Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

FRAZEOLOJİ SEMANTİKA

Ədəbi-bədii əsərin frazeologiyası ümumxalq dilinin zəngin 

frazeoloji   materialı   ilə,   bədii   əsərin   yarandığı   dövrə   məxsus 

ümumxalq ifadə vasitələri ilə köklənmiş olur. Buna görə də bədii 

əsərin   frazeoloji   materialının   tədqiqi   yazıçının   ümumxalq   dili 

frazeologiyasından necə istifadə etdiyini, ifadənin semantik im-

kanlarını   necə   nəzərə   aldığını,   söz   və   ifadələri   seçib   götürmə 

bacarığını   müəyyənləşdirməyə   kömək   edir,   xalq   dilinin   həmin 

mərhələsində   sözün,   ifadənin   hansı   semantik   istiqamətdə 

ünsiyyətə   xidmət   etdiyi   aşkar   olur,   dövr   keçdikcə   leksik   və 

frazeoloji   vahidlərin   mənasında   dəyişmələr   –   daralma,   ge-

nişlənmə, məcazlik halları lüğət tərkibindəki ayrı-ayrı vahidlərin 

məna   həcmini   izləməyə   imkan   verir.   «Dağılan   tifaq»   pyesinin 

frazeologiyasını   öyrənərkən   bu   qənaətə   gəlmək   olur   ki, 

Ə.Haqverdiyev,   ilk   dram   əsərlərindən   başlayaraq,   böyük 

mütəfəkkir M.F.Axundovun  «canlı dili ədəbiyyata daxil etmək» 

(B.Çobanzadə) yolunda şərəfli işini davam və inkişaf etdirmək 

sahəsində böyük xidmət göstərmişdir.

Frazeoloji   vahidlərin   semantik   xüsusiyyətləri   də 

polisemantizm,   omonimlik,   sinonimlik   və   antonimlik   əsasında 

açılır, şərh olunur.

Leksik vahildlər kimi, frazeoloji vahidlər də ç o x m ə n a l 

ı   ola bilir. Bunu başqa dillərin faktları da təsdiq edir. Məsələn, 

rus   və   alman   dilləri   üzərində   müşahidələr   aparmış   L.Binoviç 

yazır: «Rus və alman dillərinin frazeoloji fondunun öyrənilməsi 

göstərir   ki,   çoxmənalılıq   təkcə   sözlərə   deyil,   idiomlara   və 

frazeologizmlərə də aiddir».

116

116

  .              .   

 

, «

 

 

Л Б и н о в и ч О многозначности идиом Иностранные языки в 

», 1952, 

школе

.30.

сящ

172

Pyesin dilindəki çoxmənalı frazeoloji vahidləri iki qrupa ayırmaq 

olar.

1.   Yalnız   bir   mənasından   istifadə   edilmiş   çoxmənalı 

frazeoloji vahidlər. Bu qrupa daxil olan frazeoloji vahidlərin hər 

biri pyesdə əsasən bir dəfə işlənmiş, ona görə də onların yalnız 

bir mənasından istifadə olunmuşdur. Bunların bəziləri təkrarən 

işləndikdə   yenə   əvvəlki   mənanı   saxlamışdır.   Məsələn,  

ürəyi 

yanmaq

 frazeoloji vahidi xalq danışıq frazeologiyasında susamaq 

və   yazığı   gəlmək     mənalarında   işlədilir.   Pyesdə   birinci 

mənadadır: 

Ürəyim yanır, ölənləriyin ehsanı olsun, o sudan bir az  

ver içim. (46); baş yerə qoymaq

 – yatmaq və ölmək anlayışlarını 

ifadə edir. Pyesdə ikinci mənadadır:  

…əvvəla, görürsən ki, mən 

qocalmışam, bu gün, ya sabah başımı qoyacağam yerə.

 (49)

Belə frazeoloji vahidlərin bəzilərində semantik dəyişmə hiss 

olunur. Məsələn, 

adam eləmək

 frazeoloji vahidi birisini müəyyən 

sənətə,   peşəyə,   vəzifəyə   çatdırmaq,   xüsusən   oxutmaq,   təhsil 

vermək anlayışlarını bildirir, həm də müəyyən dərəcə narazılıq, 

kinayə çalarına malikdir. Pyesin yarandığı dövrdə isə bu ifadə 

varlandırmaq, mal-dövlət sahibi etmək mənasında işlənmişdir ki, 

həmin   məna   artıq   köhnəlməkdədir:  

Cavad   deyəndə 

kənddəngəlmə bir ac gədənin birisi idi. Nəcəf bəy onu a d a m  

e l ə d i.  Cavad oldu Ağa Cavad, on min manata yaxın əhvalı 

var.

2.   Müxtəlif   mənalarından   istifadə   olunmuş   çoxmənalı 

frazeoloji vahidlər. Bu qrupa daxil olan frazeoloji vahidlərin hər 

biri müxtəlif mətnlərdə müxtəlif mənalar ifadə edir.

Ağlı başına gəlmək

  – həm ayılmaq, huşu başına gəlmək, 

həm də səhvini başa düşmək, tutduğu yolun doğru  olmadığını 

dərk  etmək  mənalarındadır: S o n a  x a n ı m.  

…oyanmışam, bir 

saat a ğ l ı m  b a ş ı m a  g ə l m ə y i b.

 (28) P ə r i  x a n ı m. 

Qadan alım,  heç  canını  üzmə,  səbr elə,  allah   kərimdir,  kişinin 

bəlkə a ğ l ı   b a ş ı n a  g ə l d i, qumarı qoydu yerə.

 (26)

Qulaq asmaq

 – həm dinləmək, eşitmək, həm də fikir vermək, 

məhəl qoymaq mənalarındadır: S o n a  x a n ı m. 

Di qulaq ver.

 (51) 

N ə c ə f   b ə y. 

Övrətlər baş açıq, ayaq yalın müsəllayə çıxıb, həqq-

173

hü çəkib, üstümə nalə töküblər. Heç birinə q u l a q   v e r m ə m i ş  

ə m.

 (60) 

Pyesdə elə frazeoloji vahidlər də vardır ki, eyni bir mətndə 

ikimənalıdır. Bu mənalar bir-birindən doğur. Belə ki birləşmənin 

tərəflərindən biri məcaziləşərək müəyyə frazeoloji vahidin əmələ 

gəlməsinə   səbəb   olmuş,   sonradan   həmin   məna   bir   daha 

məcaziləşərək   yeni   bir   məfhumun   ifadəsinə   çevrilmişdir. 

Məsələn,   Sona   xanım   öz   hüquqsuzluğundan   şikayətlənərək 

deyir: «

Xudaya, nə vaxtadək bizim dilimiz bağlı olacaq?»

 (24) 

Yaxud:  

«Kişi   qurşanıb   qumara…   Mənim  dilim   yoxdur  ki, 

qabağında bir söz deyim, yalvarıram olmur, yapışıram olmur». 

(26) Bu cümlələrdəki 

dili bağlı olmaq, dilim yoxdur

 ifadələrinin ilk 

məcazi mənası «danışa bilmirəm» deməkdir. Lakin Sona xanım 

həqiqi   mənada   nitqi,   dili   olmadığını   demək   istəmir.   Frazeoloji 

vahid bu mənanın üzərindən addayaraq başqa bir məna ifadə 

edir:   Sona   xanım   demək   istəyir   ki,   o,   ərinin   yanında 

hüquqsuzdur, böyük bir ailənin faciəsinə səbəb ola biləcək ən 

mühüm   məsələlərin   həllində   belə   onunla   məsləhətləşməyə 

ixtiyarı yoxdur.

Qeyd   etmək   lazımdır   ki,   pyesin   yazıldığı   dövrdən   keçən 

müddət   ərzində   əsərdəki   çoxmənalı   frazeoloji   vahidlər   olduğu 

kimi   qalmamış,   bəziləri   semantik   cəhətdən   dəyişikliyə 

uğramışdır.   Bəzən   frazeoloji   vahidin   mənaları   arasında   əlaqə 

getdikcə   azalmaqla   leksik   omonimlərin   çoxmənalı   sözlər 

əsasında zənginləşmə prosesinə uyğun vəziyyət yaranmışdır. Bu 

inkişafın kökləri, şübhəsiz, daha qədimlərlə bağlıdır və frazeoloji 

vahidlərin həmişə dəyişmədə, inkişafda, səlisləşmədə, insanların 

həyat tərzinə müvafiq olaraq yeni məna rəngi almaqda olduğunu 

bir daha nümayiş etdirir.

Çoxmənalılıqla     yanaşı,       dilçilikdə       bəzən       frazeoloji 

vahidlərin   o m o n i m l i y i n d ə n    də bəhs olunur. Bu 

barədə akademik V.V.Vinoqradov yazır: «Frazeoloji qruplar və ya 

frazeoloji birləşmələr omonimlikdən, əsasən, məhrumdur. Onlar 

söz və ifadələrin yalnız sinonim cərgələrinə daxil olur. Frazeoloji 

qruplarda omonim söz birləşməsi olmasından ötrü qrupun hər 

bir   üzvü   üçün   omonim   sözlərin   olması   zəruridir.   Bununla 

bərabər, frazeoloji birləşmələrin özləri də frazeoloji vahidlər və 

174

ya   qovuşmalarla   omonim   ola   bilər».

117

  Burada   frazeoloji 

vahidlərin   omonimliyinin   iki   yolu   göstərilmişdir:   a)   bəzən   fra-

zeoloji   vahidlər   səs   tərkibi   etibarilə   nominativ   məzmunlu 

birləşmələrlə eyniyyət təşkil edir və frazeoloji birləşmə ilə sərbəst 

birləşmə arasında omonimlik yaranmış olur. Bu cür omonimlik 

xarici omonimlik   adlandırılır;  b)  bəzən  isə  frazeoloji vahidlərin 

müxtəlif tipləri (frazeoloji birliklərlə frazeoloji birləşmələr, yaxud 

frazeoloji   birləşmələr   və   qovuşmalar)   arasında   omonimlik 

müşahidə   edilir.   Bu   cür   omonimlər   daxili   omonimlər 

adlandırılır.

118

Ədibin   pyeslərində,   az   da   olsa,   belə   frazeoloji   vahidlərə 

təsadüf edilir. Məsələn: «Bəxtsiz cavan» pyesində Fərhadın dediyi 

«Kifayətdir min illərlə camaatı əsir edib öz həmcinsiniz insanın 

qanını   sorduğunuz!»  

-   cümləsində  

qanını   sormaq  

birləşməsi 

istismar etmək mənasında sabit birləşmədir. «Pəri cadu» pyesində 

Şamama   cadunun   replikası   ilə   əlaqədar   remarkada   həmin 

birləşmə sərbəst birləşmə kimi işlənmişdir:

Ş a m a m a  c a d u. (İstehza ilə) Zərnigar, Zərnigar!.. 

(Yeriyir 

Qurbanın boğazından dişləri ilə yapışıb, q a n ı n ı   s o r u r. Qurban  

ölür).

Burada sərbəst və sabit birləşmələr arasındakı  omonimliklə 

yanaşı,   sərbəst   və   sabit   birləşmələr   arasında   əlaqə,   ikincinin 

birincidən törəməsi halı da  özünü göstərir. Misallardan bir cəhət 

də aydın olur ki, dram əsərlərində frazeoloji omonimliyin bu tipi - 

xarici   omonimlik,   əsasən,   remarkalarla   replikalar   arasında 

mövcud   olur.   Bu   da   onunla   əlaqədardır   ki,   surət   dilindəki 

obrazlılığa, ifadəliliyə remarkada o qədər də ehtiyac duyulmur.

Pyeslərdə frazeoloji vahidlərin daxili omonimliyinə də rast 

gəlmək mümkündür:

117

 

.: 

Бах «

  . .

». 

 

   

.

Академик А А Шахматов Сборник статей и материалов  

. 

 

, 1947

Изд АН СССР

, 

.363.

сящ

118

 

 

 

 

 

: 

Ялавя мялумат алмаг цчцн бах .  .                    ,   .  .       

А А В в е д е н с к а я Т В Д ы б и 

  ,  .  .     

н а И И Ш е           . 

 

 

 

.

б о л е в а Современный русский литературный язык  

, 1963

Ростов

, 

.153.

сящ

175

N   ə   c   ə   f     b   ə   y.  

Xudaya,   pərvərdigara!   Dərgahında 

günahdan savayı bir iş dutmamışam, amma indi sidq ilə  ə l  g ö t 

ü r m ü ş ə m dərgahına, ümid əlimi naümid qaytarma. 

(61) S ə l 

m a n. 

Süleyman, mən ölüm, bu qədim höcətliyindən ə l  g ö t ü  

r! 

(«Ac həriflər»)

Nəcəf   bəyin   dilində  

əl   götürmək

  frazeoloji   vahidi   əlini 

yuxarı qaldıraraq yalvarmaq mənasındadır; burada 

əl

 sözü həqiqi 

mənasını   az-çox   saxlamışdır.   Məcazi   məna  

götürmək

  sözü   ilə 

əlaqədar yaranmış, beləliklə, frazeoloji birləşmə əmələ gəlmişdir. 

Səlmanın dilində isə hər iki tərəf (

əl

  və  

götürmək

  sözləri) tam 

məcazi   məna   kəsb   etməklə   frazeoloji   qovuşma   yaranmış, 

frazeoloji   birləşmə   frazeoloji   qovuşmaya   çevrilmişdir.   Hər   iki 

frazeoloji   vahid   fonetik   tərkibcə   eyniyyət   təşkil   etməklə, 

mənasına və tərəflərin məcaziləşmə dərəcəsinə görə fərqlənərək 

omonimləşmişdir.

119

Frazeoloji   omonimliyin   əksinə   olaraq,   həm   ədəbi   dilimiz, 

həm də bədii əsərlərin dili frazeoloji vahidlərin  s i n o n i m 

cərgələri ilə daha zəngindir.

Pyesdə frazeoloji vahidlərin bir qismi öz leksik sinonimləri 

ilə birlikdə işlənmişdir. Məsələn:

H ə m z ə  b ə y.

 Xub, saqqalın ağlığının qumara nə dəxli 

var?

A s l a n  b ə y. 

O dəxli var ki, qocalıb ö l ü r s ə n; bu gün-sa-

bah, allah qoysa,  k ə l l ə n i   a ğ a r d a c a q s a n, gəlib halvanı  

yeyəcəyik

. (7-8)

Göründüyu   kimi,   burada   eyni   məna   iki   cür:   həm   leksik 

vahidlə – adi sözlə, həm də frazeoloji vahidlə (

ölmək – kəlləni 

ağartmaq

)   ifadə   olunmuşdur.   Belə   ifadə   üsulundan   əsərdə 

nisbətən az hallarda, üslubi məqsədlə, anlayışı neytral-məntiqi 

şəkildə deyil, hissi-ekspressiv boyalarla ifadə etmək, danışanın 

hadisəyə subyektiv münasibətini qabarıq bildirmək üçün istifadə 

119

 

 

 

 

 

Фразеоложи ващидлярин омонимлийи щаггында башга 

   

. 

.: 

фикирляр дя вардыр Бах .  .                . 

 

Г А Б а й р а м о в Основы фразеологии 

 

.  

 

 

,

азербайджанского языка Автореферат докторской диссертации  

, 1970, 

Баку

сящ.129-130.

176

edilmişdir. Leksik sinonimləri   olmayan     bəzi   ifadələrdən   fərqli 

olaraq,  belə  frazeoloji  vahidlər  

q e y r i - t e r -  m i n o l o j i  

səciyyə daşıyır.

120

Frazeoloji   vahidlər   yalnız   ayrı-ayrı   sözlərin   sinonimləri 

olmaqla   qalmır,   bir-biri   ilə   sinonim   münasibətdə   olmaqla, 

xüsusən bədii əsərdə obrazlılıq, ifadəlilik vasitəsi kimi mühüm rol 

oynayır. Hətta faktlar göstərir ki, bu cəhət – frazeoloji vahidlərin 

sinonimliyi bədiilik vasitəsi kimi yazıçıya daha çox imkan verir; 

sinonim   frazeoloji   cərgələr   sanki   təbiətən   bədii   əsər   üçün 

yaranmışdır.   Bunu   pyesdəki  

üzünə   ağ   olmaq   –   sözünün 

qabağında söz demək – bir sözünə iki cavab vermək, danışığı 

özünə peşə eləmək – baş-beynini aparmaq – boşboğazlıq elə-

mək,   bada   vermək   –   güdaza   vermək   –   lat-lüt   qalmaq,   başı 

ağarmaq   –   saqqalı   qurşağına   düşmək   (qocalmaq),   haramın 

olsun   –   burnundan   gəlsin   –   göziyin   iki   deşiyindən   gəlsin   – 

yorğan altında yeyəsən – boğazın tikilsin, qadan alım – başına 

dönüm   –   qurbanım   olum   –   (anam)   gözlərinə   qurban

  və   s. 

saysız-hesabsız   sinonim   sıralar   da   təsdiq   edir.   Frazeoloji 

vahidlərin üslubi imkanları genişdir və fikrin emosional, yığcam, 

dəqiq,   obrazlı  ifadəsi,   müəyyən  anlayışın   əsas  cəhətlərinin   in-

cəliklərinə   qədər   nəzərə   çarpdırılması   üçün   bunlardan   bədii 

əsərdə   istifadə   edilməsi   həyati   bir   zərurətdir.   Prof. 

Ə.Dəmirçizadə   frazeoloji   vahidlərin   bu   xüsusiyyətini   doğru 

müşahidə   etmişdir:   «İdiomların   üslubi   imkanları,   hər   şeydən 

əvvəl, onların ayrı-ayrı sözlərə, ifadələrə sinonim ola bilməsi ilə 

izah   edilir   və   məhz   sinonimliklə   də   onların   üslubi   imkanları 

müəyyənləşir».

121

Ümumiyyətlə,   sinonim   şəkilçilər,   sinonim   sözlər,   sinonim 

ifadələr   və   sinonim   cümlələr   müxtəlif   bəhslərin   tədqiqat 

mövzuları   olduğundan

122

  pyesdəki   faktlar   sinonim   frazeoloji 

120

 Бах.:  .  .              . 

 

   

С Н М у р а т о в Устойчивые словосочетания в тюркских 

, 

, 1961

языках Москва

, 

.116.

сящ

121

  .                      . 

 

 

, 

,

Я Д я м и р ч и з а д я Азярбайъан дилинин цслубиййаты Бакы  

1962, 

.169.

сящ

122

 

 

, 

.134.

Йеня орада сящ

177

vahidlərin   quruluş   və   üslubi   xüsusiyyətlərindən   ayrıca   bəhs 

etməyə imkan verir.

Quruluş xüsusiyyətlərinə görə sinonim frazeoloji vahidlər iki cür 

olur:

a)   sinonim   sıranı   təşkil   edən   frazeoloji   vahidlər   sabit, 

ümumi   komponentə   malik   olur.   Ümumi   komponent   həm 

adlardan, həm də fellərdən ola bilər: məs.: 

qulaq asmaq – qulaq 

vermək (19), hünər göstərmək – zərbi-dəst göstərmək  

(11) və 

s.

123

b) sinonim sıranı təşkil edən frazeoloji vahidlər ümumi sözə 

malik olmur, lakin quruluş cəhətdən yaxın və ya eyni olur: məs: 

qiyamət günü – xudavəndi-aləm divanı,

 (52), 

ağız açmaq – ərz 

eləmək, ləzzət vermək – ürəyinə yayılmaq

 və s.

Sinonim   frazeoloji   vahidlər   mənaca   yaxın   və   ya 

bərabərhüquqlu olsa da, mənanı adi sözlər kimi neytral şəkildə 

deyil, emosional boyalarla ifadə edə bildiyindən işlənmə dairəsi 

və üslubi rəng etibarilə fərqlənir. Ona görə də yazıçıdan sinonim 

cərgəyə daxil olan ifadələrdən daha münasibini seçib götürmə 

ustalığı tələb edir. Məsələn:

N ə c ə f   b ə y. 

Pərvərdigara, özün mənim fəryadıma yet! 

(52)  S ü l e y m a n  b ə y. 

Qardaşlar, allah sizdən razı olsun,  

gəldiniz mədəd əlinizi mənə yetirdiniz

. (45) Ə b d ü l. 

Xub, ağa 

İsmayıl…   Nəcəf   bəyin   yaxşı   dost-aşnaları   var   idi.   Məgər   heç 

onlardan binəvaya bir kömək çatmır?   

İ s m a y ı l

. …onun 

qədim nökəri Cavad bir az onun qolundan tutur.

 (58-69)

Bu cümlələrdə  

fəryada yetmək – mədəd əlini yetirmək – 

köməyi çatmaq - qolundan tutmaq

  frazeoloji vahidləri «kömək 

etmək» mənasına malik olduğu üçün eyni bir sinonim cərgəyə 

daxildir. Lakin bunlar həmin mənanın müəyyən çalarlarını ifadə 

etməklə, bir-birindən fərqlənir:  

fəryada yet

  – ifadəsi ilə Nəcəf 

bəy allahdan kömək diləyirsə, 

mədəd əlini yetirmək

 – real kömək 

123

 

 

 

 

 

 

,

Бязян беля фразеоложи ващидляр синоним дейил  

 

 

 

  (

.  

фразеоложи вариант щесаб едилир бах . .

.  

Г А Байрамов Основы 

 

 

,  

 

.  

.,

фразеологии азербайджанского языка автореферат докт дис  

.122)

сящ

178

anlayışı ifadə edir;

 köməyi çatmaq

 – hərtərəfli yardım, 

qolundan 

tutmaq  

–   əsasən,   azacıq   maddi   yardım   mənasındadır   və   bu 

məna incəliklərinə görə bunların yerini dəyişmək, mətndə bir-biri 

ilə əvəz etmək olmaz.

Yaxud  

əli gətirmək – qulağını kəsmək – xoruza yükləmək 

frazeoloji sinonimlərini nəzərdən keçirək:

S ə  l i  m   b  ə  y.  

Gəlmişəm  görüm  səni də bir xoruza 

yükləyə   bilərəmmi.   Budur,   bir   neçə   gündür,   əlim   çox   yaxşı  

gətirir.

N ə c ə f   b ə y. 

 Yavaş ud, boğazında qalar. Genə kimin  

qulağını kəsibsən?

 (6-7)

Buradakı sinonim frazeoloji vahidlər işlənmə dairəsinə görə 

daha çox fərqlənir. 

Əli gətirmək

 nisbətən geniş dairədə işləndiyi 

halda,

 

qulağını   kəsmək,   xoruza   yükləmək

 

frazeoloji 

vahidlərindən   arqo   şəklində   qumarbazlar,   oğrular   arasında 

istifadə olunur. Əsas mənasına görə yaxın olub, məna çaları və 

üslubi rəng etibarilə fərqlənmə  

canını üzmək – (günü-gündən) 

geri getmək – quru nəfəsi qalmaq – ürəyi qıldan asılmaq 

sinonim 

cərgəsinə   də   aiddir.   Bunların   ümumi   mənası   «cismən   zə-

ifləmək»dir.   Lakin   bunlar   həmin   mənanı   müxtəlif   cəhətdən, 

müxtəlif çalarda ifadə edirlər: 

canını üzmək

 -  zəifləmə prosesinin 

qısa   müddətdə   baş   verdiyini,  

günü-gündən   geri   getmək

  – 

prosesin tədricən davam etdiyini bildirir;  

quru nəfəsi qalmaq və 

ürəyi   qıldan  asılmaq

  -   zəifliyin   son   həddə   çatdığını   göstərir, 

bunların   son   nəticəsi   ölümdür.  Bu son nəticəni nəzərə aldıqda 

axırıncı ifadələr də bir-birindən fərqlənir: proses birincidə tədricən, 

ikincidə ani şəkildə sona çata bilər.

Hadisələrin   xarakterini,   əhatə   dairəsini,   obrazın   psixoloji 

vəziyyətini, dilinə məxsus fərdi cəhətləri düzgün, ifadəli və təsirli 

vermək,   yeknəsəq   ifadə   təkrarından   qaçmaq   üçün   frazeoloji 

sinonimlər yazıçıya geniş imkan verir. Yazıçı sinonim cərgəyə daxil 

olan  ayrı-ayrı vahidləri  birləşdirən  ümumi   cəhətləri  onları ayıran 

fərdi,  xüsusi  incəliklər  hesabına   qüvvətləndirməyə  imkan  tapmış 

olur.   Hətta   sinonim   cərgənin   ayrı-ayrı   üzvlərinə   məxsus   məna 

incəliklərinə   əsasən,   onların   üslubi   keyfiyyətlərini 

müəyyənləşdirmək və onları qruplaşdırmaq da mümkündür.

179

Obrazın psixoloji vəziyyətini, təlaş və həyəcanını göstərmək 

üçün dram əsərində hərəkət və nitq əsas rol oynayır, emosional 

frazeoloji sinonimlər belə momentdə təsirli nitq vasitəsi kimi çıxış 

edir. Məs.:

N ə c ə f  b ə y (ağlaya-ağlaya daxil olur).

 Allah, bu nə iş 

idi mən düşdüm, pərvərdigara, indi mən  n ə  ç a r ə   q ı l ı m,  

b a ş ı m a   n ə  d a ş  s a l ı m… 

(54)

Bu sözlər «aləmi öz əlində oyuncağa çevirən, axırda özü 

ictimai   qəzanın   əlində   oyuncağa   çevrilən»

124

  Nəcəf   bəyin   ağır 

vəziyyətini   əks   etdirən   epizodlardan   birində   söylənmişdir;  

nə 

çarə qılım, başıma nə daş salım

  ifadələri onun ağır və çıxılmaz 

vəziyyətinə   çox   uyğundur.  Belə   ifadələri   insanın   dilindən   son 

dərəcə acınacaqlı hallarda eşitmək mümkündür. Varı-yoxu əldən 

çıxan Nəcəf bəy üçün bir tərəfdən də yeganə oğlunun öldürülməsi 

xəbərini eşitməkdən dəhşətli nə ola bilərdi ki!

Sona   xanımın   ürəyi   nədənsə   səksəkəlidir.   Sanki   o   bu 

ailənin   başındakı   faciəni   əvvəlcədən   görür,   duyur.   Təklik   onu 

daha çox darıxdırır, qorxudur. Belə bir vəziyyətdə Pəri xanıma 

deyir:  

«Səni   görəndə   könlüm   açılır,   gözlərimə   şəfəq   gəlir, 

dərdimi   açıb   deyirəm,   ürəyim   bir   az   yüngülləşir»

.   Buradakı 

könlüm açılır, ürəyim yüngülləşir

 ifadələri onun sıxıntılı, səksəkəli 

həyatını çox gözəl əks etdirir. Bu ifadələrin ardıcıl işlədilməsində 

müqabildəkini inandırma çaları da hiss olunur. Bu cəhət Nəcəf 

bəyin Məşədi Cəfərə dediyi aşağıdakı cümlədə

  pulu batmaq – 

quruşu batmaq 

ifadələrinə də aiddir. 

Məşədi, məgər sənin p u-    l u 

n məndə  b a t a c a q d ı r, nə vaxt sənin məndə   i k i  q u r u ş u n  b a 

t ı b d ı r  ki, genə b a t s ın?

 (49)

Bəzən   frazeoloji   sinonimlərdən   biri   digərinin   mənasını 

saxlamaqla yanaşı, hadisənin əhatə dairəsini, məkanını da göstərir: 

məsələn:İ m a m- v e r d i. 

Buraxın məni içəri girim, mən bəy-filan  

tanımıram. Mən… b i a b- r u  o l m u ş a m… Mən saqqalımın ağ  

vaxtında r ü s v a y i - a l ə m   o l -m u ş a m.

 (34) 

Dərd eləmək, 

ürəyinə salmaq

 ifadələrində də belə bir məna vardır: P ə r i  x a n ı 

124

                    .  .

 

 

 

.

Я з и з Ш я р и ф Я Щагвердийевин ясярляриндя бяй типляри  

«

 

» 

, 1927,  1303.

Йени фикир гязети

№

180

m. 

Axır sən niyə hər zadı özünə  d ə r d  e l ə y i b,   ü r ə y i n ə  s 

a l ı r s a n?.. 

(26) 

Obrazların nitqini fərdiləşdirmək, onların xarakterinə uyğun 

ifadələr işlətmək frazeoloji sinonimləri bədii dilə gətirən mühüm 

səbəblərdəndir. İçərisində yaşadığı ictimai  mühitin müxtəlif sinif 

və   təbəqələrinin   həyat   tərzinə,   düşüncə   və   davranışlarına 

yaxından   bələd   olan   Ə.Haqverdiyev   «Dağılan   tifaq»   pyesi   ilə 

həmin sinif və təbəqələrin nümayəndələrini səhnəyə çıxararkən, 

təbii olaraq, hər birini öz dilində danışdırmalı, onların nitqini şüur 

və təfəkkür tərzi ilə bağlamalı, hər obrazın xarakterinə uyğun 

ifadələr   seçib   işlətməli   idi.   Dramaturq   bu   cəhətə   diqqətlə 

yanaşmış,   ona   görə   də   kiçik   uşaqlardan   köhnə   bəylərə, 

ruhanilərə, kapitalizm ünsürlərinə, avam və hüquqsuz qadınlara, 

adi   ovçulara   və   yoxsul   şəhərlilərə   qədər   bütün   cəmiyyət 

nümayəndələrini   spesifik   dil   xüsusiyyətləri   ilə   danışdırmış, 

obrazların     psixologiyasına   və   davranışına   müvafiq   ifadələr 

işlətmişdir.  Bütün   bunlar   eyni   bir   anlayışın   müxtəlif   surətlərin 

dilində, hətta daxili inkişaf və dinamika ilə bağlı olaraq eyni bir 

obrazın   dilində   də   müxtəlif   şəkildə,   müxtəlif   rəngdə   ifadəsinə 

səbəb   olmuşdur.   Bunun   ən   yaxşı   nümunəsini  

ölüm,   ölmək, 

öldürmək

 anlayışlarının frazeoloji ifadə formalarında görmək olar.

Ölüm

  anlayışı bəylərin dilində nisbətən qaba şəkildə ifadə 

olunmuşdur. Doğrudur, ilk monoloqda Nəcəf bəyin dilində 

başını 

yerə   qoymaq,   baş   gora   aparmaq

  kimi   evfemistik   ifadələr   də 

vardır   və   göründüyu   kimi,   həmin   ifadələr   təbii   ölüm   anlayışı 

ifadə   edir,   lakin   Nəcəf   bəy   dinamik   və   dəyişkən

125

  surət 

olduğundan onun dilindəki ifadələr də tədricən dəyişir, obrazın 

mənəvi inkişafına, keçirdiyi böhran və sarsıntılara uyğun olaraq 

gah   vulqarlaşır,   qabalaşır,   gah   da   onun   acizliyini   andırır, 

yalvarışlara çevrilir.

125

  Сон  тядгигатында  Т.Мцтяллимов  да  ядибин  траэик 

гящряманлары  Фярщад  вя  Гаъардан  фяргли  олараг  (онлар  щансы 

амал  иля  сящняйя  эялирся,  щямин  амал  иля  дя  сящняни  тярк 

едирляр),  Няъяф  бяйин  динамик  сурят  олдуьуну  хцсуси  гейд  ет-

мишдир (бах: М у т а л л и м о в Тахсин Муталлим оглы. «Мастерство 

А.Ахвердова", автореферат докторской дис., Баку, 1975, сящ.27)

181

Canı (ağzından) çıxmaq

  - haqqında danışılan anlayışın elə 

ifadə formasıdır ki, dramaturq onun vasitəsilə təkcə Nəcəf bəyin 

deyil,  Səlim  bəyin  də həyatdan  narazı qaldığını,  ümumiyyətlə, 

mülkədarlığın qürubunun çatdığını və mülkədarların bunu duyub-

hiss   etdiklərini   verə   bilmişdir.   İş   o   yerə   çatmışdır   ki,   indi 

mülkədarın ov quşunu vurub öldürürlər, o isə dinməz-söyləməz, 

«ac,   susuz,   it   günündə»   evinə   qayıdır.   Pyesdə   qadınların, 

ovçuların, zəhmət adamlarının dili bu cəhətdən bəylərin dilindən 

fərqlənir. İnsani məhəbbət və humanizmdəndir ki, ovçular 

ölüm 

sözünü dillərinə gətirmək istəmirlər, buna görə də başqa şəkildə, 

yumşaq formada ifadə edirlər. Ağır yaralanmış Süleyman bəy su 

istəyərkən birinci   ovçu   öz   yoldaşına   deyir:     

Su istəyirsə 

vermə, yoxsa  bu saat  t a m a m   o l a r.

 (46)

Sona   xanımın   dilindəki  

nəfəsim   gedər   qayıtmaz,   ürəyim 

qırılar

 ifadələri ölüm anlayışı ilə yanaşı, onun cismən son dərəcə 

zəifləmiş  olduğunu,  

canı  çıxmaq

  ifadəsi  isə həm  də həyatdan 

bezmiş olduğunu göstərir; IV məclisdə Sona xanım Nəcəf bəyin 

hərəkətlərinə, pis əməllərinə qarşı bir növ üsyan edir, lakin onun 

ifadələri yenə də vulqarlaşmır

: Gərək danışam, o qədər danışam  

ki, bu sinəmdə qalan bir xırda quru n ə f ə s  d ə  ç ö l ə  ç ı x ı n c a.  

Di qulaq ver!.. Mən bu gün-sabah öləcəyəm, amma mənim  ruhum 

sən  bir  qiyamətli,  yağışlı, tufanlı gündə a l l a h ı n  ö z  o d u n a  

y a n ı n c a sənin dalınca gəzəcək

. (52-53)

Biz   əsərin   sonunda   Nəcəf   bəyin,   doğrudan   da,   belə   bir 

tufanlı, yağışlı gündə «allahın öz oduna yanaraq» öldüyünün – 

ildırım vurması ilə həlak olduğunun şahidi oluruq.

Ədib   yoxsulların   insanpərvərliyini   göstərməklə   yanaşı, 

onların mübarizliyini, tədricən ayılmaqda olduqlarını da unutmur. 

Bacısı Süleyman bəy tərəfindən qaçırılmış Kərim heç bir şeydən 

çəkinmir, intiqam alacağını açıq söyləyir:

K ə r i m.  

Hanı  o  arvad  kimi  qaçıb  gizlənən  tülkü?  Bircə 

onu  bana verin c ə r c ə n ə y i n i   a y ı r ı m…  And   olsun  allaha,  

o  mənim  bacımı  biabru eləyib,  mən  də  onun  qarnını  balıq  qarnı 

kimi  cırıb   b a g ı r s a q l a r ı n ıı    a y a q l a r ı n a dolamasam, at-

amın oğlu deyiləm

. (34-35)

182

Süleyman bəyin də özünəməxsus ifadə xüsusiyyətləri vardır. 

Onun ölüm ayağında işlətdiyi 

axırını eləmək

 ifadəsində mülkədar 

jarqonunun izləri vardır:

S ü l e y m a n  b ə y. 

Kimsən, a danışan? Yoxsa mənim a x 

ı r ı - m ı  e l ə m ə y ə gəlibsən? 

(44)

Cavan ömrü paymal olmaq, bada getmək, canı çıxmaq

 ifadələri 

onun sonsuz təəssüf və peşmançılıqla dolu son dəqiqələrini yaxşı tə-

cəssüm etdirir:

S ü l e y m a n   b ə y.  

Öldürdü məni namərd oğlunun 

gülləsi… cavan ö m r ü m     p a y m a l   o l d u! …Təqsir  

özümdədir, dostumu tanımadım, düşmənimi tanımadım, axırda b 

a d a   g e t d i m.  C a n  yığılıb boğazıma, beş dəqiqədən sonra 

ç ı x a r. 

(46)

Beləliklə,   obrazların   fərdi   nitq   xüsusiyyətləri   ilə   əlaqədar 

əsərdə:  

baş   gora   aparmaq,   cərcənəyini   ayırmaq,   başını   yerə 

qoymaq,   canı   çıxmaq,   kəlləsini   ağartmaq,   axırını   eləmək, 

canından   keçmək,   tamam   olmaq,   nəfəsi   qayıtmamaq,   ürəyi 

qırılmaq,   oda   yanmaq,   ömrü   paymal   olmaq,   bada   getmək, 

bağırsaqlarını  ayaqlarına dolamaq

  və  s.   kimi  rəngarəng   məna 

incəliklərinə   malik   olan   sinonim   frazeoloji   vahidlər   işlənmişdir. 

M.F.Axundovun   təkcə   «Hacı   Qara»   əsərində   həmin   anlayışla 

əlaqədar   20

126

,   N.Nərimanovun   nəsr   əsərlərində   12

127

  sinonim 

ifadə müəyyən edilmişdir. «Dağılan tifaq»dakı ilə birlikdə 50-yə 

qədər ifadənin içərisində yalnız 

canı çıxmaq

 ortaqlıdır. Bu hal, bir 

tərəfdən, canlı dilin bir xəzinə olduğunu, digər tərəfdən, həmin 

xəzinədən istifadə edənin – yazıçının ustalıq və məharətini, xalq 

dilindən nəyi, necə seçib işlətdiyini qabarıq göstərir. Bu, Mirzə 

Fətəlinin   və   Ə.Haqverdiyevin   zəmanəyə,   insanlara   real 

münasibətlərindən, dövrün nəbzini tuta bilməkdən irəli gəlmiş, 

«Dağılan tifaq»ın müəllifi öz görkəmli müəlliminin işini ləyaqətlə 

davam etdirmişdir.

126

  Б.  А  б  д  у  л  л  а  й  е  в.  М.Ф.Ахундов  комедийаларынын 

синонимикасы, Азярб. ССР ЕА хябярляри, иът. елмляр серийасы, 1962, 

10, 

№ сящ.53.

127

  .   .               .   «

   

 

М Б М а м е д о в Лексика и фразеология прозаических 

  .

произведений Н На

», 

. 

. 

., 

, 1964, 

.20.

риманова автореф канд дис Баку

сящ

183

Doğrudur,   müxtəlif     dövrlərə   məxsus   cəza   vasitələri   və 

üsullarını göstərməklərinə və ya dini mahiyyət daşıdıqlarına görə 

hər   üç   sənətkarın   işlətmiş   olduğu   ifadələrin   bir   qismi   indi 

köhnəlmiş və arxaik rəng almışdır, lakin Ə.Haqverdiyevin, onun 

sələflərinin   və   müasirlərinin   bədii   əsərlərindəki   frazeoloji 

materialın müqayisəli tədqiqi bu və ya digər yazıçının qələminə 

məxsus   orijinal   cəhətləri   aydınlaşdırmaqla   yanaşı,   xalq   dilinin 

tükənməz  imkanlarını da üzə çıxarır.

Əvvəlcə   qeyd   etdiyimiz   kimi,   sinonim   frazeoloji   vahidlər 

məna cəhətdən yaxın və ya bərabərqiymətli olsa da, bədii təsir 

gücü, obrazlılığı ilə bir-birindən fərqlənir. Onların dildə mövcud 

olma səbəblərindən biri də budur. Bununla bərabər, pyesdə elə 

sinonim frazeoloji vahidlər vardır ki, onlar üslubi rəng etibarilə o 

qədər də fərqlənmir. «Dağılan tifaq»da işlədilmiş belə frazeoloji 

sinonimlər göstərir ki, onlar, əsasən, təkrara yol verməmək üçün 

əsərə   daxil   edilmişdir   və   onlardan   əlavə   hissi-ekspressiv   təsir 

gözlənilmir. Məsələn, pyesdə 

iş görmək – iş tutmaq 

ifadələrindən 

bu məqsədlə istifadə edilmişdir.

Bəzən  ədib  ümumxalq  dilinə  məxsus  ifadə ilə  fərdi  üslubi 

frazeoloji vahidi sinonim kimi işlətmişdir:

S ə l i m  b ə y.   

Sən öləsən, bu saat kefim belə kökdür, 

heç   bilmirəm,   dünyada   bəy   kimdi,   xan   kimdi.   Bu   saat   kefim 

Mavəraünnəhr havası çalır

. (21)

Buradakı  

kefi kök (olmaq)

  xalq dilinə,  

kefi Mavəraünnəhr 

havası çalmaq 

müəllifin öz üslubuna məxsusdur. 

Bu   qeyd   etdiklərimizdən   əlavə,   pyesdə  

ləzzət   vermək   – 

ürəyinə yayılmaq, əziyyət vermək – əzab vermək, əl götürmək –  

əl qalxızmaq, qumara qurşanmaq – qumara mübtəla olmaq –  

şeytan əməlinə qurşanmaq

 və s. kimi sinonim cərgələr də vardır. 

Bütün bunlar frazeoloji sinonimliyin pyesdə böyük üstünlüyünü 

göstərir. Şübhəsiz, bu hal pyesin zəngin frazeoloji materialı ilə 

bağlıdır.   Pyesin   frazeoloji   tərkibinin   isə   canlı   xalq   dili   kimi 

mühüm   mənbəyi   vardır   ki,   Ə.Haqverdiyevi   bədii   dil   cəhətdən 

sevdirən,   yaşadan   da   yaradıcılığının   ilk   günlərindən   belə   bir 

mənbəyə əsaslanmasıdır.

«Həyatın dərs kitabı» (Çernışevski) olan bədii ədəbiyyatın 

hadisələr arasında, obrazların bir-birinə münasibətində, ayrı-ayrı 

184

surətlərin   xarakterində   təzahür   edən   ziddiyyətləri   əks   etdirən 

əsas vasitələrindən biri də  a n t o n i m  ifadələr, əks, qarşı, 

təzadlı   məfhumları   ifadə   edən   frazeoloji   vahidlərdir.   «Dağılan 

tifaq»da zidd anlayışların elə ifadəçiləri vardır ki, sinonimlərdə 

olduğu kimi, burada da tərəflər leksik və frazeoloji qarşılaşdırma 

əsasında   qurulmuşdur.  

Bəylər   qapısında   qab-qaşıq   yalamaq

  – 

sabit   birləşmə   olub,   nökərçilik   etmək,   nökərçiliklə   birtəhər 

dolanmaq   mənasını   ifadə   edir;  

sövdagəri-məşhur   olmaq

  – 

nominativ   mənadadır,   tacir,   ticarət   işçisi   olmaq   deməkdir. 

Əsərdə   bunların   vasitəsilə   verilmiş   təzad   cəmiyyətdəki   böyük 

təbəddülatı, feodal və kapitalist münasibətlərindəki tənəzzül və 

tərəqqi istiqamətində əks inkişafı lakonik şəkildə əks etdirir:

Ə b d ü l.  

Mən   burada  neçə  adamlar  tanırdım  ki,   p u l u   k 

ü r ə k   i l ə  y ı ğ ı r d ı l a r, amma indi  b i r  t ü m ə n ə  m ö h t a  

c d ı l a r. Və genə adamlar tanıyıram ki, b ə y l ə r  q a p ı s ı n d a  

q a b- q a ş ı q   y a-   l a r d ı l a r, indi s ö v d a g ə r  i- m ə ş h u r  

o l u b l a r.

 (55)

Əbdül   bu   sözlərlə   Cavadı   və   Nəcəf   bəyi   nəzərdə   tutur. 

Vaxtilə aləmə səs salan, kiçik bir mədhiyyədən ötrü çuval-çuval 

un, düyü, buğda bağışlayan, üstəlik bir yabı da «əta eləyən» 

Nəcəf   bəy   indi   iki  yetim   ilə   kimsəsiz   qalmış,   bütün   dostları 

sıradan   çıxmış   və   ya   ondan   üz   döndərmiş,   nökər   Cavad   isə, 

əksinə, böyük sərvət sahibinə, ağaya çevrilmiş, on minə yaxın 

bir məbləğdə «əhval» sahibi olmuşdur. Kapitalizmin inkişafı ilə 

əlaqədar bir-birini əvəz edən varlanma – iflasa uğrama  prosesi 

Məşədi Cəfər və Cavad kimilərin xeyrinə olduğu qədər Nəcəf bəy 

kimilərin zərərinədir. Başqa sözlə, burada ticarət burjuaziyasının 

yüksələn bir xətlə həyat səhnəsinə gəlməsi, mülkədarların və mül-

kədarlığın həyat səhnəsindən getməsi prosesi öz əksini tapmışdır.

Pyesdəki antonim frazeoloji vahidlər quruluş xüsusiyyətlərinə 

görə fərqlənir. Bir qismində birinci komponent eyni sözlərdən ibarət 

olub, frazeoloji vahid ikinci komponentin antonimliyi əsasında əks 

mənalı ifadə kimi formalaşmışdır. Məs.: 

ağız açmaq – ağız yummaq,  

ürəyi yanmaq – ürəyi soyumaq, əli dolu – əli boş

  və s.  

Əli   boş 

ifadəsini Nəcəf bəy sözgəlişi, zarafat tərzində, əvvəlki ifadələrə bir 

növ qafiyə şəklində işlədir:

185

N ə c ə f   b ə y. 

Buyursunlar, buyursunlar (daxil olurlar: Səlim  

bəy, Aslan bəy və Həmzə bəy). Baho! Ya allah! Xoş gəldiniz, beş  

gəldiniz, bəs niyə ə l i  b o ş gəldiniz?

S ə l i m  b ə y. 

Sən öləsən, çox  ə l i   d o l u və başı ətli gəlmişəm;  

bu saat iki yüz iyirmi beş manat cibimdə pul…uduzmaqda da meylim 

yoxdur.

 (6-7)

Göründüyü üzrə, Səlim bəy bu ifadədən istifadə edərək əsl 

mətləbə  keçir, bugünkü  qumardan  əli dolu və başı  ətli  gəldiyini 

bildirir.   Beləliklə,   hadisələr   əlaqələnmiş   olur   və   dramaturq, 

hadisələrin hansı istiqamətdə davam edəcəyini, bəylərin peşəsinin 

nədən ibarət olduğunu göstərmək üçün zəmin hazırlamış olur.

Bəzən   frazeoloji   antonimlik   birinci   komponentin   ifadə  etdiyi 

zidd məna əsasında əmələ gəlmişdir. Məs.:  

ağ gün – qara gün, 

şeytan yolu – allah yolu

 və s. Sonuncu misal qadınların hadisələrə 

verdiyi  qiyməti   göstərir.   Pəri   xanım   Nəcəf   bəyin   qumarbazlıq   və 

israfçılığını onun şeytan yoluna düşməsi, allah yolundan azması ilə 

izah elir ki,   bu da təbii olaraq, hələ dramaturqun özünə də yaxşı 

aydın olmayan dərin ictimai ziddiyyətlərə onun sadəlövh, təskinedici 

baxışını əks etdirir:

P ə r i  x a n ı m. 

Qadan alım, allah sana cansağlığı verər, ərinə  də 

ağıl  verər, ş e y t a n  y o l u n u buraxıb, a l l a h  y o l u n a  qayıdar. 

(26-27).

Pyesdəki   bəzi   frazeoloji   antonimlər   quruluşca   leksik 

antonimlərdən fərqlənmir:

P ə r i  x a n ı m

. Keçən cümə axşamı bizim Mərdan bəyin 

təziyəsində o qədər ağlamışam, gözümdən bir Kürcək yaş gedib, 

oradan gələn y ı x ı l m ı ş a m,  indi bir az halım özümə gəlib, q a l  

x m ı ş a m

. (25)

Burada  

yıxılmaq

  –   xəstələnmək,  

qalxmaq

  –   sağalmaq 

mənasındadır. Əslində, bunların komponentlərindən biri düşmüşdür. 

Dramaturqun öz üslubuna əsasən bərpa etsək:  

yıxılmışam yerə – 

qalxmışam ayağa

 şəklində olar.

Ümumiyyətlə, ədəbi dilimizdə və eləcə də başqa bədii əsərlərin 

dilində olduğu kimi, «Dağılan tifaq»da da frazeoloji antonimlərdən 

istifadə üslubi cəhətdən çox da xarakterik deyildir.

186