ƏLAVƏ ƏDƏBİYYAT
M. Ş. Ş i r ə l i y e v. İstilahlar yaradılmasında əsas prinsiplər,
«Dil institutunun əsərləri», I cild. 1947.
E. Ə. Ə l i b ə y z a d ə. Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında Cəlil
Məmmədquluzadənin rolu. «Ədəb. və Dil institutunun əsərləri» (dilçilik
ser.), VI c., 1954.
M. M. M ə m m ə d o v. Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələrinin
dili haqqında. «Dilçilik məcmuəsi» («Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun
əsərləri, X c.), 1957.
F. R. Z e y n a l o v. Sovet dövründə Azərbaycan dilində
ictimai və siyasi sözlərin əmələ gəlməsinə dair bəzi qeydlər. «Filoloji
fakültəsinin əsərləri» (S.M.Kirov adına ADU), 1958.
A ğ a m u s a A x u n d o v, C.Məmmədquluzadə və satira
dilimizin bəzi məsələləri, «Dil və üslub məsələləri» kitabında, 1970.
T. H a c ı y e v. Cəlil Məmmədquluzadənin dili və üslubu
haqqında. S.M.Kirov adına ADU-nun «Elmi əsərlər»i (dil və ədəb.
ser.), 1966, №4.
R. M ə h ə r r ə m o v a. Sabir satiralarının leksikası, Bakı,
1968.
285
Q. Ş. K a z ı m o v. C.Məmmədquluzadənin dram və nəsr
əsərlərində dil məsələsi, V.İ.Lenin adına APİ-nin «Elmi əsərlər»i,
XI ser., 1967, №2.
Q. Ş. K a z ı m o v. «Molla Nəsrəddin» jurnalının sovet dövrü
felyetonlarının ictimai-siyasi leksika və frazeologiyası, V.İ.Lenin
adına APİ-nin «Elmi əsərlər»i, XI ser., 1971, №6.
Azərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı (oçerklər), Bakı, 1970,
səh.22-49.
286
II FƏSİL
DİNİ SÖZLƏR VƏ BİRLƏŞMƏLƏR
«Molla Nəsrəddin» jurnalı ilk nömrəsindən başlayaraq fana-
tizmi, xurafatı, mövhumatı, avamlığı xalqımızın mədəni və iqtisadi
inkişafı yolunda ciddi maneə kimi kəskin tənqid atəşinə tutmaqla,
«…baltanı islam mövhumatının başından elə bərk endirdi ki, adını
müsəlman qoyan bəndə barmaqları ilə qulaqlarını tutub,
«Molladan» qaçmağa və bu mürtədin sözlərini eşitməməyə üz
qoydular».
160
Jurnalın redaktoru C.Məmmədquluzadənin dinə qarşı
mübarizəsi böyük ictimai-siyasi məqsəd daşıyırdı. O, din və
mövhumat əleyhinə bütün şüurlu həyatı boyu barışmaz və ardıcıl
mübarizə aparmışdır.
161
C.Məmmədquluzadə mübariz ateist olub,
materializm mövqeyində dururdu.
162
Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti yarandıqdan sonra
C.Məmmədquluzadənin ədəbi-bədii və ictimai-siyasi fəaliyyətinin
qol-qanad açmasına imkan verməyən mürtəce qüvvələr, hər cür
hədə-qorxu və təqiblər aradan götürüldü. Bununla da ədib dinin
ilahiyyat təlimlərini və irticaçı rolunu ifşa edən fikirlərini daha açıq
söyləməyə imkan tapdı.
C.Məmmədquluzadə inqilabdan əvvəl də, sonra da yalnız
islamın deyil, başqa dinlərin də, xüsusən xristianlığın qanun və
ehkamlarını jurnalın səhifələrində ardıcıl ifşa etmişdir. «1930-cu
il üçün iş planı» adlı felyetonda göstərilir ki, «Molla Nəsrəddin»in
ümumi iş planı hamıya məlumdur; 25 il əvvəl tərtib edilmiş bu
planın həyata keçirilməsi uğrunda jurnal həmişə mübarizə
160
. .
,
Ъ М я м м я д г у л у з а д я Ясярляри III
, 1967,
.675.
ъилд
сящ
161
. .
М и к а й ы л М я м м я д о в Ъ Мяммядгулузадянин дин вя
,
,
.
-
, 1962,
мювщумат ялейщиня мцбаризяси Бакы Азярб ССР ЕА нынняшри
.60.
сящ
162
Й. М. Я л и й е в. Ъ.Мяммядгулузадя динин мцртяъе мащиййяти
щаггында, С.М.Киров адына АДУ-нун «Елми ясярляр»и, иът. елм. сер.,
1961, 4,
№ сящ.44.
287
aparmışdır: «O zamanlar iş planı tərtib vermək çox az yerlərdə
adət idi. Lakin 25 il bundan qabaq «Molla Nəsrəddin» deyib ki,
din, məzhəb, şəriət, etiqad, imam, cənnət, cəhənnəm,
müctəhid, molla, keşiş, xaxam, mürid
və habelə bütün bu qism
sözlər gərək insanlar arasından götürülüb, lüğətlərdən, kitablar-
dan, yazılardan tamamilə silinib tullansınlar. Məscidlər, kəlisalar,
sinaqoqlar, təkyələr, ibadətgahlar, pirlər, ziyarətgahlar,
məhfillər, əza yerləri tamamilə sökülüb, dağılıb, maarif və
mədəniyyət evlərinə döndərilsinlər». (462-463) Bu sözlərdən
göründüyu kimi, dinin, fanatizmin və ruhani silsilənin barışmaz
düşməni olan C.Məmmədquluzadə dini dünyagörüşün, din
xadimlərinin ifşası prosesində zəngin və əlvan söz və
birləşmələrdən istifadə etmiş, onları kəskin satira vasitələrinə çe-
virə bilmişdir.
Dini söz və birləşmələri ifadə etdiyi anlayışlara görə qruplar
üzrə nəzərdən keçirək.
Allah. Peyğəmbər və imamlar.
Kiçik pütbəli din xadimləri
Şərq aləmində – islam zehniyyətində və ümumiyyətlə hər
cür dini baxışlarda «allah» anlayışı ədibi daha çox
düşündürdüyündən o, felyetonlarının bir çoxunda bilavasitə və
ya dolayı yolla bu məsələyə toxunmaqla yanaşı, bir sıra
felyetonlarını («Dinsizlik», «Münacat», «Allah var, yaxud çəki
daşları», «Allah», «Allah vardır», «Allah-taalanın sifətləri»,
«Allahı «çistka» etmək olarmı?» və s.) əsasən bu məsələyə həsr
etmişdir. Sovet dövrü felyetonlarında dini mahiyyət daşıyan
terminoloji sözlər içərisində ən çox nəzərə çarpanı da
allah
sözü-
dür. Bu söz əksərən öz həqiqi mənasındadır: «…
allahdan
icazə
olmayınca və «Cameyi-Abbas» rəva görməyincə insan heç bir
yerə qədəm qoya bilməz». (53) Dinin burada söylənilən
ehkamına münasibət satirik olsa da,
allah
sözü həqiqi
mənadadır. Bu sözün felyetonlarda kəskin kinayə və eyhamla
rənglənmiş çoxlu sinonim ifadəçiləri vardır:
xaliq
(88),
pərvərdigar
(200),
xuda
(315),
tanrı
(85),
allah-taala
(27),
həq-
qi-taala
(336) və s. Felyetonlardan birində işlənmiş
boq
(439)
288
sözünü də müəllif satira dilinə ustalıqla daxil etmişdir: «Bəs həqi-
qət – allah həzrətləri haradadır? A qde je boq?» Ədib özü də
qeyd edir ki, «…bu dünyanı bir xəlq edən var ki, onun
min bir
adı
var və o adlardan biri də
cənab allahdır
». (293)
Fars mənşəli
pərvərdigar
və
xuda
sözləri daha çox çağırış,
müraciət, yalvarış məqamlarında işlənən sözlərdir. Lakin felyeton
dilində müxtəlif sözlərlə əlaqədə bunlar da satirik keyfiyyət kəsb
etmişdir.
Bu sözlərdən dominantın –
allah
sözünün
haqq
və
həzrət
kimi mətn sinonimləri Mirzə Cəlilin bədii dilində nəzəri daha çox
cəlb edir: «Nəuzü-billah, allah-taaladan mənim birinci gileyim
olur ki, o
həzrət
heç yanda görünmür». (438) «Cənab»
mənasında
həzrət
sözü dini terminologiyada əksərən imamlara
müraciətlə işləndiyindən burada allah bir növ adiləşdirilir, şəriət
xadimləri səviyyəsinə endirilir. Yazıçı bilə-bilə ki, şəriətə görə
«allah nə yerdədir, nə göydə, nə cismdir, nə cövhər» - onu heç
yanda görə bilməməsindən «gileylənməsi», bundan əlavə,
cümlənin əvvəlində bir «nəuzü-billah» (allah göstərməsin!) ifa-
dəsini də işlətməsi satirik münasibəti dərinləşdirir.
Uca olan cənab
həqq
– birləşməsi isə əslində dini təfəkkürün məhsulu olsa da,
belə ifadələri yaradanların satirik təsviri kinayəli-emosional mü-
nasibəti də aydın nəzərə çarpdırır.
Həqq
sözü bəzən «uca», «yük-
sək olan» mənasında
taala
sözü ilə birləşmiş,
allah-taala
sözü ilə
paralel
həqqi-taala
sözü də işlənmişdir.
Cənab
sözünün bilavasitə
allah
sözü ilə əlaqələndirildiyi hallara da təsadüf edilir: «…hələ
kommunistlərdən də çox qabaq zamanlarda
cənab allahı
dananlar
var imiş». (347)
Felyetonlarda
allah
sözünün iştirakı ilə formalaşmış bir sıra
ismi birləşmələr vardır. Bunların çoxu təyini söz birləşmələri
şəklindədir:
gözəgörünməz allah
(37),
yeganə olan allah
(314),
misli və manəndi olmayan cənab allah
(199);
allah bəndəsi
(25),
allah-taala yolunda
(35),
allah rizasına
(65),
allah-taala həzrətləri
(105),
allah məsləhəti
(131),
allah həzrətləri
(282),
allah hürufatı
(363);
allahın heyvanı
(141),
allahın mərhəməti
(41),
allahın yolu
(97),
allahın sayəsində
(113),
allah taalanın lütfü və mərhəməti
(117),
allahın dərdi
(165),
allahın Həmədanı
(378),
allah-taalanın
sifətləri
(396),
allahın mömün bəndələri
(471),
cənab allahın adı
289
(363),
cənab allahın ismi-şərifi
(363),
allahın bədbəxt bəndələri
(297),
allahın yazıq insanı
(250) və s. İzafət şəklində olan birləş-
mələr çox az olub, bir neçə tipik dini ifadəni əhatə edir:
allahür-
rəhman-ür-rəhim
(113),
allahu-əkbər
(350) və s. Felyetonların
satirik dili üçün o dövrün canlı danışıq dilindən gələn bir sıra
predikativ birləşmələr də xarakterikdir. Belə birləşmələrin sub-
yektini
allah
sözü təşkil edir:
allah bərəkət versin
(25),
allah
ziyarətinizi qəbul etsin
(27),
allah sizə də Kərbəla qismət eləsin
(27),
allah sənə lənət eləsin
(93),
allahın rəhməti olsun
(98),
allah atana rəhmət eləsin
(109),
allah sizin evinizi yıxsın
(142),
allah onu pir eləsin
(196),
allah onu sənə çox görməsin
(196);
tərkibində
allah
sözü olan predikativ birləşmələr:
pənah allaha
(51),
allah, kərəminə şükür
(84),
allah,
bədnəzərdən saxla
(118,)
allah yanında şərmsar olmuyaq
(91),
allaha şükür
(109),
pənah aparıram bir allaha
(112),
and verirəm səni o allaha
(313). Bunlardan əlavə,
allah
sözünün əsasında
vallah
(12),
bil-
lah
(14), bəzən də v
allahı, billahı
(38),
nəuzü-billah
(25),
inşaallah
(55),
inşaalah-taala
(113) kimi alqış, and məqamında
işlənən sözlərə də rast gəlirik. Bunların, demək olar ki, heç biri
eyham və ya kinayə çalarından məhrum deyildir. Məsələn,
misli
və manəndi olmayan cənab allah, yeganə olan allah,
gözəgörünməz allah
birləşmələrini şəriət nümayəndələri də belə
işlədir. Lakin mətn daxilində Mirzə Cəlilin kinayəsi aydın duyulur.
Teatr və mətbuat xərclərinin azaldılmasını ədib gözəgörünməz
allahın məsləhəti ilə bağlayır, əslində isə demək istəyir ki, artıq
bu cür avamlıq dövrü qurtardı. «Dirsəyi kortları», yəni dövlətin
qənaət haqqında qanununa əməl edənləri «misli və manəndi ol-
mayan cənab allaha tapşırıram» deməklə ədib dirsəyi iti olanları
– müqavimət göstərənləri cəzalandırmağı məsləhət görürdü.
«Allah-taalanın sifətləri» adlı kiçik bir felyetonda islamın allah
haqqında bir sıra müddəaları qısa, lakin çox tutarlı şəkildə təkzib
edilmiş, allah-taalaya verilən
alimdir, qadirdir, həyydir, müriddir,
müdrikdir, mütəkəllimdir, sadiqdir
– kimi sifətlərin məntiqi əsası
olmadığı sübut edilmişdir. «Allahı «çistka» etmək olarmı?»
felyetonunda satirik yolla allahın varlığı inkar olunur. Felyeton-
larda rast gəldiyimiz
allah bəndəsi, allahın yazıq insanı, allahın
bədbəxt bəndələri, allahın mömün bəndələri, allahın heyvanı
kimi
290
birləşmələr əsasən yaxın anlayışların ifadəsinə xidmət edir. Bu
ifadələr təbiətən öyrənməyə, zehni inkişafa mail olan insanların
dinin və fanatizmin təsiri ilə qanmaz heyvan dərəcəsinə endiril-
diyini göstərir. Buna görə də, məsələn, sonuncu ifadə –
allahın
heyvanı
çoxmənalıdır, həm avam adam, həm də heyvan
mənasındadır: «Bəsdir, həya edin! Bu biçarə
allahın heyvanlarına
bir rəhminiz gəlsin, xalqı tovlamaqdan yorulun və usanın». (142)
«…
allahın heyvanı heyvanlığı
ilə başa düşdü ki, mən onu
aldadıram». (141) Qeyd etdiyimiz birləşmələrin bir qismi modallı-
ğın ifadə vasitəsi kimi çıxış edir:
allah-taala yolunda, allah riza-
sına, allahın sayəsində, allah-taalanın lütfü və mərhəməti olsa, al-
lahü-əkbər, allah şahiddir
və s. Lakin bunlar da Mirzə Cəlilin
dilində lağ və dolama mənasından məhrum deyildir. Məsələn:
«Əgər
allah-taalanın lütfü və mərhəməti olsa
, insan oturduğu
yerdə təyyarəçi də ola bilər…» (117) – cümləsindəki güclü
kinayəni duymamaq olmaz.
Allah sizə də Kərbəla qismət eləsin
– cümləsi zəvvarın
dilindən Ali İqtisad Şurasının ünvanına söylənmişdir. Bununla da
ədib zəvvarlara, ziyarətə getmək istəyənlərə Şura tərəfindən
şərait yaradılmasına öz kinayəsini bildirmişdir. İfadələrin bəziləri
doğrudan-doğruya dindarların və din xadimlərinin dilində
işlənmişsə də, yenə satirik mühitdə satirk ifadə vasitəsi kimi çıxış
edir. Bəzilərini, məsələn,
yenə allah bərəkət versin üləmamıza
kimi cümlələri əksinə anlamaq lazım gəlir.
Ay allah onu pir
eləsin, allah onu sənə çox görməsin
kimi cümlələrə kənd şura
sədrinin dilində rast gəlirik ki, bu da belə şura sədrlərinin yeni
quruluşa necə xidmət edəcəyi barədə ədibin kinayə və eyhamını
başlanğıcdan bildirir.
Felyetonlarda
allah
sözünün sinonimlərindən biri kimi
xuda
sözü daha fəaldır. Bu sözdən bizim bildiyimiz mənada – allah,
tanrı mənasında daha çox istifadə edilmişdir: «Necə ki baxıb
görürük ki, yeri-göyü xəlq eləyən vahid bir
xudadır
». (314) Canlı
danışıq dilində olduğu kimi, felyetonların da bəzilərində bu söz
islamın allah haqqında ziddiyyətli müddəalarının tənqidi
prosesində kinayəli müraciət məqamında özünü göstərir:
«
Xudaya!
Bəs səni adil deyirdilər?» (445) Bu sözlə bir kökdən
olan
xudavənd
sözünə bir sıra birləşmələrin tərkibində rast
291
gəlirik. Belə birləşmələrdə digər tərəflər də alınma sözlərdən iba-
rətdir. Bunların içərisində ən çox nəzərə çarpanı «dünyanın ağa-
sı», «allah» mənasında
xüdavəndi-aləm
birləşməsidir: x
u-
davəndi-aləm
x
udavəndi-təbarəkü-taala
(199),
xudavəndi-
təbarək və taala
(345),
xudavəndi-zülcəlal
(345),
xudayi-
layəmut
(141) kimi izafət birləşmələri «mübarək» mənasında
təbarək
, «yüksək», «uca» mənasında təali, «cəlallı» mənasında
zülcəlal
, «əbədİ», «ölməz» mənalarında
layəmut
sözlərinin
iştirakı ilə əmələ gəlmiş və əsasən dini kitablardan gö-
türülmüşdür. Qeyd etdiyimiz birləşmələrin hamısında
xuda
sözü
təyinedici sözlərlə birlikdə «allah» mənasındadır. C.Məmmədqu-
luzadə həmin sözün dini leksikada az-çox sabitləşmiş bu mənası
ilə yanaşı, «sahib», «ağa», «yiyə» mənalarından da istifadə
etmişdir. Lakin burada da ədib sözün ifadə etdiyi anlayışı «allah»
anlayışına yaxınlaşdırmış, sahib, ağa mənalarından çox, «özünü
allah kimi aparan şəxs» mənası ifadə edilmişdir: «Yəni, ey Şəki
vilayətinin ravisi, nəşr et dünya və aləmə ki,
müsamirənin
xudasına
şərik qərar verənlər – kafirdirlər» (315) – cümləsində
müsamirənin xudası
birləşməsi ilə Şəki şəhər pedaqoji
texnikumunda qadınlar klubunun iştirakı ilə təşkil edilmiş
məclisdə təriflənən «bir nəfər»ə işarə edilmişdir.
Allah
sözünün digər sinonimi – yaradan, xəlq edən
mənasında
xaliq
sözü daha çox təyinedici sözlərin vasitəsilə
satirik rəng almışdır: «…hər bir işə iqdam edən hər əhli-imanın
borcudur ki,
yeri, göyü yox yerdən yaradan xaliqi
yada salsın».
(363) Bu söz daimi, əbədi, ölməz mənasında
ləmyəzəl
sözü ilə
izafət birləşməsi şəklində də dominanta sinonim kimi işlənmişdir:
«Çünki bunlar hamısı
xaliqi-ləmyəzəlin
öz ixtiyarındadır». (140)
Alverçilərin istifadə etdikləri möhürsüz və yararsız çəki daşlarının
yaranmasını da ədib kinayə ilə allahın hökmünə bağlayır və
«yaradıcı» anlayışını xüsusi nəzərə çarpdırmaq üçün
xəllaqi-aləm
(290) birləşməsindən istifadə edir.
Fars mənşəli
pərvərdigar
sözü də təyinedici sözlərlə
əlaqədə satirik məna ifadə edir: «Fəda olum sənə,
ey
gözəgörünməyən pərvərdigar!
» (284) «Gözəgörünməyən»
sözünü dindarlar da
allah
sözü ilə belə əlaqələndirir. Yazıçının
ustalığı orasındadır ki, eyni zamanda, mətndən əks məna –
292
«olmadığı üçün gözə görünə bilməyən» mənası da dərk olunur;
beləliklə, «Ruzi-aşura» felyetonunda bir sıra məsələlərə toxunan
və həmin məsələləri aşura gününün fonunda tənqid edən ədib
adəti üzrə yeni lağ və dolama üsuluna əl ataraq möminlərin da-
nışdığı kimi danışır.
Pərvərdigari-aləm
(200),
bari-pərvərdigar
(112) birləşmələrində isə
pərvərdigar
sözünün əsas mənası
nəzərə alınmışdır. Məsələn, ədib sovet qanunlarına dirsək gös-
tərənləri tənqid edərkən yaradan, yetirən, allah mənasında
pərvərdigar
sözünü əsas götürür: «Əgər Şura hökuməti
çıxartdığı qənaət qərardadlarına duram düzlüklə əməl edəm»
«onda bəs bu dirsəyi mənə
pərvərdigari-aləm
nədən ötrü
veribdir?!» (200)
Bütün bunlardan əlavə,
allah
sözünün
yeri-göyü yaradan
(15),
bizləri torpaqdan yaradıb adama oxşadan
(15),
yerin,
göyün, dünya və axirətin padşahı
(182),
vacibül-vücud
(290),
rəbbül-aləmin
(473),
zalım oğlu
(140) kimi birləşmə şəklində
mətn sinonimləri də vardır. Bunlardan
rəbbül-aləmin, vacibül-
vücud
dini kitablardan alınıb satira dilinə daxil edildiyi halda,
əvvəlkilər allah haqqında dini ehkamlar əsasında yaranmışdır;
sonuncusu müəllifin ateizmi ilə bağlı olub, insana aid olan vulqar
ifadənin allaha aid edilməsi əsasında allah məfhumunu ifadə
edir.
İslamın qanunlarını və din nümayəndələrini ərəb və fars
dillərindən alınmış dini terminlərə satirik don geydirməklə ifşa
edən ədib bu sahədə xalis Azərbaycan sözlərindən çox az hallarda
istifadə etmişdir. Felyetonlardan yalnız birində
ulu tanrı
(85)
birləşməsinə rast gəlirik.
Allah
sözü, bir tərəfdən, çox zəngin leksik və frazeoloji si-
nonimlər cərgəsinə dominantlıq edirsə, digər tərəfdən, əlavə
mənalarda işlənməklə səciyyələnir. Mirzə Cəlilin satira dilində bu
sözün hakim, padşah mənasını əvvəlki bölmədə qeyd etmişik;
1926-cı ildə yazdığı «Din əleyhinə təbliğat» felyetonunda isə
satirik yazıçı bu sözü həm də «peyğəmbər» mənasında
işlətmişdir:
«Ya Ruhullah, ey… üç yüz milyon xristian tayfasının
allahı
hesab olunan İsa qardaş!» (205-206)
«Molla Nəsrəddin»in baş məqalələrində bu sözlə əlaqədar
allahsız
(113),
allahsızlar cəmiyyəti
(223),
allahın yolundan
293
azmış müsəlmanlar
(79),
allaha şərik qərar verənlər
(315),
allahı
danan filosoflar
(113) və s. söz və birləşmələr də vardır ki,
bunlar müəllifin əksinə başa düşmə prinsipindən istifadə edərək
guya «nifrət bəslədiyi» şəxslər məfhumunu ifadə edir. Əvvəlki
misallarda ateistlərdən söhbət getdiyi halda, sonuncuda allahın
təkliyinə şübhə edənlər – kafirlər «tənqid olunmuşdur».
Beləliklə, felyetonlarda haqqında danışdığımız anlayışın
rəngarəng ifadəçilərindən ibarət zəngin bir sinonim cərgəyə rast
gəlirik:
allah – xaliq – pərvərdigar – xuda – tanrı – həqq – həzrət –
boq – allah-taala – həqqi-taala – xudavəndi-aləm – xudayi-layəmut
– xudavəndi-təbarəkü taala – xudavəndi-zülcəlal – bari-pərvərdigar
- pərvərdigari-aləm – xəllaqi-aləm – xaliqi-ləmyəzəl – yeri, göyü
yaradan – bizləri torpaqdan yaradıb adama oxşadan – yerin,
göyün, dünya və axirətin padşahı – vacibül-vücud – rəbbül-aləmin
– övsafi-bəşəriyyətdən bəri və münəzzeh olan həqqi-sübhanə və
taala… Ulu tanrı, cənab həqq, misli və manəndi olmayan cənab
allah, gözəgörünməz allah, gözəgörünməz pərvərdigar, yeri, göyü
yox yerdən yaradan xaliq, uca olan cənab həqq
və s. kimi təyin-
edici sözlərin əks mənası arxasında ədibin kinayəsi aydın duyulan
birləşmələri də buraya əlavə etsək, Mirzə Cəlilin yalnız ümumxalq
dilinə deyil, dini kitablara və dindarların leksikonuna necə dərindən
bələd olduğunu, satira dilində bunlardan necə ustalıqla istifadə
etdiyini təsəvvür etmək çətin olmaz.
Dini leksikada
peyğəmbər
sözü də mühüm yer tutur.
Əksərən öz terminoloji mənasında işlətdiyi bu sözdən istifadə
edərək, ədib hələ sovet dövründə də allaha və peyğəmbərlərə
inananların çox olduğunu göstərməklə yanaşı, yeri gəldikcə
peyğəmbərlərin xalqı aldatmaq və tovlamaq yolunda hansı
üsullara əl atdıqlarını, onların şəxsi ləyaqətlərini də təsvir etməyə
çalışmışdır. Məsələn, bəzi idarə işçilərini tənqid edərək, onların
savadsız olduğunu göstərən ədib, dolayı yolla Məhəmməd
peyğəmbərin təhsili məsələsinə də toxunmuş, «özlərini bilici
yerinə qoyub iş aparan» bisavad adamların dili ilə peyğəmbərin
savadsızlığına da işarə etmişdir:
«…peyğəmbər də əlif-bey
deməmişdi, bəs necə oldu ki, peyğəmbər oldu?»
(117)
Jurnalda «124 min peyğəmbər» tez-tez xatırlanmış,
Məhəmməd, İsa, Budda, İbrahim, Adəm, Yəqub, Yusif, Yunis,
294
Nuh
və başqa peyğəmbərlərlə, onların haqqındakı dini əfsanə və
rəvayətlərlə əlaqədar bir çox satirik lövhələr yaradılmışdır. Aşura
gününün tənqid olunduğu «Ruzi-aşura» felyetonunda
peyğəmbərlərin bir çoxunun təvəllüd tarixini, onların başına
gələn hadisə-əfsanələri çox məharətlə həmin gün ilə
əlaqələndirən ədib «məhərrəmül-həramın onuncu gününə bari-
pərvərdigarın qədimdən iltifatı var imiş» deyə aşura gününə
sataşır, boş və mənasız düşüncələri tənqid edərək məsxərəyə
qoyur: «
Adəm peyğəmbərin
tövbəsini allah həzrətləri o qədər
qəbul etmədi ki, məhərrəmin onu daxil oldu». «
Nuhun
gəmisi
məhərrəm ayının onunda Cudi dağının təpəsinə dirənib orada
qərar tutdu». «Sonra
İbrahim peyğəmbər
də və
İsa peyğəmbər
də məhərrəmin onunda təvəllüd tapıblar və həmin gündə
Yusif
quyudan xilas olub.
Yəqubun
gözləri işıqlanıb və
Yunis
peyğəmbərin qövmü əzabdan xilas oldu». (283)
Felyetonlarda müəllifin əsas tənqid hədəfləri
peyğəmbərlərdən Məhəmməd və İsadır.
Fəxri-kainat
Məhəmmədül-Mustafa peyğəmbərimiz
(308), bəzən də sadəcə
fəxri-kainatımız
(344) kimi birləşmələrdə Məhəmməd peyğəmbər
nəzərdə tutulur. «Zeynəb» (1928) felyetonunda Məhəmmədin
çoxarvadlılığından bəhs edilir. Məhəmmədin öz oğulluğu Zeydin
gözəl arvadı Zeynəbi özünün yeddinci arvadı etməsi əhvalatının
çox şirin yumorla söyləndiyi bu əsərdə tədricən güclü satira
vasitələrinə əl atan yazıçı «Məhəmməd» sözünün
perifrazlarından ibarət zəngin bir sinonim cərgə yaratmışdır.
Hadisələr inkişaf etdikcə müəllif müxtəlif ifadə vasitələrindən
istifadə edir: «Zeynəb» deyilən həmin əsər (Volterin «Zeynəb»
əsəri nəzərdə tutulur – Q.K.)
fəxri-kainatımızın
yeddinci övrəti
Zeynəb Cəhş qızının Məhəmməd peyğəmbərə arvad olmağının
müfəssəl rəvayətidir» (344) – cümləsindəki
fəxri-kainatımız
gizli
bir rişxəndlə qurulmuşdur. Ədib məsləhət görür ki, peyğəmbərin
Zeynəb adlı iki övrətini oxucu qarışdırmasın:
«Xatəmül-ənbiya
həzrətlərinin
hesabı çox olan övrətlərinin içində iki Zeynəb var
idi». Peyğəmbər Zeydin mənzilinə gedir: «…bir gün
Məhəmmə-
dül-Mustafa səlləllahüəleyhə və səllam
Zeydin mənzilinə təşrif
aparıb». Peyğəmbər Zeydin arvadı Zeynəbin gözəlliyini yüksək
qiymətləndirir:
«…həzrət rəsuli-xuda…
Zeynəbi görən kimi
295
buyurur: «fətabarəkallah əhsənül-xaliqin». Nazil olan yeni ayə
əsasında Zeynəb ilə evlənir: «…
peyğəmbər əleyhüs-səlam
xudavəndi-zülcəlal tərəfindən nazil olan ayələrin hökmünə tabe
olmaq babətindən axırda Zeynəbi Zeyd ibn Harisdən boşadıb
aldı». Peyğəmbərin Zeydin başını əkməsi: «Bu müqəddəs iş vaqe
olandan sonra Şamda rumlarla müharibə başlandı və rəsulallah
Zeydi Səryəyə əmiri-ləşgər təyin buyurdular». İslam dinini qəbul
etməyənlərin hələ o dövrdə peyğəmbərin bu hərəkətindən narazı
qalmaları: «…məlun müşriklər başladılar
peyğəmbəri-zişanımız
barəsində min cür hərzə və hədyan danışmağa ki, guya fəxri-
kainata, nəuzübillah, şayistə deyil idi öz oğullüğü olan Zeydin
övrətini boşatdırıb özünə övrət eləsin». «Zeynəb» pyesinin ya-
ranması: «Sonra həmin bu keyfiyyət
xatəmül-nəbinin
sifətini
tənqid edən islamın düşmənlərinin əlində bir dəstaviz oldu».
(345-346)
Beləliklə, kiçik bir felyetonda
: fəxri-kainatımız, xatəmül-
ənbiya həzrətləri, Məhəmmədül-Mustafa səlləllahü əleyhə və
səllam, həzrət rəsuli-xuda, peyğəmbər əleyhüs-səlam,
rəsuləllah, peyğəmbəri-zişanımız, xatəmül-nəbi
kimi müxtəlif
ifadə vasitələri və başqa bir felyetonda işlənmiş
seyyidül-
mürsəlin
(301) birləşməsi əsas fikrin zəngin sinonim vasitələrlə
obrazlı ifadəsinə imkan yaratmışdır. Şəriət xadimlərinin dilindən
götürülmüş bu yüksək, dəbdəbəli ifadələrlə ədib sanki peyğəm-
bərin bəd əməllərini daha qabarıq təsvir etməklə demək istəyir ki,
baxın, fəxri-kainatımız indi nə edir, peyğəmbəri-zişanımız öz xey-
rinə necə tez ayə tərtib edə bilir, rəsuləllah Zeydin başını necə əkir
və s.
Yalnız islam dini deyil, xristianlığın da tarixinə, bu dinlə
bağlı olan kitablara, rəvayət və hadisələrə Mirzə Cəlil dərindən
bələd olmuş, xüsusən İsa peyğəmbər və onun meracı barədə
uydurmalara tez-tez toxunmuşdur.
Həzrət İsa
(205),
İsa
əleyhüs-səlam
(205),
ruhullah
(205),
allahın oğlu
(318),
İsa
ruhullah həzrətləri
(205),
atasından xəbəri olmayan
(205),
üç
yüz milyon xristian tayfasının allahı
(205),
Yusif Nəccarın oğlu
(206) kimi birləşmələr İsa peyğəmbərin şəxsiyyətinə ədibin
münasibətini aydınlaşdırmaq üçün geniş imkan verir. Ədib, bir
tərəfdən, İsanı
ruhullah, allahın ruhu, allahın oğlu
adlandırırsa,
296
digər tərəfdən, Məhəmməd peyğəmbərin dili ilə
atasından xəbəri
olmayan İsa qardaş
, yaxud
Yusif Nəccarın oğlu
kimi
birləşmələrlə ifşa edir. İsanın merac məsələsinə ədib daha çox
sataşmış, buna görə də felyetonlarda bu mənada
möcüz
(51),
İsa əleyhüs-səlamın möcüzü
(51),
İsanın meracı
(319),
merac
fırıldağı
(319) kimi söz və birləşmələr yalnız İsanın «göyə
yüksəlmə» əhvalatının deyil, başqa bir sıra real məsələlərin
tənqidi üçün də əsas olmuşdur. «Din əleyhinə təbliğat», «İsa
əleyhüssəlamın möcüzü», «Tarix» felyetonları bu cür söz və ifa-
dələrlə daha zəngindir.
Peyğəmbər
sözü terminoloji mənasından əlavə, «dövlət
başçısı» mənasında da işlədilmişdir: «
İngilis peyğəmbəri
Çemberlen
də yatıb yuxusunda Bakı neftini görübdür». (283)
«Allahı «çistka» etmək olarmı?» felyetonunda «böyük-böyük
imam və peyğəmbərlər, məmləkətin sütunları» (438)
birləşmələri də bu mənadadır.
Felyetonlarda satirik-tənqidi münasibətlə bağlı olaraq
peyğəmbərlik, isəvi, musəvi, məhəmmədi
kimi düzəltmə sözlərdən
də istifadə edilmişdir.
C.Məmmədquluzadə çox vaxt satira hədəfləri sırasında
imamları peyğəmbərlərdən ayırmır: "...qədim əsrlərdə
peyğəmbərlər
və
imamlar
tərəfindən baş verən möcüzlər indiki
əsrdə də baş verə bilər". (51) "Bizim bu yalançı mollalığımız
peyğəmbər
və
imam
peşəsidir" (143) və s.
Səni imam Hüseynə
tapşırıram
(84),
İmam Museyi-Kazimin rehləti
(131),
imam
Cümə... kimi lotular
(115),
imam Hüseyn təziyəsi (
237),
mədhi-
hübbi-Hüseyn
(286),
həzrət əmir-əl-möminin əleyhüssəlam
(308),
qərib imam Rza
(386) kimi birləşmə və cümlələrdə bir sıra
imamların adları çəkilir. İmamlardan Əlinin adı nəzəri daha çox
cəlb edir:
Əliyyün-Mürtəza
(338),
əmir-əl-möminin
(339),
həzrət
əmir-əl-möminin
(338) deyildikdə Əli nəzərdə tutulur. "Mühibbi-
imam" felyetonunda pul gücünə təziyələrin genişləndirilməsinə və
imam məhəbbəti ilə İran əhalisinin başının qarışdırılmasına çalışan
ingilislərin Şərq siyasəti ifşa olunur. Felyetonda satirik məqsədlə
həm
imam məhəbbəti
, həm də
mühibbi-imam
birləşmələrindən
istifadə olunmuşdur.
297
İfşa hədəfləri içərisində xəlifələr də mühüm yer tutur. Fel-
yetonların dilində
xəlifə
sözü dar və geniş mənalardadır. Dar mə-
nada bu söz Məhəmməd peyğəmbərin yerində oturan şəxs kimi
başa düşülür;
islam aləmində peyğəmbərin xəlifəsi
(124)
birləşməsində həmin söz məhz bu mənadadır. Burada da ədib
başqa dinlərə sərhəd qoymamış,
xaçpərəst xəlifələri
(124) kimi
birləşmə də işlətmişdir. Bəzi cümlələrdə
xəlifə
sözü daha geniş
mənada, heç bir dinə fərq qoyulmadan, ümumiyyətlə,
peyğəmbəri əvəz edən, onun işini davam etdirən ruhani böyüyü
mənasında anlaşılır: "...dünyaya hər nə qədər padşah" və "
ruha-
ni xəlifələr
gəlib-gedibsə, bu padşahlar və xəlifələr zəh-
mətkeşləri, rəiyyəti əzmək yolunda həmişə əlbir və dilbir
olublar". (193)
Xəlifə
sözünə kral, canişin mənasında da rast
gəlirik:
həzrət İsa əleyhüs-səlamın Londonda əyləşən xəlifəsi
ingilis kralı
(193).
Felyetonların leksikasına daxil olan ən fəal sözlərdən biri
molla
sö-
züdür.
Bu söz iki mənadadır: jurnalın redaktoru Molla Nəsrəddin
və ümumiyyətlə "molla" mənalarında. Sözün bu iki mənası
arasında dərin kontrast vardır. Hələ jurnalın 28 aprel 1906-cı il
tarixli 4-cü nömrəsində "Niyə məni döyürsünüz?" felyetonunda
əsl mollalara üzünü tutaraq: "Olmaya, siz başa düşürsünüz ki,
bir məmləkətdə iki padşah və bir əsrdə iki molla ola bilməz: ya
Molla Xəsrəddin, ya Molla Nəsrəddin" - sözləri ilə fırıldaqçı
mollalar ilə özü arasındakı fərqi sadalamağa başlayan ədibin
sonrakı bütün fəaliyyəti ikinci tərəfin - jurnalın yaradıcı heyətinin
və xüsusən Mirzə Cəlilin özünün böyük mənəvi, siyasi üs-
tünlüyünün əvəzsiz mücəssəməsi kimi mədəniyyət tariximizdə
şərəfli bir yer tutan jurnalın fəaliyyətinə həsr olunmuşdur.
Jurnalın baş məqalalərini əksərən özü yazdığından ədibin özünə
müraciətlə işlətdiyi
Molla əmi
sözlərində yumorla rənglənmiş
böyük bir müdriklik gizlənmişdir. Bu yumor başqalarının ona
müraciətində də hiss olunur. Əslən iranlı olub, sovet dövründə
İrana sürgün edilən axund öz gizli qəlbini Molla əmiyə açanda
guya səmimiyyət əlaməti kimi, onun adının əvvəlinə də
axund
sözünü artırır:
axund Molla Nəsrəddin
(248); onunla jurnalın
rəsmi nümayəndəsi kimi danışdıqda isə
cənab
sözündən istifadə
298
edir;
cənab Molla Nəsrəddin
(248). Əsas hadisə və mənfilikləri
"avam" adamın dili ilə açmaq üsulundan istifadə edən ədib, təbii
olsun deyə, belə şəxslərin dilində də
axund
sözündən istifadə
edir. Bir məsul işçi yoldaşın, "özü də çox böyük bir məqam sahi-
binin" içib keflənərək övrət-uşağa sataşdığını danışan və özünü
"avam", "dərs almamış" sayan şəxs Molla əmiyə müraciətinə
axund Molla Nəsrəddin əmi
(270) sözləri ilə başlamaqla sanki
demək istəyir ki, sən belə hadisələri çox eşitmisən, keçmiş
xanların hünərinə bənzəyən bu əhvalatı da eşit.
Ədibin öz dilində özü haqqında söz və ifadələr daha
maraqlı və rəngarəngdir:
molla
(257),
Molla əmi
(39),
qoca
molla baba
(193),
qoca Molla Nəsrəddin
(82),
Molla Nəsrəddin
əmi
(349) və bunlara yaxın mənada:
allah-taalanın mən tək asi
bəndəsi
(327),
mən fələkzadə
(475),
mən siyahbəxt
(485),
mən
qədimdə bir məşhur və sabiq-qədəm "ittihadi-islamçı", - yəni
tamam islam aləminin tək bircə "minbər" baydağı altında
toplanmağı tərəfdarı
(475),
mən baxtıqara
(475),
bir köhnə
adam, bir piri-kühənsal
(311),
bəndeyi-aciz
(329),
bəndeyi-həqir
(473),
aciz bəndə
(473),
mənim kimi cəmi mömün bəndələr
(473) və s. Bunların çoxunda yumor və kinayədən əlavə,
sinonimlik də vardır.
Mən baxtıqara, mən siyahbəxt, mən biçarə,
mən fələkzadə
deyərkən ədib özünü camaatın oruc və
namazdan əl çəkərək ayılmaqda olduğunu görən və yazıq
vəziyyətə düşən ruhanilərin yerinə qoyur:
mən qədimdə bir
məşhur və sabiq-qədəm "ittihadi-islamçı"
sözləri ona görə gülüş
doğurur ki, ədib panislamizm ideyalarının darmadağın olduğuna
işarə edir;
bəndeyi-aciz, bəndeyi-həqir, aciz bəndə, mənim kimi
cəmi mömün bəndələr
- lağ və dolamaq məqsədi ilə işlədilmişdir.
Bir çoxu eyham və kinayə ilə dolğunlaşdırılmış bu birləşmələrə
ədibi zahirən mühüm siyasi hadisələrdən uzaq, "bitərəf" kimi
göstərən
mən bir fağır qoca adamam
(355),
mən bitərəf bir
yazıçı mollayam
(355),
mən köhnə bir adamam
(364),
mən qoca
bir mollayam
(364) kimi predikativ birləşmələri də əlavə etmək
olar. Qəribədir ki, ədib bəzən əsl mollaları da
molla əmi
adlandırmışdır. Lakin belə hallarda
molla əmi
sözləri daha ümumi
xarakter daşıyır: "...cəhalətlə qaralmış Şərq elmi indiyə kimi bir
dəqiqə də
molla əmisiz
və huri-qılmansız qərar tuta bilməyib". (54)
299
İslam dininin ən kütləvi təbliğatçılarının - mollaların ifşasına
felyetonlarda daha geniş yer verilmişdir. "Gözəl yerlər" (1922)
felyetonunda mollaların dünyəvi elmlərə və məktəblərə mənfi
münasibətini qeyd edərkən, bir dənə məktəbi olmayan on beş
kəndin məktəb və müəllim əvəzinə "dörd nəfər mollası var"
deyən ədib həmin mollaları
ağ əmmaməli əjdaha
(29) adlandırır.
Bəzən ədib mollaların iç üzünü açmaq, onları ifşa etmək üçün
ezop manerinə ehtiyac duymamış, birbaşa və müstəqim tənqid
üsuluna keçmişdir. Məsələn, "Peyğəmbərlik" felyetonunda
molla
sözü
fırıldaqçı
sözü ilə sinonimləşdirilmişdir: "Mən qabaqlarda
mollalardan çox şikayətçi və narazı idim; çünki görürdüm ki, bu
fırıldaqçılar
... özlərini qoyublar adam aldatmağa", (142)
"Axır,
doğrudan, yəni necə mollalıq? Molla - yəni nə?"
deyən ədib,
əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, bir mollanın dili ilə bu yalançı mollalı-
ğın peyğəmbər və imamlardan qaldığını göstərir. Bəzən də bilə-
bilə kinayə ilə
molla
və
axund
sözlərini eyni məqamda işlətməklə
bir növ sinonimləşdirir, özünü təşəxxüslü aparan adi mollanı
axund kimi qələmə verir: "Bir gün gecədən xeyli keçmiş mənə
dedilər ki, bir nəfər təşəxxüslü
molla
səni görmək istəyir...
Durdum və
axund
cənablarını qəbul etdim". (247) Ədib bu
hadisəni nəql etdiyi felyetonu "Bayquş" adlandırmaqla
molla
sözünü bir tərəfdən də
bayquş
sözü ilə sinonimləşdirmişdir.
"Şuralar torpağından çıxarılıb İrana göndərilən" İlxıc kənd
mollası öz molla yoldaşlarını
əmmaməli bayquş yoldaşlarım
(248)
adlandırır: "Xub, bəs mənim minlərcə yenə bu Azərbaycan torpa-
ğında qalan
əmmaməli bayquş yoldaşlarıma
nə deyirsən?" (248)
O, sözünə davam edərək deyir: "Şura hökuməti dağların,
daşların ilan-çayanı ilə bacara bilsə, yenə
biz əmmaməli bay-
quşlarla
bacara bilməyəcək". (248) Başqa bir felyetonda ("İnsan və
heyvan")
molla
sözü
şarlatan sarıqlılar
ifadəsi ilə əvəz olunmuşdur.
(250)
C.Məmmədquluzadə Oktyabr inqilabının on illiyinə hazırlıq
münasibətilə yazdığı "Kusi-rehlət" felyetonunda mollaları daha
çox lağa qoymuşdur: "Gərək hər kəs öz sözünü danışsın.
Onunçun mən Molla Nəsrəddin ancaq molla sözü danışacağam:
çünki özüm də mollayam". (291) Felyetonda ədib kinayə ilə "öz
həmsinif və həmkarlarım" sözlərini də işlədir. Oktyabrın on illiyi
300
bayramı ilə mollaları maraqlı bir üsulla əlaqələndirərək, bu
bayramın zəhmətkeşlərin bayramı olduğunu nəzərə çarpdırıb,
mollaların zəhmətkeşliyinin nədən ibarət olduğunu istehza ilə
belə izah edir: "...əgər sən zəhmətkeşliyi şərt qoyursansa, bu
saat Novxanıda mollalar öz dallarında daş daşıyırlar ki, təzə
məscid tiksinlər". (292) "...sair zəhmətkeşlərlə bərabər
plov zəh-
mətkeşləri
, yəni
mollalar
da Oktyabr inqilabının on illik bayramını
yad etməyə hazırlaşırlar». (292) Ədibin bu felyetonundakı
behişt
sahibləri
ifadəsi də həmin mənadadır. "Oktybr inqilabı və şaxsey"
felyetonunda isə "plov zəhmətkeşləri" ifadəsinə çox yaxın
mənada
təziyə podratçısı, məhərrəmlik podratçısı, məscid və
minbər xadimləri
kimi ifadələr də vardır.
Molla
əvəzinə,
zəhmətkeşlərin qanını soran şəxslər mənasında
zəli
sözü daha
çox işlənən sözdür.
Molla
sözünün felyetonlarda çox maraqlı
təyinlərinə rast gəlirik:
lotu mollalar
(389),
quldurların yoldaşı
hesab olunan mollalar
(339),
fırıldaqçı mollalar
(424),
hökm-
darların quyruğu və qapıçısı hesab olunan kənd mollaları
(400)
və s. Ümumiyyətlə, din xadimləri və xüsusən molla mənasında
yer üzünün əmmaməli padşahları
ifadəsi C.Məmmədquluzadənin
felyeton dili üçün daha çox xarakterikdir: "Doğrusu, dilim-ağzım
qurusun,
bu yer üzünün əmmaməli padşahlarından
uşaqlıqdan
gözüm elə qorxub ki, bu saat da qorxumdan titrəyirəm". (362)
Beləliklə, felyetonlarda
molla
sözünün əlavə ifadəçiləri
zəngin bir silsilə təşkil edir:
bayquş, əmmaməli bayquş yoldaşlar,
şarlatan sarıqlılar, ağ əmmaməli əjdaha, plov zəhmətkeşləri,
behişt sahibləri, təziyə podratçısı, məhərrəmlik podratçısı,
məscid və minbər xadimləri, zəli, fırıldaqçılar, yer üzünün
əmmaməli padşahları
və s.
Peyğəmbər
sözünün əlavə ifadəçiləri
daha çox dini kitablardan və dindarların dilindən alınıb-
işlədilmişsə,
molla
anlayışı ilə bağlı söz və ifadələr satirik ədibin
fərdi üslubu ilə daha çox əlaqədardır. Ona görə də
peyğəmbər
sözünün perifrazlarında kinayə ifadələrin dəbdəbəli
semantikasına qarşı çevrilmək yolu ilə təzahür tapırsa, burada
daha çox vulqar xarakterli söz və ifadələrlə mollaların şəxsiyyəti
ifşa olunur və məsxərəyə qoyulur.
Felyetonlarda axundların, seyidlərin və digər şəriət
nümayəndələrinin tənqid və ifşası mollaların ifşasından
301
fərqlənmir. Buna görə də
axund
və
seyid
sözlərinin sinonim
ifadəçiləri mahiyyətcə
molla
sözünün sinonimlərinə çox yaxındır.
Axundlara
yalançı axundlar
(271),
sarıqlı axundlar
(271) ifadələri
ilə müraciət edən ədib doqquz yaşlı qıza əl atan seyid ağanı
pəhlivan
(42), onun kimi seyidləri
əjdahalar
(43),
əmmaməli
lotular
(43), lahıc seyidlərini
göy əmmaməli lahıc zəliləri
(29)
adlandırmış, tüfeyli təbəqənin nümayəndələrinin ifşası üçün
kəskin və orijinal ifadələr işlətmişdir.
Jurnalın felyeton dilindəki
fazil
sözündə dərin kinayə vardır.
Bu söz jurnalda bir dəfə də olsun öz həqiqi mənasında - fəzilət
sahibi, elmli, hünərli, mərifətli, gözəl əxlaqlı insan mənasında
işlədilməmişdir. Bu sözlə yanaşı,
alim
sözünə də dini don
geydirilmiş, hər iki söz bəzən
qazı
sözü ilə həmcinsləşdirilməklə
din təbliğatçısı, şəriətmədar mənaları ifadə edilmişdir:
"...camaatımız axır illərdən bəri o qədər lazım olmayan
söhbətlərə və nəsihətlərə fikir verib ki, dəxi
qazı, alim
və
fazillərin
sözləri bilmərrə qulaqlara girmir". (24)
Fazil
sözünün
üləma
sözü ilə sinonimliyi də bu fikri təsdiq edir: "Yenə allah
bərəkət versin
üləmamıza;
yenə şükr olsun
fazillərimizə
". Din
xadimlərinin bütün Şərqi cəhalət qaranlığında saxladıqlarını
göstərmək üçün ədib "Avropanın dinsiz və məzhəbsiz təbib və
injenerləri" ilə "İran məmləkətinin və Nəcəfüləşrəfin fazillərini",
dinsiz Edisonla "Fazili-Dərbəndi kimi bir müctəhidi" (149)
qarşılaşdırır və müqayisə edir. Ərdəbil fazili Axund Mirzə Ələsgəri
Əli şiəsi, Ərdəbil lotusu, Ərdəbil şəhərinin əmmaməli juliki
(223)
adlandırır. Felyetonlarda
fazil
sözü molla, ruhani mənasında
işlədilməklə yanaşı, bəzən
qolçomaq
sözü ilə də əla-
qələndirilmişdir:"Bakının ətrafındakı şəhərlərin hərəsini bir
qol-
çomaq islam fazili
sahiblənib, əldən qoymaq istəmir". (444) Ədib
"müstəbid fazillərin təfsiri" dedikdə ruhanilərin qadın hüququna
qarşı müstəbidliyini nəzərdə tutmuş və "Qiyamət" felyetonunda
bu mənada
hicab çomağı
kimi tutarlı bir ifadə işlətmişdir.
Ruhani təbəqə nümayəndələri aşağıdakı söz və ifadələrlə də
səciyyələndirilmişdir:
qazı
(24),
qazı ağa
(25),
qazı cənabları
(25),
302
vaiz
163
(54),
islam vaizləri
(55),
şəriətmədarlar
(17),
ağayi-şəriət-
mədar
(190),
islam şəriətmədarı
(53),
şəriət sahibi
(135),
üləma
(25),
şeyxül-islam
(124),
müctəhid
(143),
mərsiyəxanlar
(115),
ruhani silsiləsi
(347),
müqəddəs bir ruhani rəisi
(174),
cəmi
ruhani pişva və böyükləri
(174),
ruhani rəhbərlərimiz
(468) və
bunlara yaxın mənalarda:
mikroblar
(54),
həriflər, zalım oğulları
(54),
əməleyi-mövta
(111),
sarıqlı müftəxorlar
(354),
ruhani
əksinqilabçılar
(354),
zəlilər
(362) və s. Bunların bir qismi
ümumiləşdirici xarakter daşıyır. "Müsəlman aləminin 350 milyon
nüfuzunun 349 milyonu keçəl-küçəldən ibarətdir" (361) - deyən
ədib "fazil və mömin və müqəddəs molla və mərsiyəxanı, müəzzin
və əməleyi-mövtanı" bir yerə yığaraq ifşa etməyə çalışmış, "ilan
tutan, fala baxan, rəml atan, tas quran" bu
İran meyvələrini
(285)
bir küll halında satira atəşinə tutmuşdur.
Bu qeyd etdiklərimizdən əlavə, Mirzə Cəlil "ruhani
silsiləsi"ni– dindarları bir sıra başqa terminoloji birləşmələrlə də
xarakterizə etmişdir. Bu birləşmələrin əsasında
hacı, kərbəlayı,
mömin, müsəlman, behişt, oruc, şiə, dindar
və s. kimi sözlər
durur.
H a c ı və k ə r b ə l a y ı sözlərinin iştirakı ilə:
müqəddəs
hacı
(389),
hacıların karvanı - heyvan sürüləri - hacı sürüsü
(310),
hacı əttarlar
(289),
behiştlik hacı balaları
(53),
kəblə baqqallar
(289),
kərbəlayı balaları
(53),
min-minlərlə mömin və dindar
qırmızısaqqal hacı və kərbəlayılar
(140);
M ö m i n sözünün iştirakı ilə:
mömin bəndə
(68),
mömin
qardaşlarım
(367),
fikri tənbəl mömin bəndə
(275),
möminlərin
övladı
(33),
mömin Əli şiəsi
(271),
mömin millətimiz
(420),
mömin iranlı yoldaşlarımız
(207),
mömin müsəlmanlar
(79);
M ü s ə l m a n sözünün iştirakı ilə:
müsəlman qardaşlar
(53),
pak müsəlman ümməti
(116),
müsəlman balaları
(120),
Cavanşir müsəlmanları (
141),
Cavanşir islamlar
ı (140),
möhtərəm
Şeytanbazar müsəlmanları
(93),
cəmaəti-müsliman
(314),
yer
163
Ялигялямли ваизляр (285) - фелйетонда дин тяблиьатчысы
мянасындадыр.
303
üzünün müsəlmanları
(344),
müsəlman camaatı
(145),
islam
ümməti
(205),
həqiqi müsəlman bəndəsi
(237),
qeyrətli Qarabağ
müsəlmanları
(239),
hər bir həqiqi müsəlman
(279),
oruc tutan
müsəlman qardaşlar
(40),
başıqırxıq islam ümməti
(380),
dılğır
müsəlmanlar
(357),
cənnətin hurilərini xəyal ilə qucaqlayan islam
ümməti
(97);
B e h i ş t və a x i r ə t sözlərinin iştirakı ilə:
behişt əhli
(88),
behiştə gedənlər
(35),
behişt axtaran qocalar
(220),
axirət
əhli
(25);
O r u c sözünün iştirakı ilə:
oruc-namaz əhli
(474),
oruc
tutanlar
(325),
ağzıoruc oğrular
(330),
orucağız oxucularımız
(176), orucağız ərlərimiz (332),
orucağız Zalxalar və Fatmalar
(332);
Ş i ə sözünün iştirakı ilə:
Əli şiələri
(174),
saf Əli şiəsi
(285),
Tərtər şiələri
(141),
əli dəstəmazlı keçəl və bitli Əli şiələri
(287);
D i n d a r sözünün iştirakı ilə:
Molla əminin dindar qareləri
(367),
dindar maarif xadimləri
(386),
dindar kənd şura sədrləri
(453),
gözəl millət - dindar millət - pakdaman əhali
(285).
Felyetonlarda
mürid
(54),
məşədi
(53),
müəzzin
(145),
məzlumi-Kərbəla
(284),
imam əhli
(114),
İçərişəhərin şarlatanları
(303),
şəbihgərdan dəstələri
(305),
şaxsey dəstələri
(24),
əhli-
imam
(321),
lotu-potu
(baş yaranlar mənasında),
Şərqin köhnə
ölüş-gəmiş Zalxa və Fatmaları
(33) kimi söz və birləşmələr də bu
və ya digər şəkildə dindar, dini ayinlərin icraçısı mənalarını ifadə
edir.
C.Məmmədquluzadə müxtəlif dinlərə fərq qoymadığından
felyetonlarda islam dini ilə yanaşı, xristianlığın nümayəndələrini
də tez-tez satirik ifadələrlə xatırlamış,
xaçpərəstlər
(317),
nəsiri
(318),
xristian camaatı
(206),
mömin xaçpərəstlər
(381),
xaçpərəst camaatı
(382),
pasxabaz insanlar
(408),
islamı dost
tutmayan xristianlar
(344),
katolik mütəəssibləri
(344),
Nikolay
dayının ümmətinin bir parası
(382) kimi söz və birləşmələrdən
istifadə etmişdir.
Keşiş
sözünə daha rəngarəng birləşmələr
tərkibində rast gəlirik:
rus xəlifə və keşişləri
(382),
yunan
keşişləri
(452),
Rasputin kimi fazil keşişlər
(258),
uzunətək keşişlər
(381),
lotu keşişlər
(470),
lotu və murdar keşişlər
(319) və s.
304
Erməni kilsə başçısı mənasında
katolikos
(174),
erməni
əhalisinin
müqəddəs katolikosu
(174),
böyük bir xaçpərəst
katolikosu
(125),
ermənilərin baş ruhani rəisi fəzilətli katolikos
həzrəti-aliləri
(173); xristianlıqla əlaqədar
katolik papası
(346),
mütəəssib xristian papaları və fazil ruhaniləri
(347),
kilsə
xadimləri - lotu və uşaqbazlar
(381) və bunlardan əlavə,
xaxam,
yəhudilərin xaxamı
(174),
bəhayilər
(444),
bəhayilərin
mübəlliğləri
(444),
babi
(350),
babilərin babası
(444) kimi dini
söz və ifadələr ədibin felyetonlarının mövzu dairəsinin genişliyini,
ifşa obyektlərinin müxtəlifliyini, böyükdən kiçiyə, konkretdən mü-
cərrədə qədər heç bir dini şəxs məfhumunu unutmadığını,
güzəşt nə olduğunu bilmədən ruhani silsiləsinə qarşı ardıcıl və
sərrast satira atəşi ilə mübarizə apardığını aydın göstərir. Ədibin
bu sahədə mübarizəsi ona görə təsirli və güclüdür ki, o öz yüksək
inamını, ateist baxışlarını istehza və kinayə ilə yoğrulmuş, nifrət,
qəzəb və sarkazm vasitələri ilə cilalanmış orijinal və qüdrətli bir
sənət dili ilə ifadə edə bilmişdir.
Dostları ilə paylaş: |