, aparım ocaqda kəsim…

 (28) Ə b d ü l: 

Yorulmuşdum, döndüm çayxanaya ki, bir-iki fincan qəhvə içim

(57)



222

Bu misallardan 1, 2 və 3-cüsündə asindetik məqsəd budaq 

cümlələri   verilmişdir.   Həmin   cümlələrdəki   «içəri   girim»,   «aparsın 

satsın», «baş-beynimizi aparmasın» hissələri budaq, qalan hissələr 

baş cümlələrdir. Sonrakı cümlələrdə tərkib hissələrin arasında «ki» 

bağlayıcısı işlənmişdir.

Nəticə   budaq   cümləsi.  Aşağıdakı   misallarda   baş 

cümlələrdə   ifadə   olunan   iş   və   ya   hadisələr   səbəb,   budaq 

cümlələr isə onların nəticəsi kimi meydana çıxır:

P ə r i  x a n ı m: 

Keçən cümə axşamı bizim Mərdan bəgin 

təzi-yəsində   o   qədər   ağlamışam,   gözümdən   bir   Kürcək   yaş 

gedib

. (25)


N ə c ə f   b ə g: 

Əlacım kəsilir, oylə yol ilə rədd eliyirəm ki  

üstümə bəd dua tökülür.

 (34) 


Şərt   budaq   cümləsi.   Budaq   cümlələr   içərisində     şərt 

budaq cümləsi daha çox fəaldır. Pyesdə bunun həm asindetik, 

həm   analitik,   həm   analitik-sintetik,   həm   də   sintetik   növləri 

işlənmişdir.

a) asindetik şərt budaq cümlələri:

N ə c ə f   b ə g:  

Mənim  qapıma  ayağın  düşər,  səni 

itlən  çıxardaram. 

 (36)  S  o n a  x a n ı m:  

Övrətsən, dinmə, 

kişi deyənə bax, öl deyir öl, qal deyir qal, ururlar – səbr elə,  

sögürlər – səbr elə.

 (24)

b) analitik şərt budaq cümlələri:



İ s m a y ı l: 

Əgər evində, cibində bir şey var, aləm sana 

dostdır, elə ki yoxundır, düşmənin də sana düşməndir, dostun 

da düşmən olur

. (58-59) N ə c ə f     b ə g:  

Əgər özün üçün 

yığubsan, boğazın tikilsün, niyə yemiyürsən?

 (5) H ə m z ə  b ə 

g: 

Böylə ki duan müstəcəb olur, elə dua elə Nəcəfin pulını ud… 



(20) 

Birinci misalda budaq cümlə baş cümləyə «əgər», «elə ki», 

ikinci misalda «əgər», üçüncü misalda «böylə ki» bağlayıcı sözləri 

və tabeedici intonasiya ilə bağlanmışdır. Bu cür cümlələrdə zaman 

çaları da olur.

c) analitik-sintetik şərt budaq cümlələri:

M ə ş ə d i C ə f ə r: 

Qoy bəglər oyunu qurtarsunlar, əgər 

qalsa, baş üstə, qalmasa, gələrsən dükanda çatar.

 (22) N ə c ə f b 

ə   g:  

Əgər   vədə   tamamında   borcumu   əda   etməsəm,   girovdan 

223


məyusəm.

 (50) S ü l e y m a n  b ə g: 

Atasan bu dəfə dinmədim… 

yoqsa bir də ursan əvəzində cavab elərəm.

 (36) 

ç) sintetik şərt budaq cümlələri:



Ə v v ə l i n c i   c a v a n: 

Süleyman bəg xəncərini versə 

elə onunla   qıra bilərik.

  (41)  Ə v v ə l i n c i     a v ç ı: 

Su 

istəyirsə, vermə…  



(46) N a z l ı   x a n ı m:  

Qurbanın olum, 

mənim əlacım olsa, var-yoxumu satmaram

. (29) S ə l i m  b ə g: 

Nəcəf, mən ölüm, Tirmə sağalubsa, bir ava gedək... 

(8-9) H ə m 

z ə  b ə g: 

Həmişə donluq alub eyş-işrətdə dolanubsan isə yaxşı 

qulluq edübsən, mərhaba!

 (10)


-sa

  şəkilçisi   və  



isə

  köməkçi   sözü   ilə   baş   cümləyə 

bağlanmış sintetik şərt budaq cümlələri 10-larcadır. 

Pyesdə arzu şəkilçisinin və tabeedici intonasiyanın köməyi 

ilə bağlanmış sintetiki şərt budaq cümlələrinə də təsadüf edilir:

A   s   l   a   n     b   ə   g:  

İndi   onı   kəndə   göndərmiyüb, 

Mazandarana göndərəsən, genə ondan adam olmaz.

 (15)

Qarşılıq–güzəşt  budaq cümləsi

.

  Pyesdə  bunun  yalnız 

analitik tipinə təsadüf edilir:

Ə v v ə l i n c i  a v ç ı: 

Yox, başına dönüm, biz avçıyıq, 

səni yaxşı tanıyırıq, hərçənd sən bizi tanımıyursan.

 (41) İ s m a y 

ı l: 


Hərçənd arvat məsəlidir, amma çox gögcək məsəldir.

 (59) N 


ə c ə f  b ə g: 

Mirzə, bağışlagilən, qulluğında biədəblik eliyürəm, 

əmma adət eləmişəm, hərçənd pis adətdir… 

(12)


Misallardan göründüyü kimi, budaq cümlələr baş cümləyə 

«hərçənd» bağlayıcı sözü ilə bağlanmışdır. Sonrakı iki misalda 

tərəfləri  bağlamaqda   «amma»  bağlayıcısının  da   müəyyən  rolu 

vardır.   Birinci   və   sonuncu   misallarda   komponentlərin     yeri 

dəyişmişdir.

Qoşulma   budaq   cümləsi.  Pyesdə   qoşulma   budaq 

cümləsinin yalnız bağlayıcısız tipinə rast gəlmək olur:

N   ə   c   ə   f     b   ə   g:  

…bir   azdan   sonra   eşidərsən   aləm 

danışacaqdır ki, Nəcəf bəg Mirzə Bayrama at bağışlayıb, yabının da 

adını  qoyacaqlar  ərəb  atı,  bu  mənim   dünya   xeyirim.  Elə ki 

öldüm, bir sureyi-ərrəhman oxuyub xətm elər mana, ruhum olar 

şad, bu da mənim axirət xeyirim…

224


Bu misalda budaq cümlələrin əvvəlində «bu da» sözləri iş-

lənmiş   və   onlar   baş   cümləyə   tabeedici   intonasiya   ilə 

bağlanmışlar.

Beləliklə, budaq cümlələrin pyesdə işlənmiş əsas tipləri bunlardan 

ibarətdir. 

Bəlkə də bu və ya digər budaq cümlənin qeyd olunmamış hər 

hansı bir tipinə dair də pyesdə misal vardır, lakin ümumilikdə götür-

dükdə misallar göstərir ki, tabeli mürəkkəb cümlələr, əsasən,  a s i 

n d e t i k  və  a n a l i t i k üsullarla qurulmuşdur. Əgər analitik 

budaq  cümlələrin   formalaşmasında   iştirak   edən   bağlayıcıların 

canlı danışıq dilində geniş  yayılmış bağlayıcılar olduğunu  nəzərə 

alsaq,   başqa   dil   vahidləri   kimi,   tabeli   mürəkkəb   cümlə 

məsələsində də ədibin ümumxalq danışıq dilinə üstünlük verdiyi 

bir daha təsdiq edilmin olar.

225


ƏLAVƏ

Hər   hansı   bir   yazıçının   bədii   əsərlərinin   dilinə   nəzər 

saldıqda, onun zəngin və ya bəsit söz ehtiyatına malik olduğunu, 

azmı, çoxmu yeni söz işlətdiyini və ümumiyyətlə, lüğət materialı 

hesabına   ədəbi   dilimizi   zənginləşdirmək   sahəsində   onun   əsl 

xidmətini   yalnız   ümumi   şəkildə   təsəvvür   etmək   mümkündür. 

Tədqiq   olunan   yazıçının   özünün,   onun   görkəmli   sələflərinin, 

müasirlərinin   və   xələflərinin   bədii   əsərlərinin   ayrıca   lüğətləri 

hazırlanmayınca,   bu   barədə   konkret   və   dəqiq   fikir   söyləmək 

çətindir və bəlkə də mümkün  deyildir. Təəssüf ki, bizim dilçi-

liyimizdə   hələ   belə   lüğətlərin   hazırlanmasına   başlanmamışdır. 

Bunun vaxtı çatmış bir məsələ olduğunu nəzərə alaraq, kiçik bir 

təcrübə kimi, əsərə «Dağılan tifaq» pyesinin lüğətini də əlavə 

etməyi lazım bildik.

Pyesin   lüğətini   təşkil   edən   sözlərin   mövcud   lüğət 

kitablarına   əsasən   mənşəyinin   müəyyənləşdirilməsinə   də 

çalışmışıq. Ərəb sözləri (ə), fars sözləri (f), rus sözləri (r) hərfi ilə 

göstərilmişdir.  Dövrün orfoqrafik qaydalarına  görə  baş hərfləri 

«m» əvəzinə «b» ilə yazılan bəzi sözlər  

(bən, bin

  və s.) şərti 

olaraq   türk   sözləri   kimi   (t)   ilə   işarə   olunmuşdur.   Xalis 

Azərbaycan   sözlərinin   qarşısında   heç   bir   işarə   qoyulmamış, 

yalnız   bəzi   (bir   tərəfi   alınma)   mürəkkəb   sözlərin   tərkibindəki 

Azərbaycan sözlərini seçmək üçün  

a

  hərfindən istifadə edilmiş-

dir. Mənşə məsələsi ilə əlaqədar yalnız söz köklərinə diqqət yeti-

rilmişdir.

Sözlərin hansı dildən alınması və hansı dilə məxsus olması 

çox incə, mürəkkəb və şərti məsələ olduğundan, şübhəsiz, bizim 

lüğətdə   də   təqribilik   halları   vardır.   Məsələn,   «istəkan»   sözü 

lüğətdə rus dilindən alınma söz kimi verilmişdir. N.K.Dmitriyev 

isə Korşa və Kayum Nasıra əsaslanaraq, bu sözün qədim türk 

dillərində  «tustakan»   şəklində işləndiyini,   buradan  «dostakan» 

226


şəklində rus dilinə keçdiyini və sonralar rus dilindən yenidən türk 

dillərinə qayıtdığını göstərir.

148

Lüğətdə   verilmiş   sözlərin   qarşısında   onların   pyesdə 



təkrarən   neçə   dəfə   işləndiyi   də   qeyd   olunmuşdur.   Qarşısında 

rəqəm olmayan sözlər bir dəfə işlənmiş, «idi», «isə» köməkçi 

sözlərinin yalnız ayrı yazılan şəkli hesablanmışdır. Lüğət tərtib 

edilərkən   pyesin   1926-cı   il   Bakı   nəşri   əsas   götürüldüyündən 

sözlərin ərəb əlifbası ilə yazılış tərzi əsasən saxlanmışdır. Eyni bir 

səs söz ortasında müəyyən bir hərfə görə fərqləndikdə birlikdə 

(məs:  

artıq   -   artuq



),   belə   fərq   sözün   əvvəlində   olduqda   ayrı 

(məs:  


vurmaq; urmaq)

  yazılmışdır.  Bəzi  sözləri omonimləri ilə 

qarışdırmamaq   və  hansı   sözlə   daha   çox   işləndiyini   göstərmək 

üçün mötərizədə müəyyən qeydlər verilmişdir. Baş hərfləri bir 

olan  sözlər  ayrıca  nömrələnmişdir  ki,  bu  da  ayrı-ayrı  hərflərlə 

başlayan sözlərin ümumi kəmiyyətini və mənşə mənsubiyyətini, 

yəni alınmaların hansı hərflə başlayan sözlər içərisində daha çox 

yer tutduğunu əlüstü müqayisə etməyə imkan verir.

Lüğətin sonunda surətlərin dilində işlənmiş insan, heyvan 

və yer adları qeyd olunmuşdur.



149

148


 

.:   . .                . 

 

 



, 1962,

Бах Н К Д м и т р и е в Строй тюркских языков Москва

 

.568.


сящ

149


 

 

 

 



 

 

 



Лцьят баш щярфляриня эюря йени ялифбайа 

  , 


 

  

 



 

 

уйьунлашдырылса да дахили сыра яввялки гайда иля галмышдыр.



227


Yüklə 3,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   59




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin