Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ



Yüklə 3,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə55/59
tarix31.01.2017
ölçüsü3,71 Mb.
#7271
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   59

Ak kulum ər egiz kork  g….z yıta

 əvəzinə  



Alp kulum, 

ərdəm   yürəgim   sizə   yıta

,   beşinci   sətirdə   əvvəlki      



öz

  sözü 


əvəzinə  

yüz

,     yeddinci   sətirdə    



Üçin

  sözü   əvəzinə    



Arslan 

oxumuşdur».(21, 302) Heç şübhəsiz, əksər mətnlərdə bu cür hallar 

ola bilər. Bundan əlavə, saitlərin oxunuşunda da səhih olmayan 

hallar vardır. Bu, əlifbanın özündən gəlir. Söz başında işlənən bir 

sıra samitlərdən əvvəl müvafiq 

a, ə

 saitlərindən birinin  nəzərdə tu-

tulması kimi hallar buna aiddir.

Qeyd   edirlər   ki,   Orxon-Yenisey   abidələrinin   əldə   edilmiş 

bütün mətnləri birlikdə bir müəllif vərəqi həcmindədir. Bir neçə 

əsrlik geniş bir dövrü əhatə edən bu qədər az yazı dövrün dil 

mənzərəsini,   xüsusilə   frazeoloji   mənzərəni   lazımi   şəkildə   əks 

etdirə bilməzdi. Buna yazıların səciyyəsi də təminat vermir. Epi-

tafiyalarda,   təbii   ki,   frazeoloji   ifadəyə   elə   geniş   imkan   ola 

bilməzdi.

Bunlar   göstərir   ki,   «Kitabi-Dədə   Qorqud»un   frazeoloji 

fondu 2-ci minillikdə yaranmamışdır və başdan-binadan dastan 

boyları xalq dilinin qədim frazeoloji yatağına söykənmişdir. Odur 

ki   dastanın   dili   yazıyaqədərki   dövrün   frazeoloji   sistemini 

öyrənmək   üçün   qarşımızda   geniş   meydan   açır.  Mənşə   üzrə 

qruplaşdırmazdan   əvvəl   bir   sıra   səciyyəvi   cəhətləri   nəzərdən 

keçirmək üçün bir neçə nümunəyə diqqət yetirək.

Dastanın dilində elə frazeoloji vahidlər var ki, düşünmək 

olar ki, onlar bilavasitə ərəb işğalı, islam dininin yayılması dövrü 

ilə   bağlıdır.



 

Əslində   isə   belə   ifadələrin   bir   qisminin   tarixi   çox 

qədimdir   –   zərdüştilikdən   gəlir.   Lakin   islam   mühiti   onların 

işləkliyini genişləndirmiş və fəallaşdırmışdır.



Qiyamət   qopınca

  (31)  –   ifadəsi   Azərbaycan   dilinə 

məxsus   frazeoloji   törəniş   qaydalarına   uyğun   yaranmışdır. 

Qiyamət

  sözü   islam   təbliğatçılarının   şərhində   dəhşətli   tufanı 

nəzərdə tutmuş, 

tufan qopur

 ifadəsinə müvafiq 

qiyamət qopur 

ifadəsi yaranmışdır. Deməli, frazeoloji vahidlərin təşəkkülü üçün 

316


fel   çoxmənalılığının   (oxşar   əşyalar   və   hadisələr   üzərinə 

köçürmələr)     mühüm   rolu   olmuşdur.  

Sənin  oğlın  kür  qopdı, 

ərcəl qopdı.  Nə yerdə gözəl qopdısa, çəküb aldı

 (36-37) misal-

larından   göründüyü   kimi,  

qopmaq

  feli   «Dədə   Qorqud»un 

dilində frazeoloji vahid tərkibində çox fəal olmuşdur.  

Qiyamət 


qopur

 ifadəsi bu gün də dilimizdə işlənməkdədir.



Qılıc   çaldı,   din   açdı

 

şahi-mərdan   Əli   görkli



  (32)   – 

cümləsində 

qılıc çaldı

 – vuruşdu, 

din açdı

 – din yaratdı, yeni dinə 

yol açdı mənasındadır.  

Qılıc çaldı, çal qılıcın

  ifadələri bütün 

döyüş   boylarının   işlək   ifadələrindəndir.   Heç   şübhəsiz,   hər   iki 

ifadə qılınc və din anlayışları qədər qədimdir. Bunlardan birincisi 

bu gün də işlənməkdədir; 

din açmaq

 ifadəsi işləkliyini itirmişdir.



Yum  verəyin.

  (41)  


Yum  vermək

  –   xeyir-dua   vermək 

deməkdir.   M.Rəsulzadə   Azərbaycan   cümhuriyyətinin   ilk 

parlamentini açarkən bu sözdən istifadə etmişdir:   «Möhtərəm 

məbuslar!   Azərbaycan   Cümhuriyyətinin   ilk   məclisi-məbusanını 

açmaq  


yum   səadəti,

  siz   möhtərəm   məbusları   təbrik   etmək 

şərəfinin öhdəmə düşməsi ilə müftəxərəm (alqışlar), əfəndilər!» 

(24, 379) Bu gün dilimizdə işləkliyini itirmişdir.



Qarnım   toymadı,   yüzim   gülmədi

    (33)   –   ifadələri 

şəxsin   əhvalını   göstərir,  lakin   bunlardan    ikincisində   frazeoloji 

məna daha güclüdür, çünki həmin ifadə sonralar dərin ictimai 

məzmun   qazanmışdır.   Qurbaninin   poeziyasına   diqqət   yetirmək 

kifayətdir:  



Üzüm  gülməz,   heç   açılmaz,   ah,   mənim!

 

Mənim 



üzüm   gülməz  Vətəndən   ayrı

  və   s.   Bu   ifadələr     bu   gün   də 

işləkliyini saxlamışdır. Şübhəsiz, ifadə etdikləri anlayışlar bəşərin 

yaşıdıdır. 



  Qanun dökəyinmi

  – ifadəsi  

qan tökmək

  şəklində tayfa 

davalarına, xalqlararası döyüşlərə və fərdi ölüm-öldürmə halla-

rına aid edilərək, geniş ictimai məzmun qazanmışdır. Dastanda 

isə Dirsə xanın şəxsi ailə münasibətləri ilə bağlı işlənmişdir və 

mənacə ilkin – etimoloji kökünə yaxındır.



Göz gəzdirdi, yürəgi oynadı, bağrı yanar 

(37) ifadələri 

də dastanın dilində ilkin təbii semantikasına daha yaxındır. Lakin 

bununla belə, artıq frazeoloji məna qazanmışlar.  



Göz açuban 

(gördigim),     könül   verib   (sevdigim)  

kimi   frazeoloji 

birləşmələr də ilkin-natural mənasına indikindən yaxındır. Lakin 

317


eyni  zamanda,  bu qədər  qədim tarixə  malik olmaları  dilimizin 

frazeoloji   qatının   daha   qədim   dövrlərdə   təşəkkül   tapmış 

olduğunu sübut edir.

(anın)   könlinə   ilham   edərdi,   əllərindən   almıya,  

sözün tutıb (təmam edərlərdi), namaz qılan, qulaq urıb 

(dinləyəndə)

  (32)   –   ifadələrinin   hamısında   frazeoloji   məna 

vardır  

Könlünə ilham etmək

  – ilham vermək, bir şey haqqında 

qəlbinə duyğular yeritməkdir;  

əlindən almaq

  – hakimiyyəti ələ 

keçirməkdir

;     sözün   tutmaq

  –   sözünə,   məsləhətlərinə 

baxmaqdır; 

qulaq urmaq

 – dinləməkdir, eşitməkdir – indi 

qulaq 

vermək


 şəklində işlənir.

  Yaqan,la   boğazından   tutayınmı,   (qaba)   ön,cəm 

altına salayınmı

 (35) – ifadələrində frazeoloji məna zəif, ilkin 

məna əsas olsa da, birləşmələr artıq frazeoloji inkişaf yolundadır. 

Birləşmələrin ümumi mənası öldürmək, məhv etməkdir.

Elə birləşmələr var ki, onların hələ çox sonralar frazeoloji 

vahidə çevriləcəyi hiss olunur. Məsələn, 

Bunlu qoca ilə  Yapağlu 

qocayı   Dəpəgözə verün, aşın pişürsün  –  

cümləsində

   aşını 

bişirmək 

birləşməsi hələ həqiqi mənadadır, fraza izləri yoxdur – 

hələ birisinə kələk gəlmək, birisini ağır vəziyyətə salmaq məna-

larını qazanmayıb.

Frazeoloji vahidlərin bir qisminin  komponentlərində  həqiqi 

məna izləri qaldığından tərəflər arasına müxtəlif sözlər daxil ol-

muşdur. 

Qara tırnaq ağ yüzümə çalayınmı

 (76) - cümləsində 

fraza «tırnaq çalmaq»dır. Lakin onun birinci tərəfi öz təyini, ikinci 

tərəfi obyekti  ilə işlənmişdir: 

qara tırnaq



ağ yüzünə çalmaq



Bağır basmaq, yandı bağrım, göynədi içim

 kimi ifadələr də 

fiziki əsasına yaxındır.

 

Əl götürdilər, hacət dilədilər. (

35) İnsanın göz açdığı 

ilk gündən göylərə tapındığını nəzərə aldıqda bu ifadələr daha 

qədim ola bilər. Lakin islam dininin təsiri ilə daha işlək olmuşlar. 

Əl götürmək, dua etmək, hacət diləmək

  sinonim ifadələri bizim 

günlərdə yenə də aktuallaşmaqdadır. 



Əcəl aldı

   (42) - öldü, (qardaşını) 



həqqinə qodı

 – dəfn 


etdi – ifadələrinin də islam dini ehkamları ilə bağlı yarandığını 

güman etmək olar. Lakin, şübhəsiz,   ifadə etdiikləri anlayışlara 

görə  tarixən daha qədimdir.

318


Ölmək,   öldürmək

  anlayışlarının   çoxu   müəyyən   vasitə   ilə 

reallaşan   prosesi   bildirir:  

qol-bud   olup   yer   yüzinə 

düşməyincə

  (38),  



oxa   düşdi,   şəhid   oldı

  (46),  



at   ayağı 

altında qalmasun

  (48),  



ər bögürdən

  (49), (kafərə)



  qırğın 

girdi

 (50), (on iki bin  kafər)



 qılıcdan keçdi,

  

(baş kəsübdir), 



qan dökipdir

 (69), (Əzrayıl ol yigidin) 



canın aldı, canını xır-

latğıl

 (79), 


canın verərmisən, xırlamağa başladı

, (dilədi ki) 



olanı həlak qılaydı, canımı alasan

 (82), 


ödi sındı 

(100). Bir 

qismi təbii ölüm anlayışını bildirir:  

can verdi  

(öldü) (100)  



can 

vermədi

  (yəni   canını   sənə   vermədi),  



gözlərin   uyxu   almış 

(ölüm   yuxusu)   (39),  



canın   seyranda   imiş  

(ruhu   göylərdə 

olmaq mənasında),

 canın varsa

  (dirisənsə) (39),  



yer gizlədi 

(41) və s,



 

Ağlı    başından   çıxmaq,  huşunu   itirmək,  çətin  vəziyyətə 

düşmək     mənalarında   işlədilmiş   frazeoloji   vahidlər   də   əsaslı 

dəyişikliyə   uğramadan   dilimizdə   yaşamaqdadır:



  ah   etdi,   əqli 

başından getdi,  dünya-aləm gözinə qaranu oldı, dünya-

aləm   (kafərin)   başına   qaranu   oldı

  (44),  



başım   bunaldı 

(45),  


ah eylədi,  başından  əqli  getdi,     əqlim-usum  dərə 

bilmən.

  (44) 


Bu misallarda  

qaranu

  – qaranlıq,  



bunaldı

  – zəiflədi,  



us

  – 


ağıl mənalarındadır və dəyişiklik bunlardan ibarətdir.

Qazan bəg  yola getdi

  (44) cümləsində  

yola getdi

  ifadəsi 

eyni     mətndə işlənmiş 

yola düşdi

 ifadəsi ilə sinonimdir.  



Düşdi 

feli zəif şəkildə «yıxıldı» mənasını da ifadə edir, bu məna dilimizdə 

arxaikləşdikcə 

getdi 

sözü 


düşdü

 sözü ilə əvəz edilmişdir.         

«Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində işlənmiş frazeoloji vahid-

ləri komponentlərinin mənşəyinə görə qruplaşdırdıqda türk mən-

şəli   sözlərdən   yaranmış   frazeoloji   vahidlərin   təbii   üstünlüyü 

müşahidə olunur. Müasir dilimizdə olduğu kimi, dastan boylarının 

dilində də feli frazeoloji vahidlər aparıcıdır.

Frazeoloji   vahid   tərkibində   şəxsli   fellər   felin   müxtəlif 

şəkillərindədir.

Feli komponent əmr şəklindədir. 

Fel əmr şəklinin əksər 

şəxslərində özünü göstərir.  

1-ci şəxs təkdə – qara 



tırnaq

 ağ yüzümə 



çalayınmı

 (76), 

(yigidin) 



canın qurtarayım;

 (82)


319

2-ci şəxs təkdə –  

bağır basğıl

   (42),  



ava çıxğıl

  (37), 


avımı   bozma

  (47


),  (sən)  aradan   çıqğıl

    (82),  



Oğuzı 

sındırğıl;

 (117) 


3-cü şəxs təkdə – (

anam mənim içün) gög geyüb, qara 



sarınsun

  (76),  

(mənim)  qanım  (Aruza)  qomasun

    (126), 



qırımım (Qazan) olsun;

 (126)


1-ci   şəxs   cəmdə   –  

xoş   keçəlim

  (47),  

(Sənünlə)  gürəş 

tutalım

  (55),  



kəsim   kəsəlim  

(113),    



aradan  (Beyrəgi) 

götürəlim

 (125), 


qanın alalım;  (

126)


2-ci   şəxs   cəmdə  

–   (məni)   yolımdan   ayırman

  (113), 

(ayağına)  ət   tuşağın   urın

  (

evləndirin



  –   mənasında)   (113), 

başınuz yarağın görün

 (121). 


1-ci şəxsin təkində  

–ayın, -ayım

,   cəmdə  



–alum, -əlim 

şəkilçiləri   arxaik rəng almışdır, az işlənir (-

əyin  

forması). 2-ci 



şəxsin təkində işlənən 

–ğıl 

 şəkilçisi şivələrdə məhdudlaşmışdır. 

2-ci şəxsin cəmində işlənən  

-man (ma+n)

 şəkilçisi  bu gün də 

olduğu kimi Cəbrayıl rayonu Soltanlı kənd şivəsində işlənmək-

dədir.(23, 170-184)



Xəbər   şəklində.  

Feli   frazeoloji   vahidlərin     böyük   bir 

qisminin   xəbəri   felin   bu   şəklində   işlənmişdir.

 

Frazeoloji   vahid 

tərkibində xəbər şəklində olan fellər, başlıca olaraq, aşağıdakılar-

dan ibarətdir

:

  Saldı  

-  

boyına   saldı

    (37),

  toqındı   -  

(qulağına)  

səs 

toqındı


 (41),

 qatmışdır - 

(evini) 


bir-birinə qatmış(dır

),

 verdilər 



(buğayı) 

qoyu verdilər 

(buraxdılar)

 

 (36)


, sımadı - 

(anasının

sözin sımadı



 (40)

, dəpdi - 

(kafərlər

) at dəpdilər, boyladı 

boy 


boyladı

 (42)


, soyladı 

- 

soy soyladı

 (42)

, endirdi -

 

baş endirdi 



(42)

, gəlməz  

-  keçimcə  

gəlməz (mana),   qaxarlar -

 

başıma 


qaxınc qaxarlar

 (47)


, girdi – (

ikisi bilə) 

yola girdi

, (bazırganlar) 

yola girdilər 

(46), 


 tağlarsan - bağrmla

 

yürəgim 



(nə)

 tağlarsan 

(47), 

saldılar 

at saldılar

 (52), (Qazana) 

adam saldılar

, (təkur) 

adam   saldı

  (yəni   göndərdi)   (117),  

gördilər   -  yol-yarağın 

gördilər


  (53)

, işlədin -  ərlik işlədin,  ısırdı -  

(yigit)  

barmağın 

ısırdı


 (dişlədi), 

 dökdi - qan dökdi

(qarıcuq anan) 

qan-yaş dökdi 

(76),  


gözinin   yaşın   dökdi,

 

axtardı  



-  

adam   axtardı  

(özü   ilə 

döyüşə bilən istədi),



 qodı - 

(oğlana) 

ad qodı, götürdi 

– (qara) 

başım götürdüm

   (sana gəldim)   (baş götürüb gəlmək və ya 

320


getmək)

,  

(oğuz bəgləri) 

əl götürdilər, bindi - 

(bəglər həb) 

ava 

bindi,   qaynadı -  



(Beyrəgin)  

qanı qaynadı, qaxınc edərlər – 

başuma qaxınc, yüzimə toxınc edərlər, girdi - 

(qızın incə) 

belinə 

girdi, endirdi - baş endirdi, basdı - bağır basdı



 (56)

, gördi – 

dügün   yarağın   gördi

  (57),

  yırtdı   -  yaqasın   yırtdı,   geydi   - 

(Banıçiçək) 

qaralar geydi

 (58)


, şükr eylədi - allaha şükr eylədi

qara oldı -  toyın, dügünin qara oldı, yandı -  yandı bağrım

göynədi -  göynədi içim

  (60)


, qoyulubdır -  yürəginə qaynar 

yağlar qoyulubdır

,  

sarsılubdır -  qara bağrın sarsılubdır

  (62)




toldı   -  

(qara   qıyma)  

gözləri   qan-yaş   toldı

  (62),


  aldınuz   - 

(bənim


) başım-beynim   aldınuz

  (82)


, çaldılar -  

(Oğuz bəgləri) 

əl-ələ çaldılar

 (63)


, verdi - tənri

 (mana) 


yol verdi, almış - 

(on 


parmağını)  

souq   almış,   yırtdın   -  yanağın   yırtdınmı,   keçdi   - 

(Beyrək)  

suçından keçdi

  (67)

, dökdinmi -  

(acı)  


yaş dökdinmi



çökdi -  diz çökdi

  (69)

, qazanıbdır -  ad qazanıbdır,   duşaq 

oldun - mana (

sən yaman yerdə) 

duşaq oldun

 (70),


 basıldı - 

yağı   basıldı,     gəzdirdi   -  

(sağlan   solına)  

göz   gəzdirdi

  (72), 

çıqardı, geydi - 

(bəg oğulları) 

ağ çıqardı, qara geydi, tuta bil-

məz - 

(dəxi sənin)  

yerin tuta bilməz, görməz oldı - görər gözi 

görməz oldı, tutmaz oldı -  tutar əli tutmaz oldı,   qılmaq - 

(yarligümə)  

şükr   qılmaz

  (79),  

qıymaq

 

–   canımı   qıya   bilməm 



(82), y

olmaq 

-   


saçın yolarmısan

 (82), 


çaldı - əlin əlinə çaldı

qorxutdum –  gözini qorxutdum

  (80)


, sığınmaq -  

(tar ətünə, 

gen)  

qoltuğına   sığunı



  (gəlmişəm)   (87

),    boşaldı

  -    


taraqlığı 

boşaldı, mavıldı - gedisi mavıldı, yaqmaq - 

(eşqi ilə) 

oda yaqar 

(88), 

qalmaq -

 

dəvə əlində qalmışdı



 (93), 

diləmək

 - 


ər dilədi 

(94),  


tar olmaq

  - (yalan)  

dünya başına tar oldı

,  


  oynadı  - 

yürəgi oynadı, gördi -  düş gördü

  (yuxu),  

aldım  

- (Dədə Qor-

qutdan

)   ögüt   aldım,   kəsdi   -  yol   kəsdi,     qusdurdı   -  



(Aruz 

qocaya)  

qan   qusdurdı,   saldılar   -  

(ayağın)   t

oprağına

  (məni) 

saldılar  

(103),  


aldın  

-   (qardaşın)    

qanın   aldın,   qurtardın   - 

(Qalın Oğuz bəglərini)  

bundan qurtardın,     baturdın -  

(alplar 


içində bizi qusqunımızdan) 

balçığa baturdın

 (105)

, qopdı - 

(nə-


lər)  

qopdı


  (mənim)  

başıma


  (106),  

çıqdı   -  ayaq   yoluna   çıqdı 

(111),


   aradı -  

(anasının)  

dilin aradı, çıqardı -  il çıqarmadılar 

(121), 


geyib

-

sarındılar -

 

qara geyüb gög sarındılar





 basmadı 

-

  (Beyrək) 

ətməgün basmadı

 (126)


, verdi – (

sənin)  


yolında baş 

321


verdi

 (başını verdi - öldü) (126), 



qarartdı 

– (kafərə) 

göz qarartdı 

(71) və s.

Feli frazeoloji vahidlərin əksəriyyəti bu gün ədəbi və canlı 

danışıq dilimizdə işlənməkdədir. Heç şübhəsiz, keçən 1500 ildən 

artıq bir müddətdə bir sıra səs keçidləri də baş vermişdir – kar 

səsin   cingiltiləşməsi   və   ya   əksinə.   Məsələn:    



dəpdi,   dökdi 

sözlərində



  d   >   t  

keçidi,


    tağlarsan,   toldı,   tar   olmaq 

sözlərində 



t > d 

keçidi,


  yaqmaq 

tipli sözlərdə



 q > x 

keçidi və 

s.

 

Qeyd edilən feli frazeoloji vahidlər tərkibində fellərin xeyli 

hissəsi çoxmənalıdır:

tutdı   -  

(Qaracıq   çobanın)  

acığı   tutdı;

 

(Qazanı   kücicik) 



ölüm tutdı

 (49), (Oğuz bəgləri) 

yüz göyə tutdılar,  

(yigidin) 

gözi 

(boz ayqırı) tutdu 



(116),

  (

Ağ saqallı)  

qarışı tutdı ola

,  


gözi yaşı 

tutdı ola

 (103), 

taşa tutdılar

  (120);

 

düşdi -  

(bazırgan dəxi)

  öglərinə düşdi,  yola düşdi

  (60), 


(Çobanın)  

içinə qorxu düşdi

,   (kafərlərin)  

gözünə qorxu düşdü

ayağına düşdilər



 (122); 

aldı - 

(oğlını sağ) 

yanına aldı,

 (Qazanın qarannulu) 

gözüni 

uyxu aldı



 (116);

verdilər   -  səlam   verdilər,  qulun   verdi,   köşək   verdi 

(balaladı), 

ögüt verdi

  (47);


gəlür - əlündən

 (nə) 


gəlür

 (65


), başıma

 (gör nələr) 

gəldi



(Uruza bu iş)  



xoş gəlmədi

  (68), (baqa-baqa Uruzın)  

eşqi gəldi 

(72) və s.

Frazeoloji vahidlərin bir qismində asılı tərəf

 

arxaikləşmişdir: 



(Beyrək)  

suçından


  keçdi,  

çöldi  


alıbdır,   (Qalın   Oğuz   bəglərini) 

bundan


  qurtardın,   (Beyrək)  

ətməgün


  basmadı.   İfadələrin     bir 

qismində feli tərəf köhnəlmişdir. Belə ifadələrdə köhnəlmiş tərəf 

sonralar yeni sözlərlə əvəz edilmişdir

:  sözün sımadı  -sözünü 

sındırmadı, barmağın     ısırdı - barmağını dişlədi,  yola girdi 

- yola düşdü,  ava bindi  - ova getdi   

və s.   

Boy boyladı,  soy 

soyladı, taraqlığı boşaldıgedisi mavıldı (mavladı) 

kimi ifadələr 

isə köhnəlmişdir və daha işlətmirik. 

Bir sıra ifadələr müasir dilimizdə işlənsə də, mənası dəyiş-

mişdir. Bəzi ifadələr qrammatik cəhətdən səlisləşmişdir: 


Yüklə 3,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   59




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin