Hökumət, hakimiyyət orqanları,
idarə və təşkilat adları
Hökumət, hakimiyyət orqanları, idarə və təşkilat adlarını
nəzərdən keçirərkən jurnalın ideya-siyasi istiqamətini, Mirzə
Cəlilin felyetonlarının mövzusunu, tarixi-ictimai şəraiti unutmaq
olmaz. 1922-1930-cu illər arasında Bakıda öz nəşrini davam
etdirən «Molla Nəsrəddin» jurnalı gənc sovet respublikasının
hakimiyyət orqanlarına soxulmuş köhnə, yaramaz ünsürlərin
fəaliyyəti nəticəsində meydana çıxan çətinlikləri özünəməxsus bir
üslubla qeyd etdiyi kimi, Şərqin feodal, Qərbin imperialist dövlət
quruluşuna, idarə sistemlərinə də toxunmuş, yeri gəldikcə,
ölkəmizin ərazisində inqilabdan əvvəl mövcud olan hökuməti,
hakimiyyət orqanlarını, hakim və məmurları da xatırlamışdır.
Hər cür idarəediciliyi ifadə etmək üçün ədibin felyeton
dilində işlənmiş əsas terminoloji sözlər bunlardır:
hökumət,
padşahlıq, cümhuriyyət, idarə, şuralar, komissarlıq,
təşkilat
və s.
Bunlardan ən çox işlənəni hökumət sözüdür. Bu söz əsas
anlayışı bilavasitə təklikdə ifadə etməklə yanaşı, müxtəlif
birləşmələr tərkibində də özünü göstərir:
Şura hökuməti
(48),
Azərbaycan Şura hökuməti
(248),
Bakı hökuməti
(241) və s. İndi
birinci tərəfi köhnəlmiş
Şura hökuməti
birləşməsi əvəzinə,
felyetonlarda
yerli hökumət
(241),
mərkəzi hökumət
(300)
birləşmələrinə də rast gəlirik. Bunlar sözün nominativ
mənalarıdır və satirik çalara malik deyil. Publisist ədib bəzən
hökumət
sözünü məcaziləşdirərək özbaşınalıq edən idarə, təş-
kilat mənasında işlətmişdir. Məsələn, dəmir yolu idarələrindəki
qaydasızlığı ifşa etmək üçün yazdığı felyetonlardan birində
oxuyuruq: «Tiflis – Bakı dəmir yolu əlahiddə və müstəqil bir h ö k
u m ə t d i r. Bu h ö k u- m ə t heç kəsə tabe deyil». (19)
Hökumət
sözü ilə
cümhuriyyət
sözünü bu mənada
sinonimləşdirən ədib
müttəfiq dəmiryol hökuməti
birləşməsi ilə
paralel şəkildə
dəmiryol müttəfiq cümhuriyyəti
kimi bir birləşmə
də qurub işlətmiş, «dəmiryol dünyasındakı» rüşvətxorluğun necə
geniş meydan aldığını göstərmək üçün bu "hökumətin",
274
«beynəlxalq rüşvətxorların liqası» tərəfindən təsdiq olunduğunu
qeyd etməklə iki orijinal ifadəni məharətlə əlaqələndirmişdir: «…
dəmiryol müttəfiq cümhuriyyəti bir müstəqil hökumətdir ki,
beynəlmiləl rüşvətxorların «liqası» tərəfindən təsdiq olunubdur».
(20)
Dəmiryol hökuməti
birləşməsindəki kinayə
mətbəə
hökuməti
birləşməsində də vardır. Burada artıq
hökumət
sözü
mətbəə idarəsi
birləşməsi ilə sinonimləşir. Bu hal, şübhəsiz, Sovet
hakimiyyətinin ilk illərində bəzi mətbəə idarələrində özünü
göstərən qeyri-qanuni vəziyyətə satirik-tənqidi münasibətin
nəticəsidir: «bir dəstə adamın ixtiyarında» olan bu mətbəələrin
qəzet və jurnalların başına gətirdiyi oyundan, «hamını sağıb yola
salmağından» satirik dillə bəhs edən ədib belə özbaşınalıqların
ölkənin başqa yerlərində də olduğunu qeyd edərək yazır: «Biz elə
bilirdik ki, bu cür mətbəə hökuməti tək bircə Bakıdadır; amma
belə məlum olur ki, bunların əmsalı Rusiyada da vardır» (55).
Felyetonlarda
şura
sözü əsasən öz həqiqi terminoloji məna-
sındadır:
Bakı şurası
(27),
Şura quruluşu
(462),
Şura üsuli-idarəsi
(354),
Şura Azərbaycanı
(118),
Şuralar İttifaqı
(450),
Azərbaycan
Şura Cümhuriyyəti
(89),
Şura Cümhuriyyətləri İttifaqı
(126) və s.
Bəzən canlı dildən gələn ifadə forması kimi, heç bir kinayə
çalarına malik olmadan,
şura
sözü də
hökumət
sözü ilə
sinonimləşdirilmişdir: «O ki Çemberlendir, o,
Şuralara
deyir ki, sən
odsan…» (275)
Şura
sözü ilə yanaşı, son iki birləşmədə qeyd
etdiyimiz
cümhuriyyət
sözü də indi artıq köhnəlmişdir.
«XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində A.Bakıxanovdan
tutmuş, H.B.Zərdabiyə kimi elə bir mütəfəkkir olmamışdır ki, o
bu və ya digər şəkildə dövlət quruluşuna, məhkəmə sisteminə,
qanunçuluğa və hüquq məsələlərinə öz münasibətini
bildirməsin».
154
Cəlil Məmmədquluzadə isə, Zərdabidən sonrakı
dövrün görkəmli siyasi xadimlərindən biri kimi, yalnız tez-tez
nifrətlə xatırladığı mütləqiyyət üsuli-idarəsini satira hədəfinə
çevirməklə kifayətlənməmiş, feodal-patriarxal və imperialist
154
. . . .
А Р з а й е в М Ф Ахундовун щцгуг эюрцшляри щаггында бязи
, . .
-
«
» ,
.
.
.,
гейдляр С М Киров адына АДУ нун Елми ясярляр и иът елм сер
1962, 4, .35.
№ с
275
dövlətlərin ardıcıl ifşası ilə ömrünün sonunadək məşğul ol-
muşdur. Çünki «monarxiya, aristokratiya, oliqarxiya və bunlara
bənzər hər hansı siyasi quruluşu Cəlil Məmmədquluzadənin
görməyə gözü yox idİ».
155
Elə buna görə də ədibin publisistika
dilində
çar hökuməti
(106),
Nikolay hökuməti
(62),
Tehran
hökuməti
(106),
şah hökuməti
(106),
İran şahlığı
(106),
ingilis
hökuməti
(263),
İngiltərə hökuməti
(201),
Türkiyə hökuməti
(201),
Amerika hökuməti
(320),
Amerika hökuməti cənabları
(320),
Fransa hökuməti
(346),
Kitay hökuməti
(450),
Yevropa
kapitalist hökumətləri
(286) və s. birləşmələr yazıçının əsas
tənqid hədəflərinin necə geniş əhatə dairəsinə malik olduğunu
aydın göstərir. Sonra görəcəyimiz kimi, ingilislərin Şərq siyasəti
ədibin daha çox nifrət və qəzəbinə səbəb olmuş və o, ingilis
hökumətindən, onun siyasət aləmindəki rolundan daha çox
danışmalı olmuşdur. İngilis hökumətini
istibdad dəmirçixanası
(264), digər kapitalist dövlətləri
onun qolçomaq yoldaşları
(263)
adlandırması da bununla əlaqədardır.
Terminoloji sözlərdən biri də idarə sözüdür. Ümumişlək
xarakterə malik olması ilə dar sahə terminlərindən fərqlənən bu
sözə qəzet və jurnal idarəsi – redaksiya mənasında daha çox
rast gəlirik: «Astaradan bir hacı orada olan əlli beş nəfər
abunəçilərimizdən jurnalımızı yığıb
idarəmizə
geri göndərdi…»
(93)
İdarə
sözü bu mənada əksərən
Molla Nəsrəddin idarəsi
(136),
Molla Nəsrəddin əminin idarəsi
(352), bəzən də
qəzet
idarəsi
(194),
Növbahar idarəsi
(198) birləşmələri tərkibində
işlənmişdir.
C.Məmmədquluzadə yeni quruluşu ürəkdən alqışlayan bir
sənətkar idi. Lakin o, Sovet hakimiyyətinin ilk illərində idarə və
təşkilatlar daxilində müşahidə etdiyi nöqsanlara nəinki göz
yummamış, əksinə, satirasının böyük gücünü bu dövrdə belə
hadisələrin ifşası prosesində göstərmişdir. Ona görə də ədibin
publisistika dilində
idarə
sözü və bu sözlə bağlı olan təşkilat
adları həm ciddi, həm də kinayəli-satirik planda işlənmişdir.
155
. . .
, «
М Ъ Ъ я ф я р о в Азярбайъанын бюйцк сийаси хадими Вятян
»
, 1942, 1,
.42.
уьрунда журналы
№ сящ
276
Ədibin bu və ya digər yaramaz halın tənqidi prosesində
idarə
sözünün başqa sözlərlə əlaqələndirilməsi yolu ilə istifadə etdiyi
əsas terminoloji birləşmələr bunlardır:
hökumət idarələri
(173),
Şura idarəsi
(110),
qəza idarələri
(22),
maarif idarəsi
(55),
savadsızlığı ortadan qaldıran idarələr
(177),
pambıq idarəsi
(168),
nəşriyyat idarəsi
(177),
qəza, nahiyyə, kənd idarələri
(22),
Azərneft idarəsi
(207),
Bakı şəhərinin təsərrüfat idarəsi
(235),
sığorta idarəsi
(235),
su təsərrüfatı idarəsi
(330) və s.
İdarə adları çox vaxt rəsmi şəkildə olduğu kimi deyil, ədibin
dilində yumoristik səciyyə daşıyan
baş idarə
birləşməsinin əsas
sözlə əlaqələndirilməsi yolu ilə ifadə edilmişdir:
torpaq baş
idarəsi
(56),
teatr baş idarəsi
(36),
poçt baş idarəsi
(48),
maarif
baş idarəsi
(56),
mətbəə baş idarəsi
(55) və s. Çəyirtkə ilə
mübarizə üçün yaradılmış təşkilatı «çəyirtkə milyardlarını» mə-
nimsəyib, heç bir iş görmədiyi üçün ifşa edən ədib
çəyirtkə
təşkilatı
ifadəsi ilə yanaşı,
çəyirtkə ümuratı
və
baş idarə
birləşmələri əsasında
çəyirtkə ümuratının baş idarəsi
kimi
maraqlı bir ifadə də qurmuşdur: «Bunu oxuyandan sonra getdim
çəyirtkə ümuratının baş idarəsinə
və dedim ki, o çəyirtkə
milyardlarından mənə də veriniz». (12) Bəzən ədib dəqiqləşdirici
sözü işlətməmiş,
baş idarə
sözləri ilə kifayətlənmişdir. Belə halda
hansı idarənin nəzərdə tutulduğunu yalnız mətnə əsasən
müəyyənləşdirmək olur.
İdarə
sözü
üsul
sözü ilə birlikdə «hökumət», «quruluş»
mənalarını verir.
Şura üsuli-idarəsi
də bu mənadadır.
Üsuli-idarə
birləşməsi felyetonlarda – «idarə etmə üsulu» mənasında da
saxlanmışdır. Aşağıdakı cümlədə birləşmə məhz bu mənadadır:
«Şəxsi tənqid olur ki, idarə və təşkilatlar başında duran müdir
yoldaşların
üsuli-idarələrini
müzakirəyə qoyub, onların həmin
xidmətləri sahəsində nöqsanlarını göstərməkdir». (391)
Felyetonlardakı
komissarlıq, komitə, komisyon
sözləri də
bir sıra birləşmələrin əsasında durur. Bunlar müəyyən idarə və
təşkilatların adları olub, ədibin kinayəli, eyhamlı, tənqidi
münasibətinin ifadəsi üçün satira dilində işlədilmişdir. Məsələn,
«…maşallah, çəyirtkə işlərini yenə tapşırdılar
torpaq
komissarlığının qanı soyuq heyətinə
» (13) – cümləsində
torpaq
komissarlığının qanı soyuq heyəti
belə ifadələrdəndir. Kənd
277
nümayəndələrini lazımi məlumatla təmin etməyən
xalq ərzaq
komissarlığı
, yararsız dərsliklərin nəşrinə imkan verən
maarif ko-
missarlığı
da belə tənqid obyektlərindəndir. Dəmir yolu idarələ-
rindəki özbaşınalıqları ifşa etdikdən sonra mahir kompozisiya
ustası yazır: «Bildir Bakıda bir idarənin qapısının üstündə qızıl
suyu ilə bir yekə lövhə yapışdırmışdılar. Yazılmışdı:
«İdarələri
milliləşdirən komitə
». (21) Burada ədib
idarələri milliləşdirən
komitə
sözlərini xüsusi fərqləndirməklə kifayətlənməmiş, əvvəlki
cümləyə
qızıl suyu ilə, yekə lövhə
birləşmələrini də daxil
etmişdir. Sanki əsas hadisələrlə bu sözlərin heç bir əlaqəsi
yoxdur. Əslində isə ədib idarələri milliləşdirən komitənin
fəaliyyətsizliyini, dəmir yolu idarələrindəki qeyri-qanuni halların
müvafiq təşkilatlar tərəfindən aradan qaldırılmadığını, dəqiq
demiş olsaq, sanki dəmir yolu idarələrinin milliləşdirilməmiş ol-
duğunu özünə məxsus dərin yumorla göstərə bilmişdir.
Sovet dövrü felyetonlarında rast gəldiyimiz
qəza icraiyyə
komitəsi
(73),
Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi
(354),
Rusiya Şura
Cümhuriyyəti Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi
(354),
Qazax firqə
komitəsinin təbliğat şöbəsi
(428),
Mərkəzi Komitənin təbliğat
şöbəsi
(387),
qəza kommunal şöbəsi
(180),
şura idarələrinin
cəmi müsəlman şöbələri
(476),
intixab komisyonu
(63),
cocuq
komisyonu
(229),
mərkəzi kontrol komisyonu
(270) kimi idarə və
təşkilat adları
komitə, şöbə, komisyon
sözlərinin dəqiqləşdirici
sözlərlə əlaqələndirilməsi yolu ilə əmələ gəlmiş, həmin
birləşmələrdəki
şura, cümhuriyyət, firqə, qəza, müsəlman,
intixab, cocuq
sözləri köhnəldiyi üçün adlarda müəyyən
dəyişikliklər edilmiş və ya idarə, təşkilat öz əhəmiyyətini itirdiyi
üçün idarə, təşkilat adları da köhnəlmişdir. Qeyd etdiyimiz bu
idarə adlarının da bir çoxu müəyyən satirik münasibətlə bağlıdır.
Məsələn, hər cür dini təzahürlərin barışmaz düşməni olan
C.Məmmədquluzadə bir sıra yerlərdə hələ də ruhani
mədrəsələrinin qaldığını və hətta Rusiya Şura Cümhuriyyəti
Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi tərəfindən onların varlığının təsdiq
edilmiş olduğunu narazılıqla qeyd edərək yazır: «Biz bu ruhani
mədrəsələri əksinqilab yuvası hesab edirik». (354) Ziyarətə
gedənlərə üç yüz manat gümüş pul götürmək icazəsi verən Ali
İqtisad Şurası, uzun süründürmələrə səbəb olan kredit
278
cəmiyyəti, kəndlilərin qoşqu heyvanlarından qeyri-qanuni istifadə
edən palitbüro da ədibin tənqid hədəflərindəndir. Buna görə də
felyetonlarda rast gəldiyimiz
Ali İqtisad Şurası, kredit cəmiyyəti
(261),
palitbüro
(33),
şura məhkəməsi
(280),
ali məhkəmə
(382),
ədliyyə məhkəməsi
(128),
işçi-kəndli müfəttişliyi
(330),
çeka
(62),
türk komsomol cələsəsi
(324) kimi söz və birləşmələr
də müəyyən satirik münasibətlə əlaqədar olub, tənqid və ya
təqdir edilən idarə, təşkilat adı kimi çıxış edir.
Siyasət. Sülh. Müharibə…
Cəlil Məmmədquluzadə sovet dövrü felyetonlarından
birində İngiltərə fəhlə hərəkatından danışarkən qeyd edir ki, «Bu
məsələ bir siyasi məsələdir və belə-belə söhbətlərə qarışmaq
bizim vəzifəmizdən çox uzaqdır. Allah da şahiddir və bəndə də
görür ki, biz bir qoca molla babayıq, bizimki məsciddir,
mənbərdir, şəriət və təriqətdir, imam və müctəhiddir». (192-
193) İncə yumorla söylənmiş bu fikri tamamilə əksinə başa
düşmək lazımdır. Mirzə Cəlilin özünün dediyi kimi, «Molla
Nəsrəddin»in dilini «ciddi mənaya çöndərsək», bu o deməkdir ki,
məscid, mənbər, şəriət, təriqət, imam, müctəhid vaxtı deyildir,
Şərq aləmini bunlardan ayırıb qoparmaq, siyasi məsələlərin, mü-
hüm beynəlxalq hadisələrin iştirakçısına çevirmək, avam xalqları
ayıltmaq lazımdır. Öz növbəsində Molla Nəsrəddin əmini də qoca
və dünya işlərindən bixəbər molla əmi hesab etməsinlər, o,
beynəlxalq aləmdəki siyasi fırıldaqları yaxşı başa düşür və s.
«Cəlil Məmmədquluzadə sənəti siyasətlə bağlamağı
bacarırdı. Belə olmasaydı, «Molla Nəsrəddin»çilərin də ədəbi
məktəbi yarana bilməzdi».
156
Hələ jurnalın birinci nömrəsində
«teleqraf xəbərləri» şəklində «o zamankı dünya siyasətinin
dahiyanə analizini verən»
157
ədib başqa sahələrdə olduğu kimi,
siyasi məsələlərin həllində də dahi Mirzə Fətəli Axundovun
156
.
-
Й я щ й а Я л я к б я р о в Ъялил Мяммядгулузадянин ингилаби
демокра
, . .
-
«
тик эюрцшляриня даир С М Киров адына АДУ нун Елми
» , 1962, 3,
.43.
ясярляр и
№ сящ
279
qüdrətli varisi idi: «Cəlil Məmmədquluzadə Vilhelm Avropasının
və Nikolay Rusiyasının nəhəng diplomatları və Şərqin siyasi
adamları ilə üz-üzə gəlməyi bacarırdı».
158
Görkəmli sosioloq və siyasi xadim bu sahədəki işini Sovet
hakimiyyəti illərində də davam etdirmiş, sovet dövrü
felyetonlarının bir qismində bu məsələyə xüsusi yer vermişdir.
Beynəlxalq fəhlə hərəkatını ardıcıl izləyən, kapitalist hökumət
başçılarının, xüsusən ingilis lordlarının mürtəce siyasətini fürsət
düşdükcə kəskin ifşa edən ədib çox vaxt ezop manerindən
istifadə edərək, siyasi məsələləri dünya zəhmətkeşlərinin
mənafeyi baxımından izah etmiş, «doğrusu, bu siyasi məsələləri
mən o vaxt başa düşə bilmirdim» (355), «əslində, siyasi işlərdən
mənim o qədər başım çıxmaz» (355), «nə bu dünya ilə işim var
və nə də bu dünya üçün İngiltərə lordları işlədən siyasətlə işim
var» (114), «mənə siyasət-zad lazım deyil» (343) desə də,
dövrün ən aktual beynəlxalq problemlərinə inqilabçı-demokrat
mövqeyindən obyektiv qiymət vermişdir. Buna görə də
felyetonlarda
dünya siyasəti, siyasi məsələ, siyasi işlər, maliyyə
siyasəti
kimi terminoloji birləşmələrə kəskin satirik ifşa
momentlərində tez-tez rast gəlirik.
Satira dilinin tələbləri ilə bağlı olaraq, felyetonlarda
siyasət
sözü
politika
sözü ilə paralel işlənmişdir:
lordların politikası
(118),
ingilislərin Ərdəbil politikaları
(226),
Rusiya hökumətinin
politikası
və s. C.Məmmədquluzadə İngiltərə hökumətinin Şərq
ölkələrinə münasibətini hər dəfə nifrətlə qeyd etmişdir. Sovet
dövründə bu məsələyə daha artıq diqqət yetirərək, «Mühibbi-
imam», «Çox nigaranam», «Allah, bədnəzərdən saxla», «İngilis
mədəniyyəti», «Latın hürufatı və ingilislər», «Barmaq», «Od və
su» və başqa felyetonlarında ingilislərin Şərq siyasətini satiranın
sərt dili ilə kəskin şəkildə qırmanclamışdır. Bu felyetonlarda
ingilis lordları işlədən siyasət
,
Kitayda ingilis siyasəti
(217),
157
. . .
, «
М Ъ Ъ я ф я р о в Азярбайъанын бюйцк сийаси хадими Вятян
», 1942, 1,
.42.
уьрунда
№ сящ
158
. . .
, «
М Ъ Ъ я ф я р о в Азярбайъанын бюйцк сийаси хадими Вятян
», 1942, 1,
.42.
уьрунда
№ сящ
280
ingilis politikası
(467),
ingilis rəfiqlərimizin politikası
(230) və sair
birləşmələr eyni anlayışın ifadəçiləridir. Satira ustası həmişə «İn-
giltərə lordları işlədən siyasət»i pisləmiş, ingilislərin «imam
məhəbbəti nəşəsi» ilə İran əhalisini yatırdan «torba-torba
qızılları»na nifrət bəsləmişdir. Ədib aşura günü 23 nəfərin
ağköynək olub özlərini şəhid etmələrini «hacı ingilislərin»
məhərrəmlik büsatına rövnəq yolu ilə «müsəlmanların cəhalətini
və həmaqətini nəhayətə yetirib» yavaş-yavaş İrana
sahiblənməyə başlamaq niyyətləri ilə əlaqədar izah edir və islam
xalqlarını daha da kütləşdirməyə çalışan «ingilis rəfiqlər»in si-
yasəti barədə yazır: «İngilislər üçün dünyada yaxşı şey və pis
şey yoxdur; o yerdə ki
onların politikası
icab edir, orada yaxşı işə
də onlar yaxşı deyə bilərlər, pis işə də yaxşı deyə bilərlər. Və o
yerdə ki
onların siyasəti
təqaza edir, o yerdə onlar ağa qara
deyə bilərlər, qaraya da ağ deyə bilərlər». (230)
Kitayda ingilis
siyasəti
– dedikdə ingilislərin tədricən Çini ələ keçirib orada
istədikləri kimi hərəkət etmələrini,
ingilislərin Ərdəbil politikaları
– dedikdə onların yerli ruhanilərdən casus kimi istifadə
etmələrini nəzərdə tutmuşdur.
Cəlil Məmmədquluzadə ingilis hökumətinin Sovet dövlətinə
münasibətindən bəhs edərkən
xəncər itiləmək, odla oynamaq
kimi ifadələr işlətmişdir: «bu Çemberlendir nədir, onun Şuralara
qarşı
xəncər itiləməyindən
heç gözüm su içmir; Çemberlen
rəfiqim, deyəsən, doğrudan da necə ki deyərlər,
odla oynayır
…»
(276) «Barmaq» felyetonunda ingilis siyasətinin iç üzü daha
obrazlı ifadələrlə açılmışdır. Felyetonda deyilir: «Hər bir əsrdə
vaqe olan ğəlğəşş işlərin hamısını
ingilis barmağından
görürəm».
(393) Burada
ingilis barmağı
ifadəsi "ingilis siyasəti"nin obrazlı
sinonimidir. Siyasət aləmində «ingilis barmağının» mənfi rolunu
ədibin necə mənalandırdığını təsəvvür etmək üçün aşağıdakı
sözlərə diqqət yetirmək kifayətdir: «…az qalıram deyəm ki,
qədim əsrdə Misir məmləkətində fironbazlıq, Ərəbistanda məs-
nəd üstə xəlifəbazlıq, İranda şahbazlıq üstə minlərcə qətlü qa-
rətlər, Osmanlıda sultanlıq üstə qardaş öldürmək, Şuralar
məmləkətində seçki kampaniyasında qolçomaqların fırıldağı,
Bakıda Şeyx Qəni və Maştağada Mirzə Əbdül Kərimin avam
arasında hoqqabazlığı – bunlar hamısı
ingilis barmağının
281
əlamətidir». (394) Bu mübaliğəli sözlərdə
ingilis barmağı
ifadəsi
fitnə-fəsad, şeytan əməli və bunlardan daha geniş, daha çirkin
bir məqsədin ifadəçisi kimi çıxış edir və ona görə də ingilis
siyasətçiləri xalq arasında həmişə lənətlə xatırlanan şeytandan,
onların siyasətinin şeytan əməlindən daha pis olduğu göstərilir:
«…evdə bir para işə acığım tutanda dəxi «lənət şeytana!» de-
mirəm, «lənət ingilis barmağına!» deyirəm». (394) Yazıçının
işlətdiyi
fəsad barmağı
ifadəsi də
ingilis barmağı
ifadəsinə çox
yaxındır: «…bişüur Şərqdə bir guşə qalmayıb ki, ingilis
diplomatları oraya sahib olmaq üçün
fəsad barmaqlarını
uzadıb
böyük-böyük fitnə və bədbəxtlik törətməsinlər». (114)
Fəsad
barmağı
ifadəsində «hiyləgər siyasət» mənası daha güclüdür.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, ədib İn- giltərənin mürtəce siyasi
xadimlərini də kəskin ifadələrlə lənətləmişdir;
ingilis diplomatları
kimi rəsmi
, ingilis rəfiqlərimiz, hacı ingilislər
kimi yumorlu,
İngiltərə cahangirləri, cahangir düşmənlər
kimi açıq tendensiyalı
ifadələrlə yanaşı,
dünyanın şeytanət ustadları
(230),
yerin,
göyün provokasiya fazilləri
(230) kimi acı, tutarlı və kəskin
ifadələr seçib işlədən ədib «Latın hürufatı və ingilislər»
felyetonunu, üzünü İngiltərənin bir sıra siyasi xadimlərinə
tutaraq, bu sözlərlə bitirir: «Dünyada fəsadatda vahid
yaranmısınız və vəhdaniyyətinizə şəkk edənə min lənət!» (230)
Siyasət
sözünün sinonimii kimi,
baqqal oyunu
ifadəsi də
maraqlıdır. Müstəmləkəçi dövlətlərin asılı ölkələri, xalqları
cəhalətdə saxlamaq, milli mədəniyyətin və milli dillərin inkişafına
mane olmaq siyasətini ədib baqqal oyununa bənzətmişdir: «…
çar hökuməti Qafqaz Azərbaycanının başına gətirən
baqqal
oyununu
da şah hökuməti Təbriz və İran Azərbaycanının başına
gətirəcəkdir». (106) Çar hökumətinin Qafqaz xalqlarını
vuruşdurmaq siyasətini ardıcıl ifşa edən ədib bu siyasəti
şeytanət
və
provokasiya, misli olmayan səfahət, zəhrimar əda-
vət, şoğərib ədavət
deyə pisləmişdir.
Siyasət məsələlərindən danışarkən Yaxın Şərq daha tez-tez
xatırlanmışdır.
Yaxın Şərq məsələsi, islam dünyası, islam aləmi
və müsəlman aləminin siyasi geriliyini göstərən
bişüur Şərq
ifadələri də bu münasibətlə bağlı işlədilmişdir.
282
Cəlil Məmmədquluzadə beynəlxalq siyasətin müharibə və
sülh kimi çox mühüm məsələlərinə də münasibətini bildirmiş və
öz jurnalının səhifələrində həmin məsələlərə geniş yer vermişdir.
1928-ci ildə yazdığı «Sülhi-əbədi» felyetonunda oxuyuruq:
«Sülhi-əbədi»
, - yəni türkcəyə çöndərsək, «həmişəlik barışıq»
deməkdir». (320) Görkəmli yazıçı «sülhi-əbədi»ni
gözəl tədbir,
müqəddəs tədbir, müqəddəs məsələ
(320) hesab etmiş,
sülh,
asayiş, barışıq
sözlərini sinonim kimi işlətmişdir; cahan
müharibəsinin səfalətlərini gözü ilə gördüyündən müharibə
qızışdırıcılarını və Sovet hökumətini zorla müharibəyə cəlb etmək
istəyənləri daha çox tənqid atəşinə tutmuş, «Qarğa-quzğunlar»
(1929) felyetonunda belələrini
ac həriflər, Nikolay əsrinin
dəstpərvərləri, qarğa-quzğunlar, şura düşmənləri
adlandırmışdır.
İnqilab
sözü felyetonlarda həm «Oktyabr inqilabı» (14),
həm də «çevriliş», «dəyişiklik» (17) mənalarında işlənmişdir.
«İnqilab lazım» (1922) felyetonunda İran şahı Məmmədəlinin
qovulması və bir «dılğır parlaman» əldə edilməsi faktlarını qeyd
edərək, ədib İran zəhmətkeşlərini bunlarla kifayətlənməməyə
çağırır: «Bunnan bir şey olmayacaq, yenə
inqilab
lazım». (17)
İran ictimai mühitini
dərin zülmət, qalın qaranlıq
sözləri ilə
xarakterzə edən ədib burada çox-çox «tüfəng», «barıt atəşi»,
«maarif topu», «mədəniyyət təkamülü», «dinamit inqilabı» (17)
lazım olduğunu xüsusi israrla göstərmişdir. Oktyabr inqilabından
keçən beş ilin müddətində avamlığın, cəhalətin, fanatizmin,
qazıların moizələrinin, ölülərin sümüklərinin Ərəbistana
daşınması prosesinin davam etməkdə olduğunu müşahidə edən
ədib «Ar olsun!» felyetonunda (1922) «inqilab» mənasında
tarixi
dəyişiklik
birləşməsi ilə yanaşı,
vəlvələ, zəlzələ, mərəkə
sözlərini
də qabarıq şəkildə nəzərə çarpdırmış, belə böyük tarixi hadisənin bir
çoxlarını cəhalət yuxusundan hələ də ayılda bilmədiyini acı
təəssüflə qeyd etmişdir.
İnqilabdan əvvəl fəhlələrlə kəndlilər arasındakı başlıca sinfi
fərqləri və xüsusən fəhlə sinfinin inqilabda rəhbər rolunu görə
bilməyən, hər iki sinfi «füqərayi-kasibə» adlandıran
159
159
.: . (
Бах Ъ я л и л М я м м я д г у л у з а д я щяйат вя
). «
»
,
, 1974,
.238.
йарадыъылыьы Елм няшриййаты Бакы
сящ
283
C.Məmmədquluzadə sovet dövründə də zəhmətkeşlərin yaşayış
tərzi və mədəni vəziyyəti ilə ardıcıl maraqlanmış, fəhlələrə pis
baxan, onları lazımi məlumatla silahlandırmaq üçün tez-tez
mədənlərə getməli olan, lakin çox ağır şərtlərlə bu işi icra edən
şəxsləri
ağa, fəhlələrin vaizi
(16) kimi təsvir etməklə yanaşı,
fəhlə sinfini də
fəhlə, neft fəhlələri, ac fəhlə, ac-mac, zəh-
mətkeşlər, qara camaat, canlı motorlar
(16, 30) kimi söz və
ifadələrlə xarakterizə etmişdir.
Rəiyyət, kəndli
(33),
əkinçi
(45)
sözləri isə ədibin dilində "zəhmətkeş kəndli" məfhumunun
ifadəçiləridir.
Gənc Sovet respublikasının gündəlik həyatı ilə bağlı olan
qərarlar ədibin satira dilində
qərardad
şəklində ifadə
olunmuşdur. Tərəqqi və sürətli inkişafa imkan verən hökumət
qərarları ədibin yüksək ehtiramına səbəb olduğu kimi, geriyə
çəkən, inkişafa azacıq da olsa mane olan qərar və göstərişlər
kəskin satira atəşinə məruz qalmışdır. Jurnal eydi-fitr günü
əhaliyə istirahət verilməsini yeni quruluş üçün nöqsan hesab
edərək yazırdı: «…həftədə bir, ayda bir hökumət qərardadı bizi
xəbərdar edir və bizi mütənəbbeh edir ki, ey qəflətdə olanlar!
Ayılın və agah olun ki, filan ayın filan günü eydi-şərifi-fitrdir, filan
günü İsmayıl qurbanıdır, filan günü rəqayibdir, filan günü Muse-
yi-Kazimin rehlətidir, filan və filan». (131) Hətta başqa bir
felyetonda bu cür qərara ədib
dekret
(79) adı ilə gülmüşdür.
Qərardad
sözü ilə yanaşı,
qanun
sözü də satirik dildə kinayə
və istehza ilə işlədilmişdir. Kənd şura sədrinin «sünnət toyu» ilə
öz dostunu camaat hesabına varlandırmağa çalışması
iqtisadi
qanunların bir növü
(198) deyə lağa qoyulmuşdur. Bəzən öz
fikrini birbaşa, ezop manerindən istifadə etmədən ifadə edən
ədibin felyetonlarında
qanun
sözünün həqiqi və geniş mənada
işlədildiyi hallara da rast gəlirik: «…ruhaniliyə ən qatı zərbə yeti-
rən
Şura qanunları
və kommunizmdir». (354) «İnqilab lazım»
felyetonunda işlədilmiş
qanuni-əsasi
birləşməsi İranda Məmmədəli
şah qovulduqdan sonra qəbul edilmiş «qanuni-əsasi»yə işarədir.
Felyetonlarda rast gəldiyimiz:
qənaət, israf, vergi, naloq
(naloq işləri, naloq dəstgahı, naloq loğmanları, naloq almaq,
284
ərzaq vergisi, vergi vermək), cərimə, rüşvət, sığorta (sığorta
idarəsi, sığorta həkimləri, sığorta dərmanları, sığorta işləri,
sığorta söhbətləri – özümdən böyük sözlər, sığorta xərcləri,
sığorta tarifi, sığorta ümuratı, məcburi straxovoy olmaq) və s.
terminoloji sözlər
Sovet
hakimiyyətinin ilk illərində qənaət, vergi,
sığorta məsələləri ilə bağlı olan nöqsanların tənqidi, kənd yerlərində
rüşvətə və əliəyriliyə qarşı mübarizə çağırışı ilə əlaqədar yazılmış
felyetonlarda işlənmişdir. Ədib sığorta və vergi idarələrinin
fəaliyyətindəki nöqsanları tənqid etmiş, sığorta idarələrinin işçilərini
kinayə ilə
sığorta ümuratı
, məhsulun miqdarını nəzərə almadan
əvvəlcədən vergi təyin edən idarə müdirlərini
naloq loğmanları
ad-
landırmış, vergi qanunundan düzgün istifadə etməyənləri,
rüşvətxorları, süründürməçiləri, israfçıları ifşa etməklə, hökumət
qərarlarına dirsək göstərənlərə qarşı mübarizədə fəal iştirak etmişdir.
Dostları ilə paylaş: |