Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ


arı  – sudan duru. (təmiz) Gec gələn qonaq  ağır



Yüklə 3,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə59/59
tarix31.01.2017
ölçüsü3,71 Mb.
#7271
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   59

arı 

– sudan duru. (təmiz)

Gec gələn qonaq 

ağır

 oturar. (hörmətli)



Ulu

 sözünə baxmayan ulaya-ulaya qalar.

Min gün 

yaraq,

 bir gün gərək.

Qorxan 

bazırgan

 olmaz.


Dəvənin biri bir 

dəngə

, vay 


dəng 

dərdi.


Balıq başdan 

qoxuyar.

Tülək

 tərlan yerinə 



sar

 bağlamaq olmaz.

Borcludan bir 

güvəc 

al, vur yerə sındır. 

Misallardakı bir qismi arxaikləşmiş, bir qismi məhdudlaşmış 

olan (xüsusi nəzərə çarpdırılan) sözlər, professorun fikrincə,  tarixi 

izləri aşkara çıxarmaq üçün material verir.(5, 46)

Bu cəhətdən yanaşdıqda, «Dədə Qorqud»un da, «Oğuzna-

mə»nin   də   dili   yazıyaqədərki   dövrü   öyrənmək   üçün   tükənməz 

xəzinə sayıla bilər. «Dədə Qorqud»un dilinə nəzər saldığımız kimi, 

«Oğuznamə»yə   də   diqqət   yetirmək   lazım   gəlir   və   müqayisələr 

göstərir ki, tarixi keçmişi əks etdirmə baxımından bunlar eyni də-

rəcədə qiymətli mənbələrdir.

348


«Oğuznamə»də toplanmış atalar sözləri və məsəllərin bir 

qismi bu gün  də olduğu  kimi dilimizdə  işlənməkdədir. Bu cür 

nümunələrdə fərq, başlıca olaraq,  iki dövrə – tarixi keçmişə və 

müasir   dövrə   aid   orfoqrafik   və   fonetik   normalarla   bağlıdır; 

məsələn: 

El atduğı daş uzaq gedər.(54)

Bal tutan parmağın  yalar.(77)

Çoq yaşayan çoq bilməz, çoq gəzən çoq bilür.

(87)

Dost başa baqar, düşmən ayağa baqar.(101)



Tonuz qurbana yaramaz.(134)

Keçi suyu bəgirə-bəgirə keçər.(157)

Könüldən könülə yol var.(160)

Gül dikənsiz olmaz.(163)

Yoqdan tanrı da bezar.(191)

Yerün də qulağı vardır.(194)

«Oğuznamə»dəki   atalar   sözü   və   məsəllərin   böyük   bir 

qismində     keçən   min   il   ərzində   bir   sıra   fərqlər   yaranmışdır. 

Həmin fərqlər aşağıdakılardan ibarətdir:

1.Atalar   sözünün   mənası   ümumiləşmiş   və   genişlənmişdir. 

Odur ki konkret obyektlə bağlı olanlarda obyekt bildirən söz ixtisar 

edilmişdir; məsələn:  



Ərgənün qazancını it yer, yaqasını bit 

yer

.(24)  


Qonşunun eşəgin iki   istə, sənin üç olsun

  (144) – 

məsəllərindən birincisində  «ərgən» sözü atılmış, subay gəncə aid 

olan hadisə ailəsiz hər cür adama aid edilmişdir:  



Qazancını it 

yeyir,   yaqasını   bit   yeyir.

  Eləcə   də   ikinci   misalda   dövrün 

dünyagörüşü   ilə   bağlı   «eşəg»   sözü     sonralar   daha   əhəmiyyətli 

heyvan adı ilə əvəz edilmiş, məna bir qədər də ümumiləşmişdir: 



Qonşunu iki inəkli istə ki, özün üç inəkli olasan

. Bu şəkildə 



Eşəgin ölümi itə dügündür

   (24) – məsəlində leksik əvəzetmə 

ilə yanaşı (

dügün – bayram

), obyekt də dəyişmişdir:  

At öləndə 

itin bayramıdır

. Misallardan bunu da hiss etmək olur ki, onların 

hər ikisi çox qədim tarixin yadigarıdır.

Qeyd etdiyimizə müvafiq olaraq,  müqayisə obyektini bildirən 

söz   dəyişmiş,   münasib   mücərrəd     isimlə   əvəz   edilmişdir:  

Ər 

ondur, toquzı tondur

   (55) – məsəlində  



ər

  – igid, kişi, igidlik 

göstərən adam mənasındadır. Geyimin dəyişkənliyi, bəlkə də, kişi 

349


üçün bizim bilmədiyimiz bir dövrdə faydalı olmuşdur. Lakin sonralar 

geyim   məsələsi   daha   çox   qadına,   gözəlliyə   aid     edilmişdir: 



Gözəllik ondur, doqquzu dondur

. Amma kişiyə aiddiyyəti ilə 

bağlı semantikasını da tam itirməmişdir.

2.Atalar sözləri və məsəllərin böyük bir qismində leksik də-

yişmələr   daha   çox   müşahidə   olunur.   Köhnəlmiş   sözlər,   arxaik 

leksik   vahidlər   tarixi   inkişaf   prosesində   yeniləri   ilə   əvəz 

edilmişdir: 

El ilə gələn qərə gün dügündür

.(25) 


Eyiligi eylə, 

dənizə   buraq:   balıq   bilməzsə,   xalıq   bilür

.(32)  


Binar 

başından   bulanar

.(78)  


Son   peşmanlıq   assı   qılmaz

.(122) 


Saqındıq gözə çöp düşər

.(124) 


Sarb sirkə kəndü  qabına 

ziyan edər

.(124)  


Qılıc yarası önəlür, dil yarası önəlməz

.

(144)  



Qonaq  qonağı  sevməz,  ev issi  ikisini  də  sevməz.  

(148) 


Kedi ətə irişməsə, «murdardır» deyər

.(166)


Bu   misallarda    

dügün

  –   toy-bayram,  



eyilik

  –   yaxşılıq, 



binar

 – bulaq, 



assı qılmaz

 – fayda verməz, 



saqındıq 

– qorxaq, 



sarb 

– tünd, 


kəndü

 – öz,   



önəlmək

 – sağalmaq, 



issi 

– yiyəsi, 



kedi 

– pişik, 



irişmək

 – çatmaq sözləri ilə əvəz edilmişdir. Təbii 

ki,   həmin   sözlərə   müvafiq   olaraq,   bəzən   başqa   dəyişmələr   də 

olmuşdur. Son misalda dəyişmə çox olsa da, məzmun eynidir: 



Pişiyin ağzı ətə çatmasa, deyər murdardır. Ər ər gərək, 

övrət övrət gərək

.(38) – misalında  



ər –  kişi, övrət –  arvad 

sözləri ilə əvəz edilmişdir.

3.Bəzi   nümunələrdə   arxaik   elementlərin   islahı   ilə   yanaşı, 

məna da həqiqətə uyğunlaşdırılmışdır. Məsəllərdən birində deyilir: 



At düşürdigi vaqt   timar gərəkdir, köşək düşürdigi vaqt 

timar  gərəkdir, eşək düşürdigi vaqt  qazma gərəkdir

.(26) 


Azərbaycan   dilində  

düşmək

  feli   «yıxılmaq»   mənasını   tədricən 

itirdiyindən  bu söz 

yıxılmaq

 feli ilə əvəz edilmiş və misal sadələş-

dirilmiş, ölüm anlayışı ağır zədə ilə əvəz edilmişdir: 

Dəvədən yıxılan 

pambıq üstə, eşşəkdən yıxılan daş üstə yıxılar.

 Amma bu birisi də 

qalmışdır: 

Atdan düşən ölməz, eşəgdən düşən ölər

.(26) 


4.Bəzən həm arxaik leksik vahid, həm də obyekt dəyişdiril-

mişdir: 


Eşəgi düginə oqumuşlar: «Ya su yoqdur, ya odun  

yoq»   demiş

.   (30)   Bu   misalda  



dügin  

–   toy


,

 

oqumaq   – 



çağırmaq

  leksik   dəyişmələri   ilə   yanaşı,   müqayisə   obyekti   də 

dəyişmiş,   eşək   dəvə   ilə   əvəz   edilmişdir.   Bu   cür   obyekt 

350


dəyişmələri başqa nümunələrdə də vardır:  

İt itə buyursa, it 

də quyruğuna buyurar

   (43) məsəli indi «Tülkü tülküyə bu-

yurdu, tülkü də quyruğuna» şəklində işlənir. Bəzən obyekt dəyiş-

məsi ilə yanaşı, məsəl lakonikləşdirilmişdir: 



Bir alma bin aqçaya 

olursa, qabın soy, bin xiyar bir aqçaya olsa, qabın soyma 

(70) – məsəli əvəzinə indi  



Almanı soy ye, armudu say ye 

məsəli işlənir – həm qafiyəli, həm də yığcamdır, lakin məzmununu 

«Oğüznamə»dəkindən almışdır.

5

.Qağırduqları     yerə   var,   ərinmə,   qağırmadıqları 



yerdə   görünmə,   əgər   dedigümün   əksini   edərsən,   xar 

olursan

.(152)  


Arqalı   köpək   qurt   dutar,   arqasız   köpək 

çignin oynadur

  (65) – kimi misallardan aydın olur  ki, məsəl 

nəticə ilə birlikdə işlənmişdir. Nəticəni dinləyən şəxs özü çıxarmalı 

olduğundan   sonrakı   dövrlərdə   həmin     hissə   ixtisar   edilmişdir. 

Odur   ki   bu   nümunələrin   müasir   şəklində   «…əgər   dedigümün 

əksini edərsən, xor olursan», «arqasız köpək çignin oynadur» his-

sələri yoxdur.

6.Sual cümləsi şəklində olan məsəl əmr cümləsi şəklinə sa-

lınmaqla hökm qətiləşdirilmişdir: 

Buğda   ətməg   yoq   isə,  buğda  dilin  də   mi  yoqdur? 

(71) – 


Buğda çörəyin yoxdur, buğda dilin olsun. 

Bəzən də əmr cümləsi nəqli cümlə şəklinə salınmaqla  hökm 

gücləndirilmiş, məsəl cilalanmışdır:

Köçdük   yurdun   qədrini     qonduq   yurdda   allah 

bildirməsün

    (163)   –  



Köhnə   yurdun   qədri   təzə   yurdda 

bilinər

.

7.Atalar sözləri və məsəllərin bir qismində zərif semantik 



dəyişmələr olmuşdur. Məsələn:

Bir kişinin adı  çıqıncayadək göni çıqar

.(77)

Bin ölç, bir kəs



.(83)

Çıraq dibi qaranu olur

.(91)

Kölgəsində yatacaq ağacı budama



.(165)

«Göni çıqar» - ölməkdir, indi bunun əvəzinə «canı çıxar» ifadə-

si işlənir. «Bin ölç, bir kəs» əvəzinə indi «Min ölç, bir biç» işlənir. 

«Biç» sözü daha müvafiqdir. «Çıraq dibi qaranu olur» əvəzinə «Çıraq 

dibinə işıq salmaz» daha məntiqidir. Ağacı budamaq başqa şeydir, 

kəsmək başqa şey. 

351


8.   Zahirən   adama   elə   gələ   bilər   ki,   «Dəgirmançı   qızlıq 

görməz» (108) məsəlində «z» səsi orfoqramdır. Əslində isə bu 

hərf qədim 

dz 

səs birləşməsinin tələffüz qalığıdır. Bizim dildə 



d(t) 

variantı üstün olmuşdur: 



Dəyirmançı qıtlıq görməz.

9.Bir sıra məsəllərdə xitabların yeri dəyişməklə ahəng daha 

da səlisləşmişdir:

Sənə  söylərəm,  qızım,    sən  eşit,  gəlinüm

    (117)  – 



Qızım, sənə deyirəm, gəlinim, sən eşit.

Başqa   üzvlərin,   hətta   komponentlərin   sırasında   da   belə 

dəyişmələr olmuşdur:

Qavışar   adam-adama,   amma   qavışmaz   tağ-tağa 

(153) – 


Dağ dağa qovuşmaz, adam adama qovuşar.

10.Bəzən   məzmun   saxlanılmış,   forma   tam   dəyişmiş   və 

gücləndirilmişdir:

Kəlbi andıqca ağacı yanına qo

   (167) –



İt ilə yoldaş 

ol, çomağı yerə qoyma.

Nərdiban ayaq-ayaq   çıqılur

   (179) –  



Ayağı bir-bir 

qoyarlar nərdivana.

Yaxşı söz ilə yılan indən çıqar

 (190) – 



Şirin dil ilanı 

yuvasından çıxarar.

Aşağıdakı misallarda da müvafiq dəyişikliklər olmuşdur:



Əvvəl təam, andan kəlam  

(27)


 – Əvvəl təam, sonra 

kəlam.

Əgri otur, toğru söylə  

(33)


 – Əyri otur, düz danış.

İti   öldürən   sürüyü   bilür    

(35)


  –   İti   öldürənə 

sürüdərlər.

İt dişi donuzun dərisinə münasibdir   

(45)


 – İtin dişi 

– donuzun dərisi.

Azacıq aşım, qovğasız başım   (53) – Azacıq aşım,  

ağrımaz başım.

Utananın   oğlu-qızı   olmaz  

(56)


  –   Utananın   oğlu 

olmaz.

Bal   deməklə   ağız   tatlu  olmaz  

(76)


  –   Bal   deməklə 

ağız şirin olmaz.

Bir söylə, bir eşit 

(83) 


- Birin de, birin eşit.

352


Tutulmayan   oğrı   –   bəgdən   toğrı  

 

(133)


  – 

Tutulmayan oğru – bəydən, xandan doğru.

Varın   verən   yad   olmamışdır    

(183)


  –   Varın   verən 

utanmaz.

«Oğuznamə»dəki atalar sözləri və məsəllərin bir qismi «Ki-

tabi-Dədə Qorqud»un dilində də işlənmişdir. Hər iki mənbəni çapa 

hazırlayan   və  mənbələrə  yaxşı  bələd   olan  S.Əlizadə  yazmışdır: 

«Oğuznamə» ideya-məzmun, linqvistik nöqteyi-nəzərindən   türk 

və Azərbaycan atalar sözü və zərbi-məsəllərinin təməli sayılmağa 

layiq   mənbələrdəndir.   Təsadüfi   deyil   ki,   «Oğuznamə»dəki   bəzi 

nümunələrə ilk dəfə ya eynilə, ya da cüzi fərqlərlə  «Kitabi-Dədə 

Qorqud»un dilində, XV əsr türk tarixçisi  Yazıçıoğlu Əlinin  «Səl-

cuqnamə» əsərində və başqa mənbələrdə rast gəlirik». (10, 7) 

Müəllif dediyinə müvafiq bir sıra nümunələr də vermişdir.

  «Oğuznamə»dəki   atalar   sözləri   və   məsəllərdən   «Kitabi-

Dədə Qorqud»da aşağıdakılara rast gəlmək olur: 

Allah-allah deməyincə işlər onmaz

. (19)


Atılan oq yenə dönməz. (25)

İssiz yerləri keyiklər

 

bilür.

 (30)

Uzaq-uzaq yol salımın yollar bilür

. (30)


Əski   düşman   dost   olmaz,   əski   dost   düşman 

olmaz. 

(42)


Uzun yaşın ucı ölümdür

. (60)


Qadir tanrı verməyincək ər  bayımaz

. (145)


Qarı qısrağa binməz

. (145)


Qonşu haqqı – tanrı haqqı

. (145)


Qaravaşa ton geyürsən, qadın olmaz

.(149)


Güyəgü oğul olmaz

. (169)


Kül dəpəcik olmaz

. (169) 


Göründüyü kimi, bunların az bir qismində cüzi dəyişikliklər 

də  vardır.   Amma   bunlar   göstərir   ki,   «Oğuznamə»dəki   atalar 

sözləri   və   məsəllər     «Dədə  Qorqud»la   yaşıddır   və  bəlkə   daha 

qədimdir.   Bunlar   keçən   minilliklər   ərzində   eyni   dərəcədə   xalqa 

xidmət etmişdir. Belə güman etmək olar ki, «Kitabi-Dədə Qor-

qud»un   son     formalaşma   zamanı   (eramızın   1-ci   minilliyinin 

əvvəlləri)   «Oğuznamə»nin   də   əlyazması   var   imiş   və 

müqəddimənin tərtibi prosesində ondan istifadə edilmişdir.   Hər 

353


bir halda deyə bilərik ki, «Oğuznamə» «Dədə Qorqud» mövcud 

olduğu bütün zamanlarda mövcud olmuşdur. «Dədə Qorqud»un 

isə Homerin yaşıdı olduğu sübut olunur. (bax: 4, 31-78) Bunu 

«Dədə  Qorqud»da   olmayan,  lakin  «Oğuznamə»də   «Dədə  Qor-

qud»un üslubuna müvafiq şəkildə qurulmuş aşağıdakı nümunələr 

də təsdiq edir:



Oğlı-qızı olmaz övrətdən əski xasır yegdir.(20)

Oğlan ağlamayınca məmə verməzlər.(28)

Uzaq yoquşı yorğun bilür.(31)

Ulu-ulu tağları keyiklər bilür.(31) 

Altun qiymətin sərraf bilür. (31)

Oğlı-qızı olan ev yıqılmaz.(32)

Axır zamanda əgri ağac qalmaya, saban ola; tana-

tolubı qalmaya, öküz ola; dərə-dəpə qalmaya, tarla ola.

(32) 

Alçaq yerdə dəpəcik kəndüzini tağ sanur.(38)

Əcəlsizə ölüm yoq.(40)

Adın ruspi olsa, ətməgin  qurı yem.(41)

Ağırlayanı ağırlarlar.(42) 

İt issinə ürməz.(66)

Ər qara gərək, at Turı gərək.(42)

Öksüzün qarnı toymaz.(57)

Acın işi onmaz.(57)

Ər ləğəbilə anılur.(63)

Haram yeyici önmaz.(93)

Haram nəsnə sinməz (sınmaz).(94)

Dil ögündə yoquş olmaz.(99)

Könül kimi sevərsə, görklü oldur.(170)

Yerin alçağun su bilür.(201)

Yer gedigün yel bilür.(201)

Yer qolayın yerlu bilür  (202) və s.

Maraqlıdır ki, «Dədə Qorqud»da konkret müqayisə obyekti 

ilə   bağlı   işlənən   məsəl   «Oğuznamə»də   daha   ümumiləşdirici 

xarakterdədir.   «Dədə   Qorqud»da    Bəkil   ilə   Qazan   xanın 

mübahisəsinə səbəb olan «At işlər, ər ögünər» məsəli burada «Alət 

işlər, ər ögünür» (33) şəklindədir və «Kitabi-Dədə Qorqud»da onu 

hadisəyə uyğunlaşdırmışlar.

354


Atalar sözləri və məsəllərin bir qismi cəmiyyətin inkişafı ilə 

əlaqədar məzmunca arxaikləşdiyi üçün işləkliyini də məhdudlaş-

dırmışdır. Belələrindən: 

          



Ər ünlü övrət udsuz olur.(27)

Ər bunalmayınca mərd irməz.(42)

Baxıl uçmağa girməz.(81)

Tütünlü ev tonmaz.(85)

Dövlətsizin   oğlı   olmaqdan     dövlətlünün     qulı   olmaq 

yegdir.(100)

Dövlətlünün evi tütünündən bəllüdür.(103)

Dəvət   var,   çomaqdan   artıqdır,   dəvət   var,   uçmaqdan 

artıqdır. ((103)

Bindüklü bindügi Buraq sanır.(82)

Yedi yaşında qız ya ərdə, ya yerdə gərək (202) -

kimi nümunələri göstərmək olar. Bu cəhətdən küyəgü (kürəkən) 

və bir misalda şagird haqqında fikirlər  ailədə kürəkənin, şagirdin 

vəziyyətini öyrənmək, onlara münasibəti  aydınlaşdırmaq baxımın-

dan maraq doğurur:

Eşəgün yoq isə, küyəgün də mi yoq? (65)

Qulun yoğ isə, küyəgün də mi yoq?! (150)

Kölən yoq isə, küyəgün də mi yoq?

Küyəgün yoq isə, köpəgin də mi yoq?

Köpəgin  yoq isə, şagirdin də mi yoq? (157)

Küyəgü   eşək   qoduğu   kibi     sevgilücə   olur.

(165)

Amma bunlarla yanaşı, bəzən küyəgü qayınata ilə bərabər 

tutulur: 

Küyəgü qayınata toprağındandır

.(166)

Qadına münasibətdə arxaik rəng almış məsəllər də çoxdur:



Övrətə inanma, suya tayanma.(138)

Övrətin ətməgi dizindədir.(138)

Övrətin saçı uzun, əqli qısadır.(138)

Övrətdən vəfa gəlməz.(138)

Son   nümunədəki   fikir   Nizamidə   mənfi   obrazın   dilindən 

daha kəskin söylənmişdir:

Qadında kişidən çoxdur ehtiras,

355


Ölsə də, dünyada muradsız qalmaz.

Qadın, doğrudan da, səni çox sevər,

Səndən yaxşısını tapana qədər.

Əhdü vəfa sözü yazıldığı dəm

Qadınlar adana çəkildi qələm.

Lakin atalar sözləri və məsəllər içərisində qadın cəsarəti, 

qadın ürəyi barədə yaxşı, uca sözlər də var:

Övrət   yapduğı   ev   yıqılmaz,   övrət   yıqdığı   ev 

yapılmaz.(138)

Övrətə bir ətək aqçadan bir tatlu dil yegdir.(138)

Bir sıra nümunələr mühüm bir fikir ifadə etməklə yanaşı, 

şirin yumoru ilə də diqqəti cəlb edir:  

Ögümə aş qo, iki əlim boş qo;

Yeməz isəm, başıma taş qo. (51)

At dəpişsə, arada eşək ölür.(28)

Otlayan bilməzsə, gödən bilür.(39)

Eşək   quyruğı   kibi   olma,   yəni   art,   əksilmə,   taş,   - 

dökülmə.(48)

Boş oturan, işsiz insanın itlə müqayisəsi: 

Oturan adamdan 

yalar köpəg yegdir

.(49) Bu motiv müvafiq şəkildə Nizamidə də 

vardır. İşsiz adama xatırlatmaq məqsədilə şair demişdir:



Mədəsi ac olan işsiz bir köpək

Boş-boş oturmaqla taparmı yemək?

Təbii   ki,   məsəllərdə   dövrün   dünyagörüşü   öz   ifadəsini 

tapmışdır.     Müsbət   cəhətlərlə   yanaşı,   insana   münasibətdə 

dövrün dini-fəlsəfi ideologiyası ilə bağlı geriliklər də müşahidə 

olunur. Məsələn, «Oğuznamə»dəki ilk məsəllərdən biri belədir: 

«Atalar:  «Babam öldi, iş başına düşmiş» demişlər; «atam öl-

di,   öksüz   olmuşsan»   demişlər;   «Oğlum   öldi,   yürəginə   oq 

toqunmuş» demişlər; «amma «qızım öldi, xərcdən qurtulmuşsan» 

demişlər;   «övrətim   öldi,   döşəgim   yenilənmiş»   demişlər».(18) 

Burada qıza və qadına mənfi münasibət vardır. Orxan Şaiqin «De-

dem   Korkutun   kitabı»   (İstambul,   1973)   əsərində   bu     məsələ 

«Qonşun   öldi,   demişlər,   tanışıqçun   getmiş,-dedilər»   cümləsi   də 

əlavə edilmişdir. (10,  206)

356


Başqa bir məsəldə milli heysiyyat üstün tutulur. «Bin şəlam-

əleykdən   bir   əleyk-əs-səlam   yegdir»   (69)   məsəlində   milli   dilə 

hörmət vardır.

«Bəslə   it   ənigin,   axır   baldırın   yırtar»     (700)   -     məsəli 

formaca müəyyən dərəcə köhnəlmiş olsa da, məzmunca bizim 

klassik ədəbiyyat üçün də gərəkli olmuşdur:



Laş verib bəslədim hər küçüyü dəhrdə,

Ta   ki   gəlib   oldu   it,   dutdı   qıçımdan   mənim. 

(S.Ə.Şirvani) 

«Bəgi el yavuz edər, qışı yel yavuz edər» (71) – məsəli də 

arxaik fonda keçmişdir. Lakin  maraqlı məzmunu ilə diqqəti cəlb 

edir.  İkinci komponenti aydındır, lakin birinci tərəfi ilə nə demək 

istənilir – bəyi el nə üçün qəzəbli edir, qəzəbləndirir, bilinmir. Öz 

haqqını tələb etdiyi üçün, yoxsa bəyə boyun əymədiyi üçün? 



Çoq  aqçadan çoq  dil  yegdir

  (89) məsəlində  



dil

  sözü 


ürək və ya danışıq mənasında izah oluna bilir. Əslində, birlikdə 

hər iki mənanı ifadə edir: insanlar üçün çox pulu olan yox, yaxşı 

ürəyi, şirin dili olan adamlar faydalıdır. Bunu  

Övrətə bir ətək 

aqçadan bir tatlu dil yegdir

  (138) – məsəli də təsdiq edir.

«Qəza   gəlicək   göz   bağlanır»   (142),   «Qəza   görükülməz» 

(143) kimi məsəllər də real düşüncənin məhsuludur. «Qız oğlanla 

övrətin fərqi bir gecədir» (154), «Qissədən hissə al» (154) kimi 

atalar   sözlərinin   zərif   mənaları   vardır.   «Varmaq   iradət   ilə   olur, 

getmək icazət ilə olur» (182) – məsəlinin  maraqlı məntiqi vardır. 

Müasir dilimizdə bu sözlər (

varmaq

  və  


getmək

) sinonim  sayılır. 

Fərq orasındadır ki, 

varmaq


 sözü arxaik rəng almışdır.  Hazırda bu 

sözlərdə   məsəldə   göstərilən   çalar   yoxdur.   Görünür,   tarixən 

fərqlənmişlər. 

Varmaq


 – sözündəki son 

–r

 səsi 


–l

 səsinə yaxındır 

və görünür, bu söz məsəl yarandığı dövrdə 

–r 

səsi ilə qayıdış məna 

çalarını (öz istəyi ilə getmək) saxlamışdır. 

Getmək

 – sözündə isə 



–t

 icbar şəkilçisinin qalığıdır və başqasının göstərişi ilə hərəkət bil-

dirir.

«Oğuznamə»də müəllifi naməlum bir sıra beytlər verilmişdir 



ki, bunlar dünya barədə insanların ən ümumiləşdirilmiş fikirlərini 

ifadə edir. Məsələn:



Dünya üçün oda düşüp yananın

Su yerinə qanın içər ruzigar

  (107) –

357


misralarında dünya haqqında uzun tarixi təcrübə əsasında  müd-

rik fikir söylənmişdir.

Dilin   və   təfəkkürün   təbiiliyi   məsəllərin   vulqarlığında   da 

özünü göstərir. Məsələn: 



Dəvəyə dikən yarar, övrətə…

 (107)


Bir sıra məsəllərdə türkün xarakterinin əlamətdar  cizgiləri 

ifadə olunmuşdur: 



Türk ucuz bulduğun murdar sanır.(84)

Türkə yüz vermə kim, cahanı yıqar.(85)

Türk şərlünün qulıdır.(86)

Toquz qaftan bir kürk, toquz şərlü bir türk.(121)

Türk atının samanı bol gərək.(86).

Şəhərlü   aqça   bulsa,   evlər   yapar,   türk   aqça   bulsa, 

tavara verər. (120)

Kölənin   sufisindən,   türkün   avamından     qorqmaq 

gərək.(158)

Ərəb toyunca yeyər, türk ölüncə yeyər.(137)

Bu misallarda türkün varlı həyatı, igidliyi, qəhrəmanlığı, çöl 

adamı   olması,     doqquz  şəhərlinin   bir   türkə  dəyməməsi,     əsas 

silahı   olan   atına   münasibəti,   daha   çox   heyvandarlıqla   məşğul 

olması, lap avamının da yeri gələndə güclü çomağı olduğu, igidliyi 

kimi,   yeməyinin   də   yaxşı   mənada   dəhşətli   olduğu   ifadə 

olunmuşdur. Atalar sözləri və məsəllər içərisində, az da olsa,  fars 

dilində olanlar və hətta tərkibində rus sözləri işlənənlər də vardır:



Aqçacığın var ikən «dobra yunaq» dedilər,

Aqçacığın yedilər, «Poydi z boqom!» dedilər

. (22)


Eşək – zəfəran çe başəd?

 (65) 


Balatər əz siyəhi-rəngi-digər nəbaşəd

 (72) – 


Qaradan 

da qatı başqa rəng olmur

. Müasir dildə: «Qaradan artıq rəng 

yoxdur».


Çon qonah əst, bari-kəbir əst 

 (89) –


Bir halda ki günahdır, 

yükü böyükdür.



Cani-cahil  besihhəti-ərzani 

 (91) – 


Cahilin canına ucuz 

(yüngül, dəyərsiz) sağlamlıq nəsib olsun.



Kar pa  noubət əst 

 (160) - 

(Hər) iş növbə ilə olur

.

358



Məqsud   hosne-tost     digərha     bəhane   əst

  (176)   - 

Məqsəd sənin gözəlliyindir, qalan şeylər bəhanədir.

Birinci misaldan aydın olur ki, slavyanlarla türklərin əlaqə 

və   münasibətləri   bizim   hazırkı   elmi   ədəbiyyatda   deyildiyindən 

daha   qədimdir:  «Tarixdən   məlumdur     ki,   1X-X  əsrlərdə   Oğuz 

dövlətinin şimal sərhədləri Volqaboyu düzənliklərinə çatmış, bəzi 

oğuz tayfaları Kiyev Rus dövləti ilə ittifaqda olmuşdur. Həmin 

nümunənin   məzmunu   bir   oğuzun   el-obasından   didərgin 

düşəndən   sonrakı qəriblik, peşmançılıq və məyusluq duyğuları 

ilə aşılansa da, kifayət qədər sürəkli birgə yaşayış təcrübəsini əks 

etdirir». (10, 16)

Sonrakı     misallar   farscadır:   «Eşşək   –   zəfəran   nə   olur?» 

Müasir dilimizdə: «Eşşək nə bilir zəfəran nədir?» şəklində işlənir.

Misallardan belə nəticəyə gəlmək olur ki, Azərbaycan dilində 

bir məsəl kimi anlaşıldığından həmin nümunələr hər iki dildə işlək ol-

muşdur.

İrəvan   müəllimlərindən   Məmmədvəli   Qəmərlinin   1899-cu 



ildə tərtib və çap etdirdiyi «Atalar sözü» kitabında da bir sıra 

qədim atalar sözləri və məsəllər işlənmişdir. (7) Məsələn:



Aş   daşanda   çömçə   baha   olur.(27)   Gədadan   ağa, 

küllükdən təpə olmaz.(42) Kəndi düşən ağlamaz.(42) Nə 

dəvənin   südünü   istə,   nə   ərəbin   üzünü   gör.(44)   Molla 

olmaq asandır, adam olmaq çətin.(43) Yoruldun sarvana, 

acdın çobana. (47) Dilənçinin üzü qara olur, torbası dolu.

(38)

Aş 

– xörək mənasındadır. Bu məsəl indi «Aş daşandan sonra 

çömçə axtarır» şəklində işlənir.  «Küllükdən təpə olmaz» - «Dədə 

Qorqud»u xatırladır. 



Kəndi

 və 


düşən

 sözlərinin hər ikisi arxaikdir; 



düşən

  – sözü «Dədə Qorqud»dakı kimi «yıxılan» mənasındadır. 

«Ərəbin   üzünü   görməmək»   -   ərəb   işğalı   dövrünün   yadigarıdır. 

«Molla» sözü daha sonralar «alim» sözü ilə əvəz edilmişdir. O biri 

məsəllər də məzmunca qədimdir.

Folklorşünas İ.Abbasov  bu kitabın yeni nəşrinə geniş ön söz 

yazmış   və Qəmərlinin   çap   etdirdiyi  atalar   sözləri  və  məsəllərlə 

«Oğuznamə»dəki   paremiyalar   arasında   bir   sıra   müqayisələr 

aparmışdır. Bizim də müşahidələr göstərir və müəllif də qeyd edir 

359


ki,   «Oğuznamə»də   toplanmış   atalar   sözləri,   məsəllər   zaman 

keçdikcə səlisləşmişdir. 

«Oğuznamə»də 

Övrət yapduğı ev yıqılmaz, övrət yıqdığı ev 

yapılmaz

  (138)   şəklində   işlənmiş   məsəl   Qəmərlinin   toplusunda 

«Arvad yıxmayan ev min il tikili qalar» (27) şəklindədir. Yaxud: 

«Kişi əyalın almaq  güc olur, amma bəsləmək qolay olur,  bədasılı 

almaq qolay olur, amma bəsləmək güc olur» (165) məsəli Qə-

mərlidə   «Əsli   almaq   çətindir,   saxlamaq   asandır»   (27)   şəklində 

sadələşmişdir.   Bu   cür   nümunələr   çoxdur:   «Utananın   oğlı-qızı 

olmaz» (56) - «Utananın oğlu olmaz» (30), «Qurdun adı yavuz, 

arada dülkü var, baş kəsərlər» (153) – «Tülkü var ki, baş kəsər, 

qurdun   adı   bədnamdır»   (34),   «Çıraq   dibi   qaranu   olur»   (91) 

–«Çırağ dibinə işıq salmaz» (35), «Köçdük yurdun qədrini qonduq 

yurdda allah bildirməsün» (163) – «Köçən yurdun qədrini qonan 

yurdda bilərlər» (42)  və s. 

Ərəblər Azərbaycana daxil olarkən artıq vahid Azərbaycan 

xalqı   və   onun     vahid   ədəbi     dili   inkişaf   prosesi   keçirirdi   - 

ümumiləşməkdə,   müxtəlif   türkdilli   etnosların   şivə 

xüsusiyyətlərindən təmizlənməkdə, ədəbiləşməkdə idi. Türk-azəri 

dilinin ədəbiləşməsində ən böyük işi folklor nümunələri görürdü. 

Məlumdur   ki,   mətbuatın,   radionun,   televiziyanın,   qurultay   və 

konfransların, geniş ali və orta məktəb şəbəkələrinin olmadığı belə 

bir dövrdə aparıcı qüvvə el sənətkarları, xalq nağılçıları və ozanlar 

olmuşlar. Ayrı-ayrı   qohum türk tayfaları min illər boyu yaratmış 

olduqları   əsatir,   əfsanə,   rəvayət,   nağıl,   hekayə   və   dastanları 

böyük   maraqla   bir-birinə   ötürür   və     bu   prosesdə   dilin 

demokratikləşməsi, ümumiləşməsi ilə   yanaşı, folklor nümunələri 

də ümumiləşir  və bir tayfanın,  bir etnosun yaradıcılıq məhsulu 

olmaqdan   çıxaraq   bütün   xalqın   ortaqlı   mədəniyyət,   ədəbiyyat 

abidəsinə çevrilirdi. Ayrı-ayrı tayfaların adı ilə bağlı olan bayatı, 

varsağı, əfşarı, qaytağı da bu dövrün məhsuludur. Hazırkı atalar 

sözlərinin,   məsəllərin,   alqışların,   qarğışların,   vulqar   ifadələrin, 

tapmacaların, bayatıların, nağılların böyük bir qismi kök etibarilə 

həmin dövrün məhsuludur.  

Folklorun   ümumiləşməsi   şifahi   ədəbi   dilin   formalaşması 

demək   idi.   Ozanlar   və   el   ədəbiyyatının   biliciləri   folklor 

360


nümunələrini məhdud şivələrdə deyil, daha ümumi və aydın bir 

dildə   çatdırmalı   olurdular.   Dövrün   folklor   dili   bizim   indi   zənn 

etdiyimizdən   qat-qat   emosional,   ədəbi,   ifadəli   və   zəngin 

olmuşdur.   Bunu   sübut   edən   ən   mühüm   vasitə   «Kitabi-Dədə 

Qorqud”»   dastanının   dilidir.   Bu   dastanın   dilini   zənginliyinə, 

ahəngdarlıq   və   emosionallığına   görə   heç   bir   əsərlə   müqayisə 

etmək olmaz. Hun imperiyasının meydana çıxması və oğuzların 

fəaliyyəti     ilə   bağlı   yaranan,   əksərən   öz   küklərini   əvvəlki 

minilliklərdən   alan   bu   dastan   II-V   əsrlər   arasında   formalaşma 

prosesi   keçirsə   də,   bugünkü   varianta   müvafiq   şəkildə   tam 

formalaşma işini VI-VIII əsrlərdə başa çatdırmış, sonrakı əsrlərdə 

bəzi arxaik elementlərin islahı ilə yanaşı, boylara islam şəxs adları, 

müsəlman ayinləri və   müəyyən qədər ərəb, fars sözləri əlavə 

olunmuşdur. 

  XI-XII əsrlərdə əvvəlcə Səlcuq  dövləti, sonralar müstəqil 

Atabəylər və Şirvanşahlar dövlətləri daxilində Azərbaycanda elmin, 

ədəbiyyatın, mədəniyyətin, məktəbin inkişafı daha da sürətlənir. 

Şəhər həyatı, müxtəlif sənət sahələri, təsərrüfat,  başqa ölkələrlə 

ticarət genişlənir. Mədrəsələrdə dərs deyən görkəmli yerli alimlər 

yetişir. Poeziya farsdilli, elm ərəbdilli olsa da, bütün bu inkişaf və 

yeniləşmə     türk   –   Azərbaycan   dilinin   qanuni   hüquqlarının 

müəyyən ölçüdə təmin edilməsinə  səbəb olur. Ana dili mədrəsə 

və   mollaxanalara   yol  tapır,  yad   dillərin   öyrənilməsi   üçün   açar-

vasitə   rolunu   oynayır.   Türk   dillərinin   müqayisəli   lüğəti   tərtib 

olunur,   Azərbaycan   toponim,   etnonim   və   antroponimləri   VII 

əsrdən ərəb əlifbası ilə yazılış tərzini sabitləşdirir. El şairləri ilə 

yanaşı,   bizə   hələlik   gəlib   çatmasa   da,   türk     yazılı   ədəbiyyatı 

yaranır. Azərbaycan dili leksikası farsdilli poeziyaya geniş yol tapır. 

Farsdilli   saray   hakimləri   türk   dilinin   saray   ədəbiyyatına   ayaq 

açmasına     müqavimət   göstərsələr   də,   artıq   anadilli   yazılı 

ədəbiyyatın   inkişafı   qarşısına   səd   çəkmək   qeyri-mümkün   olur. 

Əvvəlki dövrlərdə ana dilində yaranmış əsərlərin üzü  

köçürülür. 

Özünüdərk prosesi keçirən xalq öz müstəqilliyini öz dilinin təbii 

mövqe-müstəqilliyində görür. 

361


Beləliklə,   Azərbaycan   ədəbi   dili   Səlcuqların   gəlişindən   bir 

neçə yüz il  əvvəl təşəkkül tapmışdı. Səlcuqlar Azərbaycana ayaq 

basanda artıq Azərbaycan ədəbi dili mövcud idi. Əlimizə hələlik 

«Dədə Qorqud”»dan başqa bir əsər gəlib çatmasa da, bu dildə 

zəngin elmi və bədii ədəbiyyat olduğu şğbhəsizdir. Həm də şübhə 

etmirik ki, bu ədəbiyyatın ilk nümunələri azı I minilliyin ortalarına 

aid olmuşdur.

Bütün bunların nəticəsi idi ki, eramızın ilk illərindən  təşəkkül 

yoluna   qədəm   qoyan   ğmumxalq   Azərbaycan   dili   I   minilliyin 

sonlarında   artıq   türk   dilləri   ailəsində   seçilən   və   bir   sıra   başqa 

ərazilərin   türklərinə   ədəbi   dil   kimi   xidmət   edən   bir   dil   idi. 

Həsənoğlunun   qəzəlləri,   «Dastani-Əhməd   Hərami”»,   «Qisseyi-

Yusif»”, «Mehri və Vəfa» kimi çox az bir qismi gəlib bizə çatan 

əsərlər   Azərbaycan   ədəbi   dilinin   ilk   nümunələri   deyil,   bir   neçə 

əsrlik inkişaf yolu keçmiş bir ədəbi dilin  nümunələridir. Bunu ya-

zıyaqədərki dövrün zəngin frazeologiyası da sübut edir.



18.10.06

ƏDƏBİYYAT

1.Q. K a z ı m o v. Azərbaycan dilinin tarixi (ən qədim 

dövrlərdən XIII əsrə qədər). «Təhsil», Bakı, 2003.

2.İ s a. M e h r i və Vəfa (Tərtib edən, nəşrə hazırlayan və 

ön sözün müəllifi Aysel Şərifova), Bakı, «Nurlan», 2005.

3.Q .K a z ı m o v. Kİ SİKİL, yoxsa QIZOĞUL və ya qədim 

abidənin   dilinin   tədqiqi.   V.Məmmədovun   «Dastani-Əhməd 

Hərami»  poemasının   dili   və   üslubu»   (Bakı,   2001)  kitabına   ön 

söz, s.III – XVII.

4.Q. K a z ı m o v. Homerin poemaları və «Kitabi-Dədə 

Qorqud». «Təhsil», Bakı, 2006.

5.Ə. M. D ə m i r ç i z a d ə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. 

Birinci hissə. Ali məktəb tələbələri üçün dərslik, «Maarif», Bakı, 

1979.


6.   Bayatılar   (Tərtib   edəni   A.Məmmədova,   redaktorları 

M.H.Təhmasib və C.V.Qəhrəmanov). «Elm», Bakı, 1977.

362


7.   M   ə   m   ə   d   v   ə   l   i     Q   ə   m   ə   r   l   i.   Atalar   sözü. 

Transliterasiya   və   sözlüyün   müəllifi     Rza   Xəlilov,   ön   sözün 

müəllifi   İsrafil  Abbasov,  redaktor  Hüseyn  İsmayılov,    «Səda», 

Bakı, 2003. 

8.A b d u l l a  Ş a i q,  M i r z ə   M ə h ə m m ə d   H a t i 

f.  Ş ə f i q ə   Ə f ə n  d i  z a d ə. Bayatılar və manilər. Trans-

literasiya,   ön   sözün   müəllifləri   Rza   Xəlilov,   Afaq   Xürrəmqızı, 

«Səda», Bakı, 2005.  

9   «Kitabi-Dədə   Qorqud»   (Tərtib,   transkripsiya, 

sadələşdirilmiş   variant   və   müqəddimə     Fərhad   Zeynalov   və 

Samət Əlizadənindir), Bakı, «Yazıçı», 1988.

10.«Oğuznamə» (Çapa hazırlayanı, müqəddimə, lüğət və 

şərhlərin müəllifi S.Əlizadə), Bakı, «Yazıçı», 1987.

11.Mənzum   oğuznamə.   Qədim   Türk   Tarixini   Araşdırma 

Fondu.   Qədim   türkcədən   çevirən   və   ön   sözün   müəllifi 

İ.M.Osmanlı, elmi redaktoru İ.Abbaslı, Bakı, 2005.

12.M. H ə k i m o v. Xalqımızın deyimləri və duyumları. 

«Maarif», Bakı, 1986.

13.B a l o ğ l a n   Ş ə f i z a d ə.   «Zərdüşt, Avesta, 

Azərbaycan…», Bakı, 1996.

14.H. A. B a y r a m o v. «Orxon-Yenisey abidələrinin fra-

zeologiyası»,  Elmi əsərlər,  dil  və ədəbiyyat  seriyası,  S.M.Kirov 

adına Azərbaycan Dövlət Universiteti, Bakı, 1966.

15.H. A. B a y r a m o v. «Mahmud Kaşğarinin «Divanü 

lüğat-it türk» əsərində türk dillərinə məxsus frazeoloji vahidlər», 

Elmi əsərlər, dil və ədəbiyyat seriyası, S.M.Kirov adına Azərbaycan 

Dövlət Universiteti, Bakı, 1966, № 3.

16.H. A. B a y  r a  m o v. «Mahmud Kaşğarinin «Divanü 

lüğat-it-türk» əsərində frazeoloji mənalı sözlər». Elmi əsərlər, dil 

və   ədəbiyyat   seriyası,   S.M.   Kirov   adına   Azərbaycan   Dövlət 

Universiteti, Bakı, 1966.

17.H. A. B a y r a m o v. «Dədə Qorqud» dastanlarının 

bəzi frazeoloji vahidləri». Elmi əsərlər, dil və ədəbiyyat seriyası, 

S.M. Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universiteti, Bakı,1969.

18.H. B a y r a m o v. «Azərbaycan dili frazeologiyasının 

əsasları». «Maarif», Bakı, 1978.

363


19.Ə. D ə m i r ç i z a d ə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı, 

Azərbaycan Dövlət Tədris Pedaqoji Ədəbiyyat nəşriyyatı, Bakı, 

1962. 

20.S. C ə f ə r o v.Müasir Azərbaycan dili. Leksika. 2-ci 



hissə, Bakı, «Maarif», 1982.

21.Ə. R ə c ə b o v, Y.M ə m m ə d o v. Orxon-Yenisey 

abidələri. «Yazıçı», Bakı, 1993.

22.Arvad   ağısı.   Bayatı,   haxışta,   sevgi,   laylay,   qayınana-

gəlin sözləri. Tərtib edəni Mirzə Abbas Abbaszadə. Bakı, «Səda», 

2004. (Əsər ilk dəfə 1918-ci ildə nəşr olunub).

23.Q. K a z ı m o v. Dilimiz – tariximiz. «Elm», Bakı, 1998.

24.A. A x u n d o v  Dil və ədəbiyyat. 1-ci cild, Bakı,  «Nurlan», 

2003.

25.Q. K a z ı m o v. Sənət düşüncələri. Azərbaycan Dövlət Kitab 



Palatası, Bakı, 1997. 

26.Kitabi-Dədə  Qorqud. Azərbaycan  Dövlət  Nəşriyyatı,  Bakı, 

1962.

27.Kitabi-Dədə Qorqud    (Tərtib edəni, çapa hazırlayanı, ön 



sözün və lüğətin müəllifi - Samət Əlizadə), Yeni Nəşrlər Evi, Bakı, 

1999. 


28.A.   M.   Ə   s   g   ə   r   o   v   a.   «Oğuznamə»nin   leksika   və 

frazeologiyası.   Namizədlik   dissertasiyasının   avtoreferatı,   Naxçıvan, 

2006.

29.Q. K a z ı m o v. Aşina və Azərbaycan. «Türkologiya», № 



1-2, Bakı, 2005.

364


РЕЗЮМЕ

ДРЕВНЕЙШИЙ ПЛАСТ АЗЕРБАЙДЪАНСКОЙ

ФРАЗЕОЛОГИИ

 (ДОПИСЬМЕННЫЙ ПЕРИОД)

Основной   целью   настоящей   статьи   является 

выяснение   общей   картины   фразеологии   азербайдъанского 

языка   в   дописьменный   период,   для   чего   понадобилось 

прослеъивание   языковых   источников   до   ХЫЫЫ   века   и   в 

первую   очередь   языка   памятников   орхоно-енисейской 

письменности   и   материалов   «Дивана»   М.Кашгари.   Кроме 

того, общетюркские языковые источники, как и материалы 

отдельных   тюркских   языков,   такъе   способствуют 

складыванию   определенного   представления   об   уровне 

развития азербайдъанской фразеологии. Вместе с тем, язык 

древнейшего памятника непосредственно азербайдъанского 

языка – «Китаби-Дэдэ Горгуд»а, 1300-летие которого было 

широко   отмечено   по   линии   Юнеско,   предоставляет   нам 

гораздо   более   обширный   материал,   так   что   в   этом 

отношении ни один исторически засвыдетельствованный ис-

точник   несравним   с   «Дэдэ   Горгуд»ом.   Наконец,   баяты, 

пословицы   и   поговорки,   афоризмы,   крылатые   слова, 

собранные   и   опублыкованные   на   протяъении   последнего 

столетия,   языковые   материалы   «Огузнамэ»   такъе 

предоставляют  широкие возмоъности для изучения в общих 

чертах фразеологической картины азербайдъанского языка 

дописьменного   периода.   Зафиксированные   в   «Огузнамэ» 

около двух тысяч паремий и афористических речений вос-

ходят к глубокой старине и, моъно сказать, являются ровес-

ныками «Дэдэ Горгуд»а. В деле  выработки научного предс-

тавления о тыпологическом характере древнейшего пласта 

азербайдъанской   фразеологии   оказалось   весьма   полезным 

впечатление,   полученное   нами   от   «Гатов»   «Авесты», 

восходящих, по предполоъению, к ХЫ-ЫХ тысячелетиям до 

н.э.

365


Исследование   отмеченных   выше   языковых 

материалов   показывает,   что   в   период   формирования 

общенародного   азербайдъанского языка  (ЫЫЫ-В вв.) и в 

последующие   столетия   азербайдъанский   язык   уъе 

располагал   довольно   богатым   фразеологыческим   фондом. 

История   зароъдения   и   первоначального   развития   и   фор-

мирования большинства фразеологических единиц азербай-

дъанского   языка   намного   древнее   эпохи     складывания 

общенародного   языка.   В   особенности   фразеологизмы, 

связанные   с   огнем,   солнцем,   тюркскими   тотемами, 

хвалебными     словами,   проклятыями,   бранными   словами, 

чуть ли не ровесники человека.

В   статье   фразеологические   единицы   в 

словосочетательных   и   предлоъенческих   формах 

рассматрываются   в   отдельности.   Шыроко   использованы 

труды   А.Демирчизаде,   Г.Байрамова,   С.Дъафарова, 

Б.Шафызаде и других  ученых, собирателей и исследовате-

лей фольклора.

366


QEYDLƏR

I  HİSSƏ.

Ə.HAQVERDİYEVİN DRAMATURGİYA DİLİ.  

Namizədlik   dissertasiyası   şəklində   yazılmış   (1965)   bu 

əsərin   əsas   hissələri   keçən   yüzilliyin   60-cı   illərində   məqalələr 

şəklində, sonra «Yazıçı və dil» adı ilə  «Yazıçı və dil» kitabında 

(Bakı, APİ nəşri, 1975) çap olunmuşdur (s.3-124). Kitabın həcmi 

ilə əlaqədar o zaman   son fəsli və lüğəti çap etmək mümkün 

olmamışdır,  odur ki bu hissələr ilk dəfə çap olunur.

II HİSSƏ.

CƏLİL   MƏMMƏDQULUZADƏNİN   SOVET   DÖVRÜ 

FELYETONLARININ DİLİ.   

İlk dəfə bütöv halda «Yazıçı və dil» kitabında  çap olun-

muşdur (s.125-226). Bu əsərin «İfşa üsulları» fəslindən «Bədii 

ədəbiyyatda komizm üsulları» kitabında (Bakı, «Maarif», 1987) 

istifadə   edildi-   yindən   hazırkı   çapda   həmin   hissə   ixtisar 

edilmişdir.



III HİSSƏ.

TARİX VƏ DİL TARİXİ PROBLEMLƏRİ.

             «AZƏRBAYCAN TARİXİ» -1:  DÖVLƏT, 

ETNOGENEZ VƏ DİLİMİZİN MƏNŞƏYİ MƏSƏLƏLƏRİ.

             İlk dəfə «Təzadlar» qəzetinin 3-10, 10-17, 17-24, 24-31 

iyul, 1 iyul – 7 avqust, 7-14, 14-21, 21-28 avqust 2002-ci il 

tarixli nömrələrində, sonra  «Dil. Tarix. Poeziya»  (Bakı, 

«Nurlan»,  2005) kitabında çap olunmuşdur (s.17-65).



AŞİNA VƏ AZƏRBAYCAN. 

«Ədalət» qəzetinin 2004-cü il tarixli 14, 18, 19, 22  may 

nömrələrində,   tezis   şəklində   «Azərbaycan   və   Türkiyə   elmi-

praktik simpoziumunun   materialları»nda   (İqtisad Universiteti, 

Bakı,   2004,   s.170),   «Türk   Dil   Kurumu   V   Uluslararası   türk   dil 

kurultayı.  Bildiri  özetler»də  (Ankara, 20 – 26 eylül  (sentyabr) 

2004,.s.105-106)   çap   olunmuşdur.   İqtisad   Universitetində   və 

Türk   Dil   Kurumunun   5-ci   qurultayında   məruzə   edilmişdir. 

367


«Türkologiya»   jurnalında   (№   1-2,   2005,   s.14-27),   «Kredo» 

qəzetində (4 aprel 2005), «Homerin poemaları və «Kitabi-Dədə 

Qorqud»   kitabında     və   Ankarada   2005-ci   ildə     təkrar   çap 

olunmuşdur.



 AZƏRBAYCANIN İLK SAKİNLƏRİNİN  SON 

XİDMƏTLƏRİ BARƏDƏ. 

 «Kredo» qəzetində  (23 aprel 2005-ci il) çap 

olunmuşdur. 

HOMERİN   POEMALARI   VƏ   «KİTABİ-DƏDƏ   QOR-

QUD».          

«Kredo» qəzetinin 20, 28 yanvar,   4, 11,18, 25 fevral 

2006-cı il nömrələrində və «Aşina və Azərbaycan» məqaləsi ilə 

birlikdə  ayrıca kitab şəklində çap olunmuşdur.



«AVESTA»,   AZƏRBAYCAN     VƏ   DOKTOR   ŞƏFİZA-

DƏNİN ELMİ QÜDRƏTİ. 

«Kredo» qəzetinin  16, 23, 30 sentyabr, 7 oktyabr 2006-

cı il nömrələrində çap olunmuşdur.

ŞUMER – TÜRK ƏLAQƏLƏRİNƏ DAİR YENİ ƏSƏR.

  «Kredo» qəzetinin 2, 9 dekabr 2006-cı il nömrələrində 

çap olunmuşdur.



XI ƏSRİN ANADİLLİ MÖHTƏŞƏM ABİDƏSİ. 

«Kredo» qəzetinin 27 yanvar, 3, 10, 17, 24 fevral, 3, 10 

mart 2007-ci il nömrələrində çap olunmuşdur.

TARİXİ FAKT VAR, TARİXÇİ YOXDUR. 

«Kredo»   qəzetinin   19   may   2007-ci   il   nömrəsində   çap 

olunmuşdur.

ERMƏNİ MİLLƏTÇİLİYİ VƏ BİZİMKİLƏR. 

«Kredo» qəzetinin  7, 14, 21 iyul 2007-ci il nömrələrində 

çap olunmuşdur.                                                

             TÜRK TARİXİNƏ HƏDYAN VƏ YAXUD ZƏRƏRLİ 

BİR DİSSERTASİYA HAQQINDA. 

             «Kredo» qəzetinin 12, 20, 27 oktyabr 2007-ci il 

nömrələrində çap olunmuşdur.



             AZƏRBAYCAN DİLİ FRAZEOLOGİYASININ ƏN 

QƏDİM QATI (YAZIYAQƏDƏRKİ DÖVR).

             M.Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutu, «Filologiya 

məsələləri» (№ 2,2006, s.3-53) məcmuəsində çap olunmuşdur. 

368


369

KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR

Zaman ƏSGƏRLİ

. GƏLƏCƏK SORAQLI YARADICILIQ

...................................................................................5 - 

38

I HİSSƏ

Ə.HAQVERDİYEVİN DRAMATURGİYA DİLİ 

(«DAĞILAN TİFAQ» PYESİ ƏSASINDA)

I  FƏSİL. Ə.HAQVERDİYEV VƏ ƏDƏBİ DİLİMİZ 

Demokratik cəbhədən..........................................40

Dil tarixindən mühazirələr...................................45

Türklərin qədim mədəniyyəti olduğu kimi, xüsusi 

əlifbaları 

da olmuşdur.........................................................47

Azərbaycan dilinin tədqiqi və öyrənilməsinə rəhbərlik

...................................................................................52

Ədəbi-bədii dil və mətbuat dili ............................55

Ədəbi dilin təmizliyi və inkişafı uğrunda mübarizə

...................................................................................59

II FƏSİL. YAZIÇI DUYĞUSU, DİLÇİ ƏMƏLİYYATI

Ayın şahidliyi........................................................62

Şivəçiliyə  qarşı....................................................65

Söz və ifadələrin yerinin dəqiqləşdirilməsi..........67

Əvəzetmələr.........................................................71

Əlavələr................................................................76

İxtisarlar..............................................................80

III FƏSİL. LEKSİK VƏ ÜSLUBİ-SEMANTİK XÜSUSİY-

YƏTLƏR

Xalis azərbaycan sözləri.......................................83

Alınma sözlər........................................................88

Şivə sözləri...........................................................100

Köhnəlmiş sözlər..................................................105

Sözün semantik cəhəti. Çoxmənalı və omonim  sözlər

...................................................................................112

370


Sinonim və antonim sözlər...................................116

IV FƏSİL. DRAM DİLİNİN FRAZEOLOGİYASI

Qrammatik xüsusiyyətlər.....................................126

Frazeoloji semantika............................................134

Dram dilində atalar sözləri və məsəllər...............146

V FƏSİL.ÜSLUBİ-QRAMMATİK XÜSUSİYYƏTLƏR

Bəzi morfoloji vahidlərin üslubi xüsusiyyətləri. . .150

Felin zamanları.....................................................151

Fel şəkilləri haqqında qeydlər..............................155

Bəzi sintaktik vahidlərin üslubi strukturu...........158

Cümlə üzvlərinin sırası.........................................159

Mürəkkəb cümlə...................................................165

371


Tabesiz mürəkkəb cümlələr

.................................167

Tabeli mürəkkəb cümlələr

...................................170

Əlavə....................................................................178

Lüğət....................................................................180

Nəticə...................................................................194

II HİSSƏ

CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏNİN SOVET DÖVRÜ 

FELYETONLARINIEN DİLİ

I FƏSİL. İCTİMAİ-SİYASİ (TERMİNOLOJİ) SÖZLƏR 



 BİRLƏŞMƏLƏR....................................................201

Padşah. Çinovnik. Müdir. «Məsul» işçilə

r............ 203

Hökumət. Hakimiyyət orqanları. İdarə və təşkilat 

adları..........................................................................

211

Siyasət. Sülh. Müharibə

.......................................216

II FƏSİL



DİNİ SÖZLƏR VƏ BİRLƏŞMƏLƏR........222



Allah. Peyğəmbər və imamlar. Kiçik rütbəli din 

xadimləri ...................................................................

223

Dinlər, dini kitablar. Dini bayramlar  və ayinlər. Dini 

yer və 

zaman...................................................................

237

III HİSSƏ

TARİX VƏ DİL TARİXİ PROBLEMLƏRİ

«Azərbaycan tarixi» -1:  dövlət, etnogenez və 

dilimizin 

mənşəyi məsələləri..............................................252

Aşina və azərbaycan.............................................295

Azərbaycanın ilk sakinlərinin  son  xidmətləri barədə

...................................................................................313

Homerin poemaları və «Kitabi-Dədə Qorqud......321

«Avesta», Azərbaycan  və doktor Şəfizadənin elmi 

qüdrəti.......................................................................363

Şumer – türk əlaqələrinə dair yeni əsər..............384

372


XI əsrin anadilli möhtəşəm abidəsi.....................395

Tarixi fakt var, tarixçi yoxdur..............................444

Erməni millətçiliyi və bizimkilər...........................454

Türk tarixinə hədyan və yaxud zərərli  bir 

dissertasiya 

haqqında..............................................................472

Azərbaycan dili frazeologiyasının ən  qədim qatı 

(yazıyaqədərki dövr)............................................500

Qeydlər ................................................................556

QƏZƏNFƏR ŞİRİN OĞLU KAZIMOV

SEÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

I  CİLD 

373

Document Outline

  • ***
    • ***
    • ***
    • Исследование преследует цель установления про­ис­хоъ­де­ния и пра­ро­дины «500 ашинских семей», пришедших на Алтай и ос­­­­­­но­вав­ших в ВЫ-ВЫЫЫ ве­ках Великий тюркский каганат. Для этого ис­­­­­­поль­зованы факты, содер­ъащиеся в книге Льва Гумилева «Древ­­­ние тюр­ки», в сравнении с историко-лингвис­тыческими дан­ны­­­­­ми ма­те­рыалов по Передней Азии и древнему Азер­байдъану.
    • Поэмы  Гомера и эпос «Книга моего

Yüklə 3,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   59




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin