toldı -
(qara qıyma)
gözləri qan-yaş toldı – gözləri qan-yaşla doldı
; (Ağ
322
saqallı)
qarışı tutdı ola, gözi yaşı tutdı ola
,
- yoxsa qarğışı
tutdu?; tuta bilməz -
(dəxi sənin)
yerin tuta bilməz
–
yerini
tuta bilməz.
Görməz oldı
sözləri ilə yaranan ifadələr
(
görər
gözi görməz oldı
,
tutar əli tutmaz oldı) məhdudlaşmışdır; (tar
ətünə, gen)
qoltuğına sığunı
(gəlmişəm), - tipli birləşmələrdə feli
bağlama arxaikləşmişdir və s.
Frazeoloji vahidlərin bir qismində fel xəbər şəklinin hekayə-
sindədir:
Ölməyə-yitməyə getməmişdim,
(36), (Dərvənd ağzına)
düş vermiş idik
, (oğlın olmasaydı)
malımız getmişdi, qara tağın
yıxılmışdı
(66), (oğul)
ata sözin iki eləməzdi, sayru düşmüş idi
(79),
qara buğranın yüzin görməmişlərdi
(85),
bəgləri basub
oturardı
(110) və s.
Dastanın dilində feli komponenti arzu və şərt şəkillərində
olan frazeoloji vahidlər də vardır:
Arzu şəklində: (
dilədi ki,)
dədəyi dəpərə çala
(56),
qopuz
çalam
(65), (Şöylə çalayım ki, künbədlə)
tartağan olasan
(103),
yeyəsən-içəsən, xoş keçəsən
(85).
Şərt şəklində:
qan tökməsə
(53),
gözin kimi tutarsa,
könlin kimi sevərsə.
(113)
Ümumi şərt şəklində:
basılacaq
olursam.
Şəxssiz fellə formalaşan feli frazeoloji vahidlər içərisində
əsas yeri
feli sifət birləşməsi
şəklində olan ifadələr tutur. Feli
bağlama birləşməsi şəklində formalaşan frazeoloji vahidlər də az
deyil. Feli tərəfi məsdərdən ibarət olanlar nisbətən azdır.
Feli sifət
birləşməsi modelində formalaşan frazeoloji
vahidlərin əsas tərəfində aşağıdakı şəkilçilər işlənmişdir:
-mış
şəkilçisi:
biligi yetmiş
(41),
əqli şaşmış, gözin uyxu al-
mış
(yigit) (116);
-duğı
şəkilçisi: (bir yasduqda)
baş qoduğım
(58),
saçum
yolduğum
(67), (Qazı ərənlər)
başına nə gəldügin
(söylədi) (67);
-an
şəkilçisi: (Bayındır xanın)
yağısın basan
(44), (qaranqu
axşam olanda
) güni toğan
(45), (Qıpçaq Məlikə)
qan qusdıran,
bığlarından qan çıqan
(50),
baş qaldıran
(kafərləri) (54),
ağ
çıqarıb qara giyən
(qızlar) (59),
ərə varan
(qız) (65
), ər
bögürdən
(77), (kafərə)
qan qusduran
(79),
can verən
(yaşadan),
can alan
(öldürən) (80), (göz qaquban)
kön,ül alan
,
323
(«hay» demədin)
baş götürən
(kəsən) (87), (yağı görməsə)
qan
ağlıyan
(95).
Ög tamarın dəlübən qanın soran
– tipli birləşmələr
frazeoloji vahidlərin ilkin etimoloji əsasıdır. Belə həqiqi mənalı
sərbəst birləşmələr tədricən məcaziləşərək
istismar etmək
mənasını verən sabit birləşmələrə çevrilmişdir.
-an,-ən
şəkilçili frazeoloji vahidlər dastanın dilində daha iş-
ləkdir və qeyd etdiyimiz misallardakı əksər frazeoloji vahidlər
(
yağısın basan, qan qusduran, günü doğan, baş qaldran, ağ çıxarıb
qara geyən, can verən, can alan, könül alan
) bu gün də dilimizdə
olduğu kimi işlənməkdədir. Bir qismi leksik dəyişikliyə uğramış
(
bığlarından qan çıxan – bığlarından qan daman, ərə varan – ərə
gedən
), bir-ikisi hazırkı sivilizasiya üçün yararlı olmasa da, obyektiv
şəraitdə dirildilə bilən birləşmədir (
baş gətirən, ər bögürdən
).
Frazeoloji vahidlərin əksəriyyətində asılı tərəf təsirlik haldadır
:
(kafərə) qan qusduran, baş qaldıran
və s
.
Asılı tərəfi adlıq halda
(
güni toğan
), yönlük halda (
ərə varan
) olanları da vardır.
Əsas tərəfi
feli bağlamadan
ibarət olan frazeoloji
vahidlərdə aşağıdakı feli bağlama şəkilçiləri mühafizə
olunmuşdur:
-ıb
şəkilçisi:
baş endirüb
(54),
yaqa tutıb
(kafərlə uğ-
raşayım), (tatlu)
damaq verüb
(soruşduğım) (
sormaq
feli) (93),
(bir yasdıqda)
baş qoyub
(əmişdigim) (85),
könül verib
(sevdigim)
(59), .(qırx yigidin
) boyuna alıb
(34), (oğlancığını
) yanına alub
(35),
sağraq sürüb
(içərlərdi),
çaxmaq çaqub
(od yaqdı), (yolın)
qıyısın alub
(oturdı) (44),
yolı əlinə alub
(yortdı) (76),
atum boğaz-
layub
(113),
buta alub
(56);
-anda
şəkilçisi: (qara)
başına düşəndə
(başına gələndə)
(73),
acığı tutanda
(50);
-madın
şəkilçisi:
yılan soqmadın
(37),
elim-günim
çalmadın
(çapıb-talamadan) (125);
-ərkən
şəkilçisi:
gözüm görərkən
(yəni gözüm sağ ikən)
(85);
-
uban
şəkilçisi:
yaqa tutuban
(yiləşdilər) (93),
göz açuban
(gördigim) (59);
-ınca
şəkilçisi:
qanın almayınca
(113).
324
Misallardan göründüyü kimi,
-ıb,-ib,-ub,-üb
şəkilçili feli
bağlama modeli əsasında qurulmuş frazeoloji vahidlər böyük
üstünlüyü ilə seçilir. Asılı tərəf əksərən qeyri-müəyyən təsirlik
haldadır:
könül verib, baş endirüb, yaqa tutıb
və s. Bir qismində
asılı tərəf yönlük haldadır:
boyuna alıb, yanına alub
; təsirlik və
yönlük hallarda:
yolı əlinə alub
(yortdı).
Əsas tərəfi məsdərdən ibarət olan frazeoloji vahidlərin asılı
tərəfi yönlük və təsirlik hallarındadır:
Asılı tərəf yönlük haldadır
:
ilərü turmaq
(gərək) (56),
toğana aldırmaq
(ovlamaq) (79).
Asılı tərəf təsirlik haldadır: qanın almaq, dölün almaq
(50),
baş kəsüb qan tökmək
(111) və s.
Müasir dilimizdə olduğu kimi, «Dədə Qorqud»un dilində də
ismi frazeoloji vahidlər
feli frazeoloji vahidlərə nisbətən azdır.
Lakin struktur baxımdan, əmələ gələ biləcəyi ismi birləşmə
modellərinin əksəriyyətini əhatə edir. Bu cəhətdən ismi birləş-
mələri etimoloji əsasını nəzərə almaqla aşağıdakı kimi qruplaş-
dırmaq olar:
Yanaşma əlaqəli ismi birləşmə şəklində
formalaşanlar:
kiçi dügün, ulu dügün
(59);
Uzlaşma əsasında formalaşanlar
:
bığı qanlu
(52),
alnı
açuq
(83),
quş yürəkli;
İdarə əlaqəsi əsasında formalaşanlar
:
sana yazığı yoq
(41),
atıma yazıx, canıma yazıx
(48);
Qarşılıqlı tabelilik əsasında formalaşanlar
.
a)
yanaşma-uzlaşma əlaqəsi ilə
: (qalmış)
yigit arxası
(42), (qalın)
Oğuz arqası
, (qara)
Dərvənd ağzına;
b) uzlaşma-idarə etimoloji əlaqəsi ilə
:
Türküstanın
dirəgi
(63);
Asılı tərəfi qoşmalı olanlar:
səninlə işim yoq, sənünlə
mənim oyunum yoq
(65);
Zərf birləşməsi şəklində
:
əl altından
(56),
baş üzərinə
(56);
Predikativ birləşmə şəklində: (
buna)
heç qapu-baca
yoğdı
.(yəni hardan istəsə girirdi) (110).
Frazeoloji vahidlər içərisində elələri də var ki, əsas tərəfi mə-
nasını dəyişmişdir:
(Bayındır xanın) söhbətinə dərilmişdi
(52)
325
ifadəsində
dərilmək
– «toplaşmaq» mənasındadır, indiki
mənadan fərqlidir. Əsas və ya asılı tərəfdə Sözün arxaik formaları
qalmışdır:
(mənim) namusum qanda vara
(namusum hara
gedə), (75),
dünya-aləm gözünə qaranu oldı
(79).
Komponentlərindən biri alınma sözdən ibarət olan
frazeoloji vahidlər
.
Tərkibində alınma söz olan ismi frazeoloji vahidlər azdır. Belə
ifadələrdə alınmalar ümumişlək sözlərdən ibarətdir:
xəbər, bəxt,
təxt, can, iman, sədəqə, allah, qurban, şivən, dünya, qüdrət
və s. Məsələn:
başum bəxti, evüm təxti
(36),
qara başın
sədəqəsi
(53),
allah-təalanın qüdətilə
(67),
ağır şivən
(71),
gəlimli, gedimli dünya
(87),
aruq candan
(98), Bunların bir qis-
mi predikativ birləşmə şəklindədir:
(Dərsə xanın) xəbəri yoq
(36),
köksində iman yoqdır
(46).
Maraqlı ifadələrdən biri
aruq candan
ifadəsidir:
Aruq
candan eki qarındaşım həlak oldı
(98).
Aruq
–
arı
– təmiz, saf
mənasındadır – təmiz candan, günahsız candan. İndi bu ifadə
iraq candan
şəklində işlənir və
iraq
sözü «uzaq» mənasını
verir. Deməli, ifadənin əsli türk mənşəli olub, fonetik əvəzlənmə
ilə başqa sözlə (
aruq – iraq
) uyğunlaşma əsasında dəyişmişdir.
Əsas tərəfi təsriflənən fellərdən ibarət olan sabit birləş-
mələr daha çox və daha rəngarəngdir. Belə birləşmələrdə alınma
söz yalnız asılı tərəfdə işlənmişdir:
cavab verəməz
(37),
salam vergil
(36),
(ol qırx yigid)
həsəd eylədilər
(37),
dünyaya gəldi, mədəd versün
(41),
heyfimiz qaldı, başınıza çarə edin
(44),
ğəza etdim, (Qazana)
qəhər gəldi, (Qazan) kafəri alamazdı (məğlub edə bilməzdi),
(Qazana) qeyrət gəldi, (Qazanın) ardına düşdi (46), yürəgilə
canına odlar düşdi, (qırq yerdən) avaz verəsiz (47), (Qazanın)
namusunu sındırayınmı, (atam Qazan) namusunı sımayasan,
(anasının) qərarı qalmadı
(47),
sormaq eyib olmasun, (ağız-
dildən görkli) səlam verdi
(55),
(ah etdilər), əqlləri başlarından
getdi (55), umud üzdilər, dirisi xəbərin gətürsə
(58),
and
içmişəm
(64),
muştuluq (mana nə) verərsiz, (Beyrək) ardına
düşdi
(67),
(Qazanın) əqli başından getdi
(74),
(Qazana)
möhlət vergil, (oğlana) aman verdilər, (ağ südini anam mana)
həlal eyləsün
(75),
qəzəb etmək, qərarı qalmadı, ğeyrətə
326
gəldi
(75),
fani dünya kimə qaldı
(78),
bənizin sarartğıl
(79),
qadam-bəlam toqınar (sana), (mənimlə) cəng edərmisən,
həmlə qıldı
(80),
aman dilərsən
(82
), hekayət eylədi
(96),
(Oğuzın) başına zəval gətürdin
(98),
(Dəpəgözün gözi) həlak
oldı
(101),
nərə urdı, başı qovğada qalmaq, (xanımızın)
nəzəri (bizdən) dönmiş
(112
), (bu sözü) məsləhət gördilər,
ədavət bağladılar
(123),
cavab verdin, murada yetürmədin
(74).
Alınmaların əksəriyyəti min ildən artıq bir dövrdə dilimizdə
işlənən və ədəbi dilimizdə çoxdan sabitləşmiş sözlərdir. Bunların
elələri var ki, bir neçə frazeoloji vahidin tərkibində işlənmişdir;
məsələn,
murad
sözü:
(əri) muradına yetirər
(60),
muradını
(anlar) verər
(44),
(hasarı almayınca) murada irməzəm, (Bey-
rək yigidlərilə) murad verdi, murad aldı
(71),
muradına-
məqsudına irişdi
(87);
məsləhət
sözü:
(nə) məsləhətə
gəldin
, (
necə) məsləhət görərlərsə
(54);
xoş
sözü:
xoş gəldi
(47),
xoş qalun
(101);
xəbər
sözü:
xəbər verə (mana)
(36),
xəbəri
gətürdi
(36) və s.
Alınma sözlü frazeoloji vahidlər içərisində
komponentlərindən biri az-çox arxaik rəng alanları da vardır.
Belələrinin bir qismində alınma söz dilimizdə nisbətən az işlənir:
vaqeə gördi
(44), (Qazan bəgə)
qədim qoyasız
(49), (bazır-
ganlar)
səxt
oldı (53),
zarlıq qıldı
(55),
zarlıqlara girdilər
(58),
(Beyrəgə qatı) fəraq gəldi
(61),
(tənridən) hacət dilədi
(75),
(Oğuz Dəpəgözə)
kar qılmadı
, (
Oğuzı)
salı vermədi,
(Oğuz
əlündə) zəbun oldı
(99),
(künbəd) zirü zəbər oldı
(102),
dəstur
dilədi, (keyik üzərinə) qoğa qopsa
(112) və s.
Vaqiə
sözü yuxu mənasında çoxişlənən söz olmuşdur, şivələ-
rimizdə indi də işlənməkdədir.
Qədim
sözü Qaraca çobanın dilində
Şökli Məlikin qızı nəzərdə tutularaq deyilir: «…
siz anı Qazan bəgə
qədim qoyasız»
. (9, 49) Bu sözün «qırım», «karım» variantları
da vardır. «Qədim» sözü sonralar xədim, xidmətçi mənasında
münasib bilinmişdir. (9, 88, 234)
Səxt olmaq
– çətinə düşmək
mənasındadır; z
arlıq qılmaq, zarlıqlara girmək
– çətin, çarəsiz,
ağır vəziyyətlərə düşmək mənasındadır;
fəraq gəldi –
Beyrəkdə
qəfil psixoloji hicran, ayrılıq dərdinə işarə edir;
hacət
– ehtiyac
olan şey,
kar
– iş, əməl mənasındadır,
kar qılmadı –
bir iş görə bil-
327
mədi deməkdir;
salı vermədi -
boş buraxmaq, getməyə qoymaq
mənasını verir;
əlündə zəbun oldı –
gücsüz, yazıq vəziyyətə
düşdü;
zirü zəbər oldı
- yerlə yeksan oldu;
dəstur dilədi –
rüsxət, icazə istədi
; qovğa
– dava-dalaş mənasındadır. Sözlərin
çoxu şivələrimizdə işlənməkdədir.
Frazeoloji vahid komponenti kimi işlənmiş alınmaların xeyli
hissəsi bu gün də dilimizin lüğət tərkibində olan dini alınma
sözlərdir:
(əl urub) and içdilər, namaz qıldılar, (Məhəmmədə)
salavat götürdilər
(52),
(ağ alnunda beş kəlmə) dua qıldıq
(52),
əl qaldırıb, dua eylədilər, duaları müstəcab olurdı
(52),
(evinə) şivən girdi
(58),
yas tutdılar
(60),
allahına şükrlər
eylədi, (arı sudan) abdəst aldılar, (qara) şivən (sənünlə bilə)
eyliyəyin
(71),
(Oğuz elində) yasım tutsun
(75),
(Basat)
ğəzayə getmiş idi
(71),
(Oğuza) asi oldum, padşahına asi ola-
nın işi rast gəlməz
(110),
(evi ögində) şivən qopdı
(110),
həqqə vasil oldı
(125) və s.
Bu cür ifadələrin bir qismində qrammatik arxaizm vardır.
İndi yönlük halda işlənən asılı tərəf adlıq haldadır:
(Məhəmmədi)
yad gətürdilər,
(
adı görkli Məhəmmədi) yad gətürdi
(67).
Tərkibində alınma söz işlənən frazeoloji vahidlərin də bir
qisminin əsas tərəfi feli sifətlərdən ibarətdir. Asılı tərəfdə
alınmalar əsasdır:
əqli şaşmış
, (37)
qara gərdunda bulduğum
(bu dünyada tapdığım) (36),
(qaba köpəklərə) qoğa salan
(46),
dünyaya gətürdügim
(47),
aman deyən, dünya mənim
deyənlər,
(52),
muradına-məqsudına irməyən
(58),
qurban
olduğım
(58).
Dediyimiz kimi, alınmalar əksəriyyət etibarilə ümumişlək
sözlərdir. Bu cəhət əsas tərəfi feli bağlama ilə ifadə olunanlara
da aiddir. Lakin belələri azdır:
nərə urub (hayqırdı), təkyə
tutub (yüzimə baxqıl)
(75),
kəbin kəsüb
(82) və s. (Dərvişlərin,
müridlərin məhərrəm mərasimlərini keçirdiyi yığıncaqlara
təkyə
deyilirdi).
«Kitabi-Dədə Qorqud»un frazeologiyası çox zəngindir. Fraze-
oloji vahidlərin hamısını toplamaq və tədqiqata cəlb etmək xüsusi
araşdırma tələb edir. Mühüm cəhət bir də bundan ibarətdir ki,
dastanın dilində alqışlar, andlar, qarğışlar, söyüşlər böyük bir lay
328
təşkil edir. Bunlar türk təbiətinə son dərəcə müvafiq, təbii,
emosional ifadələrdir və türkün səciyyəsini, qəhrəmanlıq, mərdlik,
vətənsevərlik keyfiyyətlərini üzə çıxarmaq üçün misilsiz material
verir. Dastanın özündə deyildiyi kimi, «Türkün alqışı alqış, qarğışı
qarğış idi». Alqışlarda da, qarğışlarda da, andlar və söyüşlərdə də
mərdlik, mübarizlik, ağırlıq və sanbal vardır. Həm də bunlar bir çox
hallarda ilkin fizioloji əsasları ilə əlaqəni üzməmişdir, odur ki onların
fraza olmaq keyfiyyətləri bəzən şübhə doğura bilər. Lakin xalqın
dilində sabitləşmələri baxımından ümumi frazeoloji laya daxildir.
Alqışlar.
Alqış bildirən frazeoloji vahidlərin bir qismi dünyəvi
arzulardan ibarətdir. İnsanın öz həmcinsinə, dostuna, ulularına
istək və arzularını bildirmək məqsədi daşıyır. Bunların çoxu
predikativ birləşmə şəklindədir. İfadənin tərkibində hər bir vahidin
əhəmiyyəti var:
Gerçəklərin üç otuz on yaşını toldursa, yeg! On otuz
on yaşında tolsun. Dövlətiniz payəndə olsun. El-
evünüzdə çalub-ayıdan ozan olsun!
(32)
Əgər, məsələn,
Qara başım qurban olsun (bu gün sana)!
Qara ölüm gəldigində keçit versün!
(33) – tipli alqışlardan
qara
başım, qara ölüm gəldigində
hissələrini atsaq.
qurban olsun,
keçit versün
hissələrini saxlasaq, əvvəlki effekt – alqış effekti
zəifləyər. Lakin (
Sən) sağ ol!
(47) (
Babam) sağ olsun! -
tipli alqış-
ların əsasında frazeoloji ifadələr durur və belə ifadələrin subyekti
dəyişə də bilir.
(Anun) bəbəkləri bitsün!
(33)
(Bu ad bu oğlana)
qutlu olsun
! (55)
Qutlu olsun (dövlətüniz).
(63)
(Dövlətlü
xanın) ömri uzun olsun!
(58)
(Ağanuzın ətməgi sizə) halal ol-
sun!
(58) (
Əlün) var olsun!
(62)
Uğurun açıq olsun
!
Sağ-
əsən varub gələsən
! (87)
Gözün aydın!
(115) və s.
(Bəglər), xoş qalun!
(111)
Ağzın içün öləyin, oğul!
Mərə, yü-
zünüz ağ olsun!
(62)
Əsən qalun!
(86) tipli ifadələr bu gün də işlək
ifadələr kimi yaşamaqdıdır.
Ağzın içün öləyin
– ifadəsi xalq arasında
- yaşlıların, xüsusən qadınların dilində işlənməkdədir
. Əsən qalun
ifadəsində
əsən
sözü arxaikləşmiş və
salamat
sözü ilə əvəz
olunmuşdur.
Alqışların bir qismi yarandığı zəmanənin ruhuna uyğun
olub, keçmiş əsrlərlə səsləşir. Texniki inkişafla, döyüş və silah
növlərinin dəyişməsi ilə əlaqədar alqış bildirən bu cür ifadələrə
329
ehtiyac qalmamışdır:
Dostları ilə paylaş: |