dinqir
(tanrı) sözü
dəfələrlə işlənmişdir. «Ümumi yazı dilinin, ədəbi nitqin
formalaşması» - bu, necə ola bilər? Ekvator boyu yayılmış bu qədər
türklər nə təhər ümumi yazı dilinə, ədəbi nitqə malik ola bilərdilər?
Heç 70 illik sovet dövründə Azərbaycan xalqı vahid ədəbi nitqə
sahib ola bilmədi. Çox olsa, ümumi yazı qaydaları, əlifba ola bilərdi.
Qabağa çıxan hər bir tayfanın öz ədəbi nitqi olmuş, xalq formalaş-
dıqca dil də ümumiləşmişdir. «Oğuzların, qıpçaqların və uyğurların
qədim dövrün etnokulturoloji proseslərində rolu» - bu, tarixdən
məlumdur. Müəllifin dediklərindən çox qabaq məlumdur. «Orxon-
Yenisey abidələrinin yazıldığı dövrdə türklərin vahid ədəbi dildən
istifadə etdikləri» məsələsi - tam mənasız söhbətdir. «Ümumxalq
dili leksikasının mövcudluğu» - demək istəyir ki, bütün mövcud
türklərin hamısına məxsus ümumi leksika var idi. Bunsuz dillər
qohum ola bilməz ki! Əlbəttə, olmalıdır, amma bu, vahid türk dili
anlayışını təsdiq etmir. Slavyan, german dillərinin də bu cür
leksikası olub və var. Amma onların fərqli dillər olduğuna heç kim
şübhə etmir. «Oğuz, qıpçaq, uyğur mənşəli dil faktlarının inteqra-
siyası» - bu («oğuz, qıpçaq, uyğur mənşəli») özü təsdiq edir ki,
müəllif düz fikirləşmir və dil yanılıb düzünü deyir: yəni hələ o dövr-
də türk dilləri lüğət etibarilə də fərqlənirdi. Amma bu «inteqrasiya»
söhbəti də o qədər əsaslı deyil. Bir neçə dəfə dağılıb ara
məsafələrlə yenidən qurulan xaqanlıqda hansı güclü inteqrasiyadan
danışmaq olar? «Oğuz, qıpçaq, uyğur mənşəli dil xüsusiyyətlərinin
ədəbi dil normalarını təşkil etməsi» - bu lap inteqrasiyanın yüksək
pilləsidir! Yazılı qolu olan ədəbi dilin şifahisi özündən əvvəl yaranar.
Orta əsrlər dövründə «regional türkilərin yetişməsi» - yəni X əsrdən
268
sonra xaqanlığın dağılması ilə türklərin hərəsinin bir yana üz tutub
lokallaşması deməkdir – dil fərqi olmadan. Bunu yuxarıda izah
etdik, yenə də sözümüz olacaq. Son üç «yenilik» isə tarix
kitablarında var.
Bunlar heç. Bunların bir qismi müstəsna olmaqla, çoxuna
dözmək də olar. Amma Aşağıdakı «yenilik» lap «möcüzədir». Bu
«yenilik» də müəllifin «vətəndaşlıq» mövqeyi ifadə olunmuşdur:
«orta əsrlərin oğuz etnokulturoloji mərkəzinin xüsusi əlamətlərlə
səciyyələnməsi» «yeniliyinin» mühüm komponentlərindən biri
belədir:
«oğuz dil subyektlərinin iştirakı ilə Türküstanda,
Qafqazda, Kiçik Asiyada yeni etnik – mədəni mühitlərin
formalaşması».(
s.6) Bunun mənasını – buradakı gizli fikri oxucu
o qədər də tez tuta bilməz. Həmin tezisi izah etmək üçün bir qədər
geniş danışmaq lazımdır, odur ki keçirəm birinci fəslə (Bura qədər
deyilənlər hələ «Giriş»ə aiddir).
Fəsil «Qədim türk dövründən orta türk dövrünə keçid: tarixi-
mədəni şərait, dil prosesləri» adlanır. Elə başlayan kimi müəllif
yazır: «…qədim türk birliyi süqut edir, qədim türk ədəbi dili
dəyişikliklərə məruz qalır, onların yerinə lokal türk etnik mühitləri və
lokal türk dilləri yaranır.
Mədəni tarixi proseslərin məkanı
Türküstana keçir və Volqaboyuna (oradan Şərqi
Avropaya), Xəzərin şərqinə, İrana, oradan da Bizansa
yayılır»
.(s.8)
Burada bizi maraqlandıran son cümlədir. Lakin əvvəlki
cümlələri də izah etməmək olmur. «…inkişafın sonrakı
stadiyasında» dedikdə, X əsrdən sonrakı dövrü nəzərdə tutur. Lakin
o zaman Xaqanlıq çoxdan dağılmış, türk «birliyi» çoxdan
pozulmuşdu. Hələ onu demirik ki, Xaqanlıq möhkəm türk birliyi
yarada bilməmişdi və bütün türkləri birləşdirməmişdi. Yenə deyirik:
«Qədim türk ədəbi dili» anlayışı aydın deyil. «Lokal türk dilləri
yaranır» nə deməkdir, - bu da bilinmir. Öz «ideyasını» inkar et-
mirmi? Etmir, çünki dil fərqi yox, ərazi fərqi ilə danışır (
lokal
türk
dilləri). Müəllifin fikrinə görə, hətta Xəzərin şərqi də türksüz imiş.
Müəllifin əsas ideyası son cümlədədir. Bu cümlə müəllifin ən
«dəyərli» iki ideyasından birini ifadə edir. Yəni dissertasiyada iki
mühüm «ideya» var ki, onun biri bu cümlədə ifadə olunmuşdur.
Əsas fikir, mühüm «yenilik» olduğu üçün müəllif buradakı fikri bir
269
qədər fərqli şəkildə «Nəticə»də də təkrar etmişdir: «Həm «türki»nin
inkişafı, zənginləşməsi üçün yeni mənbələr yaranır, həm də onun
funksional coğrafiyası genişlənir
, «türki»nin işlənmə diapazonu
əvvəlki
yekcins monotürk mühitindən qeyri-türk mühitlərinə
doğru irəliləyir
.
Türki Qərbi Avropada, Rusda, Balkanlarda,
Kiçik Asiyada, İraqda, İranda, Hindistanda, Tibetdə, Çində
fərqli linqvoetnik mühitlərə nüfuz edir».
(Fərqləndirmə bizimdir
–
Q.K
.) (s.31).
Söhbət «türki» adlandırdığı dövrə, yəni X əsrdən sonraya
aiddir.
Bu iki cümlədə, bir də yuxarıda «yenilik» kimi verdiyi son
cümlədə (içərisində «Qafqaz» sözü işlənən) iki «mühüm» fikir var:
birisi budur ki, müəllif X1 əsrə qədər Azərbaycanda türk təsəvvür
etmir, yəni Azərbaycanın bu dövrdən əvvəlki əhalisinin türk
olduğunu qəbul etmir. İkincisi odur ki, türk dünyasında
umumiyyətlə Azərbaycan tanımır. Baxın, lazım olan hissəni bir də
verirəm:
«Mədəni tarixi proseslərin məkanı… İrana,
oradan da Bizansa yayılır» «Türki… İraqda, İranda… fərqli
linqvoetnik mühitlərə nüfuz edir».
Avtoreferatda yeganə bu
cümlələrdə
Azərbaycan
adı çəkilə bilərdi, müəllif hər iki halda
Azərbaycanı «İran»
adı altında qeyd edir. Anadolunun türkləşdi-
rilməsi tarixi ilə Azərbaycanın türk tarixinə fərq qoyulmur. İkinci
cümlədə fikir daha aydındır: türkün coğrafiyası genişlənir, türk
«qeyri-türk mühitlərinə nüfuz edir». Belə qeyri-türk mühitlərindən
biri də Azərbaycan əvəzinə İran sayılır.
Müəllifin əvvəlki dövr haqqında dediyi «yekcins monotürk
mühit» də doğru deyil, türklər çox vaxt monqollar və çinlilərlə qarışıq
yaşayıb və çox geniş ərazidə yaşayıblar.
Yaxşı, deyək ki, bir sıra müasirləri kimi, bizim hörmətli
doktorant da XI əsrə qədər Azərbaycanda türk görmür və ya qəbul
etmir. Bəs onun milli heysiyyəti haradadır? Bu adam hələ bilmir ki,
«İran» termini çox sonralar yaranıb, farsların yaşadığı ərazi
«Persiya», «Persida» adlanıb. Bu da heç, lap elə deyək ki, «İran»
sözü də olub. Bəs vətəndaşlıq hissinə nə söz?
Məktəblilər də bilir ki, İran olmayanda Azərbaycan var idi
və onun tarixi İran tarixindən 2500 il qədimdir.
270
Ümumən belə təəssürat qazanmaq olur ki, müəllifin daxili dü-
şüncəsinə görə, onun yazdıqlarını heç kəs başa düşməyəcək. Çünki
fikirlərini çox ustalıqla pərdələməyə çalışıb. Ona görə də
erməninin, rusun, farsın deyə biləcəklərini (lakin hələ ağıllarına
gətirmədiklərini) bu əsərdə görmək olur. İstər-istəməz kədərli və
təəssüf dolu nigarançılıq içərisində çırpınırsan. Türkə, türkün
tarixinə bu nifrət haradan doğur?
Əslində, istədikləri məlumdur. Amma hər şeyi açıb demək
olmur.
Bu cür kədərli düşüncələrlə yatdığım vaxt yuxuda nəhəng
gövdəli, ağ saçlı bir müdriklə görüşdüm. Oğlum da yanımda idi,
amma utanmadım, hönkürüb ağladım. Dedim ki, mən bir sıra
hadisələrin səbəbini izah edə bilmirəm, hər şeyi açıb danışa
bilmirəm.
Yır-yığış edirdi, harasa tələsirdi. Ona görə də mənə ötəri cavab
verdi:
-Elədir, hər şeyi danışmaq olmur, - dedi.
Daha başqa yol göstərmədi.
Səhəri Şah İsmayılın şeirlərini oxuyarkən də eyni fikrə rast
gəldim:
Daxi sir var deyilməz xəlq içində,
Yenə söz var deyəsi xülq içində.(169)
Yaxşı, bizim cəmiyyət illərdən bəri İqrar Əliyevin bu əsassız
konsepsiyasına qarşı mübarizə aparır, indi biz yeni İqrar
böyüdürük? Gör cəsarətə bax ki, nə günə qalmışıq ki,
Azərbaycan tarixinə yox deməyə çalışan bir adam mənim əlimlə
doktor olmaq istəyir!
Bu adam türk dillərinin, o cümlədən Azərbaycan dilinin tarixi
inkişaf yoluna dair əsər yazıb doktor olmaq istəyir. Qayda budur ki,
insan öz xalqının həqiqi tarixini üzə çıxarmaq üçün yazılmışlara
əsaslanar, indiyə qədər qoyulmuş bünövrənin üzərinə yeni bir daş
qoyar. Bunun əksinə olaraq, doktor olmaq istəyən bu adam
Azərbaycan elminin bu vaxta qədərki nailiyyətini bir kənara ataraq
deyir ki, sənin tarixin yoxdur, sənin olsa-olsa, 200-300 illik dil
tarixin var. Əslində, heç bunu da demir. Belə də xalq olar? Özü də
271
görürsən ki, bu, savadsızlıqla bağlı deyil, şüurlu şəkildə
respublikanın dövlət dilinin tarixinə hücumdur. Dəridən-qabıqdan
çıxıb düşmənin dediyinin təsdiqinə çalışır: «Sən bura gəlməsən!»
Biz «Aşina və Azərbaycan» adlı məqaləmizdə Xaqanlığı
yaradan tayfanın Azərbaycandan getdiyini sübut etmişik. Gənc
alim isə Xaqanlıq parçalandıqdan neçə yüz il sonra türklərin
Azərbaycana gəldiyini iddia edir. Odur ki bunların heç birini təkzib
etmədən (edə də bilməzdi) Azərbaycanın X1 əsrdən türkləşdirildiyi
kimi ən köhnə və cəfəng fikirlərlə doktorluq iddiasına düşüb.
Dissertant «türki» dediyinin tənəzzülündən danışır. Lakin «tə-
nəzzül»ün mahiyyətini açmır.
Sovet quruluşu tənəzzül elədi
– məhv
oldu, dağıldı. «Türkinin tənəzzülü» nədən ibarətdir? Yoxsa nəyəsə
parçalandı? Nəyə parçalandı, niyə deyilmir? Yəqin sonra da bunu
«əsaslandıracaq» ki, «türki» dillərə yox, şivələrə parçalandı. Çünki 300
ilin müddətində dil yarana bilməz. İraq türkmanları Azərbaycandan
300 ilə yaxındır ki, ayrılıb, amma Azərbaycan şivələri olaraq
qalmaqdadır və əsaslı dəyişikliklərə malik deyil.
Yaxud «qədim türk dili» dediyi dil hardan çıxıb, nə vaxt
əmələ gəlib? Bəlkə elə VI əsrdə göydən tökülüblər?
Ümumən bu əsərdə o qədər ziddiyyətli fikirlər var ki, onların
hamısını izah etsən, gərək müəllifin dissertasiyasından iki dəfə
böyük yazı yazasan. Deyir ki, «təktərəfli söz birləşmələri türkidə
də işlənir və orta əsrlərə doğru getdikcə qrammatik normalılıqdan
çıxaraq üslubiləşir, bədii fiqur olur».(32) Bu lap hoqqabazlıqdır.
Əvvələn «təktərəfli söz birləşməsi» termini yarandığı günlərdən
ölüb, öz əhəmiyyətini itirib. İkincisi də, bu forma (yəni mənsubiyyət
şəkilçili sözlər) fikir ifadəsinin ən mühüm forması kimi daim işlək
olub. Biz birisinə «dəftərin məndədir» deyəndə üslubi fiqur
düzəldirik?
Bu gün bu çıxır ortalığa, sabah o birisi. İş o yerə gəlib ki,
Azərbaycan türkünü kiçik bir etnos misalında gözümçıxdıya salmağa
çalışırlar. Türkün isə qəlbi o qədər geniş, başı o qədər pərişandır ki,
kəlləgöz kimi uzanıb günün altında, bu cür oxları sinək hesab edir.
Amma, xeyr, fikir verməlidir. Hənək-hənək. axırı dəyənək. Bura
gətirirlər…
Axı bu nə sözdür, mən başa düşmürəm? Elm adına tərkibində
olduğun xalqın tarixinə qara yaxasan? Elm gerçəkliyə xidmət edər,
272
yoxsa şüurlu şəkildə xalqın tarixi əleyhinə hədyan söyləməyə yö-
nəldilər?
Mir Cəlalın «Dirilən adam» romanında baş qəhrəman Qədir
haqsızlıq dünyasından, Bəbir bəyin zorakılıqlarından pristava
şikayət edir. Xeyli danışdıqdan sonra pristav qəzəblə soruşur:
-Nə istəyirsən?
Qədir deyir:
-Qoy başdan danışım.
Yenə bəyin zorakılığı haqqında xeyli danışır, bəyin insana
yaraşmayan hərəkətlərini sadalayır. Lakin bu dəfə pristav daha
qəzəblə soruşur:
- Nə istəyirsən, a çöllü?
Qədir müvazinətini düzəldib üçüncü dəfə deyir:
-Qoy başdan danışım.
İndi mən də məcburam o «çöllü» kimi haq yolunda başdan
danışam. Çünki istəməyəndə başa düşmək istəmirlər. Sən də məc-
bursan bir də başdan danışasan. Axırı da haq danışdığın üçün ya
səni Qədir kimi dama basacaqlar, ya da elə bir vaxt gələcək ki,
onların çarxını çevirəcəklər.
Yer üzərində yaranmış vahid Ulu dilin inkişafında təqribən
miladdan əvvəl XII minillikdə ikinci böyük mərhələ - protodillərin
parçalanması mərhələsi başlayır və XII-VI minilliklər arası dil
ailələrinin təşəkkülü dövrü hesab olunur.
E. ə. VI minilliyə qədərki dövr haqqında yalnız arxeoloji
materiallar əsasında məlumat almaq olur. Mezolitdə (XII-VIII
minilliklər) insanın əmək fəaliyyətində, dünyagörüşündə, ətraf
aləmə münasibətində əmələ gələn dəyişikliklər onun təfəkkür və
nitq inkişafına səbəb olur. Həyatın 12 min il əvvəl başladığı
Qobustan mağara düşərgəsi materialları bunun əyani sübutu
sayılır. Neolit dövründə (VII-VI minilliklər) insanın oturaq həyata
keçməsi, maldarlıq və əkinçiliklə əsaslı surətdə məşğul olmağa
başlaması onun dərketmə qabiliyyətinin yüksəlməsi üçün güclü
zəmin yaradır, ibtidai insan ilkin incəsənət vərdişləri əldə edir.
İnsan sürətlə artır, dillər uzaq ərazilər və uzun minilliklər
hesabına tədricən bir-birindən fərqli keyfiyyətlər qazanmağa
başlayır: “Artıq ibtidai tarixin sonunda ən iri dil ailələri, başqa
273
sözlə, qrammatik quruluşuna və əsas lüğət fonduna görə yaxın
olan dil ailələri mövcud idi: Hind-Avropa (müasir slavyan, baltik,
german, kelt, roman, İran, hind, erməni, yunan və b. dillər),
sami-hami dilləri (qədim Misir, sami - akkad (babil, assur),
Finikiya, qədim yevrey, ərəb, həbəş (amxar) və b. dillər), həm
də şumer və xurrit, Altay (türk, monqol və b. dillər), Çin-Tibet
(Çin xalqlarının dilləri, Tibet, Vyetnam, Birma), Ural (fin-uqor-
samodiy dilləri) və s.”(İstoriə drevneqo mira, 1, Moskva, 1983,
s. 35-36)
Bu dövr hazırkı türk dilləri üçün pratürkün parçalanması
dövrü sayılır. Pratürkün parçalanması da məhz Ön Asiya
hüdudları ilə bağlı olmuşdur. Prof.Y.B.Yusifov yazır: «Çox
güman ki, pratürk dil birliyinin parçalanması e.ə. VIII-VII
minilliklərdə baş vermiş və bu dövrdə Hind-Avropa dili ilə
ünsiyyətdə olmuşdur. Bu etnosların arasında qarşılıqlı leksik
mənimsəmələr prototürklərin ilk vətəni Ön Asiyada (fərqləndirmə
mənimdir - Q.K.) baş vermişdir»”. (Azərbaycan tarixi, I,
Azərbaycan Düvlət Nəşriyyatı, Bakı, 1994, s. 83) Müəllif Hind-
Avropa dili ilə ünsiyyəti ona görə nəzərə çarpdırır ki, hələ tam
yetkinləşməmiş bu dil ailələrinin praformalarında leksik
müvaziliklər aydın seçilir. Lakin bunlar bu iki dilin Ön Asiyada
kontaktı ilə deyil, daha zox eyni kökdən - vahid Ulu dildən
ayrılmaları ilə bağlı olmuşdur. Azərbaycan əraziləri pratürkün
vətəni olmaqla, onun parçalanma sahəsi kimi mərkəzi mövqe
tuturdu.
E.ə.12-ci minillikdə sami tayfalarından, hindavropalılardan
və başqalarından təcridolunma prosesini əsasən başa çatdırmış
olan prototürk əhali böyük kütlələr halında miqrasiyaya
başlayarkən bir qismi öz ulu vətənində qalmış, qalanı güclü
axınla münbit şərait və torpaqlar axtarışı ilə səyahətə çıxmış,
qərbdə Balkana, şərqdə Çin və yapon sərhədlərinə qədər
irəliləmiş, minilliklər ərzində antropoloji quruluşunu
təkmilləşdirməklə yanaşı, dilini də dəyişmiş, artıb-çoxalmış,
qohum budaqlara ayrılmışdır. Buna görə də türklərin qərb və
şərq vətənləri arasında oxşar relyef və çay vadiləri, dağ ətəkləri,
274
çoxlu toponimlər vardır. Türklərin, monqolların, tunqus-
mancurların bir kökdən olmasına bu mənada şübhə yoxdur.
Bunlar güstərir ki, Altay türklərin beşiyi, ilkin vətəni deyildir.
Türklərin beşiyi Ön Asiyadır. Hər şey buradan başlamışdır. İlk
miqrasiyaların çıxış nöqtəsi Ön Asiyadır. E.ə. VIII-VII əsrlərdə
sakların, kimmerlərin, skiflərin Azərbaycana gəlişi qohum
tayfaların çox sonrakı əks miqrasiyalarındandır.
Türklərin şərqə birbaşa ilkin hərəkəti mezolitə (XII-VIII
minilliklər) aiddir, çünki ən mühüm miqrasiyalar dövrü mezolit
hesab olunur. Mezolitdən keçən minilliklər ərzində (hun dövrünə
qədər 8 min il) türklər Altayda artıb-çoxalmış, tədricən bu
kökdən tipoloji cəhətdən eyni olan tunqus-mancur və monqol
dilləri təcrid olunmuşdur. Görünür, iltisaqi türk protodili hələ
miqrasiyanın başlandığı dövrdə aydın şivə xüsusiyyətləri ilə
fərqlənirmiş. Ön Asiyada qalan türk qolundan iltisaqi türk-
şumer, elam, hurri və urartu dilləri, şərqə üz tutan qolundan
monqol, tunqus, mancur, yapon, koreya dilləri ayrılmışdır.
Qarışıq şivələr Mərkəzi Asiyanın hüdudsuz ərazilərində hələ
Altayaqədərki dövrdə qohumluq əlaqələri çətin sezilən fərqli
keyfiyyətlər qazanmışdır. Bunlardan belə nəticə çıxarmaq olur
ki, qədim dünyanın bütün iltisaqi dilləri bir kökdən, bir ümumi
protodildən yaranmışlar. Bu cəhət tipoloji cəhətdən fərqlənən
digər dil ailələrinə də aiddir.
Biz bu mülahizələrdə türkləri qohumları arasında ona görə
əsas qol hesab edirik ki, Ön və Mərkəzi Asiyada daim böyük
kəmiyyət üstünlükləri ilə fərqlənmişlər. Digər tərəfdən, çox aydın
hiss olunur ki, şərqə, qərbə, şimala hərəkət edən türklər heç
vaxt Ön Asiya ilə əlaqələrini kəsməmişlər. Tarixini bilmədiyimiz
saysız əks miqrasiyalar olmuşdur ki, bunlardan bizə çatanı hələlik
sakların, skiflərin, kimmerlərin geri miqrasiyasıdır. Ulu dildən
təcrid olunmuş türk protodilini, o protodil ki ondan Ön Asiyada
elam, hurri, urartu, Mərkəzi Asiyada monqol, mancur, tunqus,
Koreya dilləri təcrid olunmuşdur, onu başqa bir şərti adla da
adlandırmaq olardı. Lakin Ön Asiyada şumer-türk üstünlüyü,
275
Mərkəzi Asiyada türkün çox geniş arealı həmin protodildə türk
dialektinin aparıcı rolunu göstərməkdədir.
Müasir insan tipinin Ön Asiya hüdudlarında təşəkkül
tapdığını və ulu dilin bu ərazilərdə protodillərə təcrid
olunduğunu nəzərə almayan tədqiqatçılar türklərin qərb
ölkələrinə və o cümlədən Azərbaycan ərazilərinə Orta Asiyadan
gəldiyini güman edirlər. Lakin daha diqqətli tədqiqatçılar onların
Ön Asiyadan Orta və Mərkəzi Asiyaya getdiyini, sonralar yeni
qüvvə ilə geri qayıtdıqlarını qeyd etmişlər. (43; 10) Türklər güclü
qol olduğundan onların Qərbə və Şərqə yayılma arealı da geniş
olmuşdur. Altay sözünün özünü də türklər indiki Altaya Ön
Asiyadan - e.ə. III minilliyin başlanğıcında son şüaları görünən
və bəlkə də neçə yüzillik tarixi olan Aratta ərazi adından
aparmışlar. Bu ad bir qədər sonra (Altaydan çox qabaq) elə Ön
Asiyada da Alatey şəklində işlənmişdir. «Altaydanzıxma»
nəzəriyyəsinin Murad Adji kimi təbliğatzıları bəşərin inkişaf
tarixindən xəbərsizlərdir və zox səthi, eybəcər tarixzilərdir.
VIII-VI minilliklərdə - pratürkün daha sürətlə dialekt və
şivələrə ayrıldığı dövrdə qəbilə və tayfaların müxtəlif
istiqamətlərdə hərəkəti də güclənmişdir. Türklər Qərbi
Anadoluya, Balkana, Cənubi Qafqaza yayılmışdır. Orta Asiyaya
miqrasiya güclənmiş və tədricən qərbi və şərqi türk qollarında
fərqlər çoxalmağa başlamışdır.
Bu dövr hələ vahid ərazi və dövlət anlayışlarının olmaması
ilə şərtləndiyi kimi, dilin də bu və ya başqa bir xalqa məxsus dil
kimi təşəkkül tapmış olduğunu iddia etmək olmaz. Şübhəsiz, Ön
Asiya və Qafqaz ərazilərində türk tayfaları ilə yanaşı, Hind-
Avropa köklğlər, qafqazdillilər də mövcud idi, yanaşı və birgə
yaşayırdılar.
Bizim tarixdə Aratta dövründən (e.ə.28-ci əsr) başlayaraq kuti,
lullubi, kassit, turukki, mağ, uti, qarqar, kimmer türk tayfalarının fəa-
liyyəti məlumdur. Sonra Manna, Midiya, Atropatena və Albaniya döv-
lətləri gəlir. Bunların əsas əhalisi türklərdən ibarət olmuşdur. Farslar
və ümumən irandillilər bu əraziyə e.ə. VIII əsrdə gəlmiş, ucqarlarda
276
yaşamış və VI əsrin ortalarında xəyanətlə Midiyada hakimiyyəti ələ
ala bilmişlər. Son tədqiqatlar göstərir ki, farsların Əfrasiyab ad-
landırdıqları Alp Ər Tonqa sonuncu Midiya padşahı Astiaqdır
(H.İsrafilov).Bu, midiyalıların türklərdən ibarət olduğunun yeni əsaslı
sübutudur.
Bu qeydlərdən sonra bizi daha çox maraqlandıran məsələyə –
Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü məsələlərinə keçək.
Bu vaxta qədər xalqımızın etnik tarixi yanlış və zərərli bir
konsepsiya əsasında izah edilmişdir. Bu konsepsiya artıq özünün
qeyri-elmiliyi, mürtəceliyi ilə əksər tədqiqatçıların diqqətini
çəkmişdir. (bax: 59) Ə.Dəmirzizadə, Y.Yusifov, Q.Qeybullayev
Azərbaycanı başdan-binadan tğrkğn vətəni saymış, Azərbaycan
xalqının, Azərbaycan dilinin ilkin feodalizm düvrğndə - III –V
əsrlərdə təşəkkğl tapdığını yazmışlar.
Azərbaycan xalqının və onun dilinin təşəkkülünün V əsrdə
başa çatdığını şərtləndirən bir sıra amillər olmuşdur.
Ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülünü göstərən mühüm
dəlillərdən biri V əsrdə vahid Alban yazısının olması və həmin
yazının yenidən təkmilləşdirilməsidir.
Azərbaycan ərazisində yaşayan aparıcı tayfalar 5 min il əvvəl
də öz zamanında mövcud olan yazı formasından (qayalar, daşlar,
gil lövhələr, baş daşları, annallar üzərində mixi yazılar) istifadə
etmişlər. Hansı ərazidə daha çox yazılıbsa, hansı dövlət daha
əzəmətli abidələr qoyubsa, təsadüflər nəyi qoruyubsa, onlar da
qalıb. Yüz illərlə hökm sürmüş, tarixdə böyük izlər buraxmış
dövlətlər, şübhəsiz, xüsusi yazı mədəniyyətinə də malik olmuşlar.
Biz Aratta dövründən eramızın X əsrinə qədərki 4000 illik yolun
mədəni, elmi inkişafını ardıcıl izləyə bilməsək də, mənbələrin azlığı
buna imkan verməsə də, daim torpaqlarımızın aborigen əhalisinin
böyük mədəniyyət sahibi olduğunu öyrənə bilmişik. Xalqın,
ümumxalq dilinin təşəkkül tapdığı dövrdə (V əsr) onun yazısının
təkmilləşdirilməsi barədə tarixin qoruyub saxladığı məlumat
277
mərhələli inkişafın yüksək pillələrindən birinin təbii yadigarıdır.(bax:
16; 100-116)
Şimallı-cənublu Azərbaycanın bir xalq kimi təşəkkül tapması
hər iki ərazidə aborigen qədim türk tayfalarının zamanın gedişində
tədricən zəruri şəkildə bir xalq kimi təmərküzləşməsi yolu ilə baş
vermişdir. Qədim türk tayfaları Azərbaycan ərazisində
məskunlaşmaqla eradan əvvəlki bir neçə minillik ərzində etnodil
ümumiliyi çərçivəsində yerli keyfiyyətlərin, ərazi toponimlərinin
təşəkkülü ənənəsini davam etdirmişlər. Ölkəmizin ərazisinə qohum
türk tayfalarının mərhələli axını və onların dillərinin yerli etnosların
dilləri ilə konsolidasiyası da böyük gücə malik olmuşdur. Bir sıra
türk tayfalarının (kutilərin, utilərin, albanların, kaspilərin və s.)
yayılma arealının geniş olması, ölkənin həm şimal, həm də cənub
bölgələrində məskunlaşmaları türk tayfa dillərinin ümumiləşməsi
işini asanlaşdırmışdır. Şimalla cənub arasında möhkəm sərhədlərin
olmaması da tayfa dillərinin xalq dili kimi ümumiləşməsi xeyrinə idi.
Tayfa dillərinin ümumxalq dili şəklində formalaşmasında
ekstralinqvistik amillərin rolu böyük idi. Tarix elə gətirmişdi ki,
Azərbaycanın şimal və cənub əraziləri eradan əvvəlki son
yüzilliklərdə və eramızın əvvəllərində - ilkin orta əsrlərdə daim
birlikdə olmuşdur.
E.ə. IV əsrin II yarısında Makedoniyalı İskəndərin yaratdığı
imperiya daxilində şimalın və cənubun əlaqələri artmışdı. Tarixi
faktlar göstərir ki, hələ İskəndərin işğalından əvvəl də şimalla
cənub birlikdə olmuşdur. Atropatın rəhbərliyi ilə Atropatena
əhalisi ilə yanaşı, albanların da İskəndərə qarşı müharibəsi bunu
təsdiq edir. İskəndərə qarşı vuruşan orduda midiyalılarla yanaşı,
albanlar, sakasinlər, kadusilər də iştirak edirdilər. (2; 136)
Atropatın sülaləsi, təbii ki, bu birliyi xeyli müddət davam
etdirmişdir.
Sonrakı dövrdə Parfiya dövləti (e.ə.250 - e.226) tərkibində
Azərbaycan və Albaniyanın bir canişinlikdə birləşdirilməsi vahid
Azərbaycan xalqının təşəkkülünü sürətləndirmişdir. Sasanilər
imperiyası dövründə də (III-VII əsrlər) şimal ilə cənub vahid
278
canişinlikdə birləşdirilmiş, sonralar ərəblər də bu strukturu
saxlamış, pozmamışlar. Sasani imperiyasının süqutu dövründə -
Xilafətin meydana çıxdığı ərəfədə vahid Azərbaycan xalqının və
vahid Azərbaycan dilinin təşəkkülü artıq başa çatmışdı. Bunu e.ə.
kükğ zox qədimlərlə bağlı olan, VI-VIII əsrlərdə yenidən işlənmiş
və cilalanmış «Kitabi-Dədə Qorqud”» dastanları və bu
dastanların misilsiz dil materialı da təsdiq edir.
Azərbaycanda hər tərəfi bürüyən türk coşqunluğunu
görmək əvəzinə, Atropatena ərazisində yaşayan əhalinin dilinin
Əhəmənilər dövründən iranlılaşdırılmış olduğunu iddia edənlər
də vardır. (1;259-271) Bu məqamda Ə.S.Sumbatzadə həqiqətə
sadiq qalaraq, Atropatena dövrü Azərbaycan əhalisinin etnik
tərkibi və dili haqqında araşdırmaların çətinliyini qeyd etsə də,
Parfiya asılılığı dövründə yerli əhalinin dilinin iranlılaşdırılmadığını
xüsusi nəzərə çarpdırır: «Atropatena əhalisinin dilinin xarakteri
və mənsubiyyəti barədə suala cavab vermək olduqca çətindir.
Heç bir şübhə yoxdur ki, İran Parfiya dövlətindən asılı vəziyyətə
salınmış Atropatenada da ölkə əhalisinin tərkibinin və dilinin
iranlılaşma prosesinə qarşı yenidən güc toplaması qaçılmaz
olmuşdur. Lakin tayfa qruplarının və kiçik xalqların etnik
müxtəlifliyinin təsviri Parfiya hakimiyyəti dövründə Atropatena
əhalisinin tərkibinin və dilinin iranlılaşdırıldığını düşünməyə əsas
vermir».” (10; 47) Müəllif bunu da əlavə etmişdir ki, parfiyalılar
yalnız hakimlərin təyini ilə məşğul olmuş və Atropatena ərazisinə
irandilli əhali köçürməmişlər. Ə.S.Sumbatzadə çox mühüm bir
məsələyə də toxunaraq yazır: «”Beləliklə, təbii coğrafi faktor -
Araz çayı o uzaq dövrdə də bu çaydan cənubda olduğu kimi,
şimalda da yaşayan Azərbaycan əhalisinin etnik yekcinsliyini
poza bilməmişdir»...” (10; 47) Bu cəhət zəruri bir faktor olmaqla
e.ə. IV əsrdən başlayaraq Atropatena və Albaniya əhalisinin
dilinin xalq dili şəklində ümumiləşməsi prosesinin sürətlənməsi
üçün zəruri şərtlərdən olmuşdur. Bir sıra tarixçilər yerli əhalinin
iranlılaşdırılmasını o qədər asan bir proses kimi təsəvvür etmiş
və yazmışlar ki, müəllif bunu da əlavə etməli olmuşdur ki, hətta
güclü Sasanilər imperiyası dövründə də yerli dilləri
iranlılaşdırmaq mümkün olmamışdır.(10; 58)
279
Köhnə eranın başa çatdığı, yeni eranın başlandığı dövrdə
«xalqların böyük köçü»”nə səbəb olan hunların qərbə hərəkəti
şimallı-cənublu Azərbaycanın birdəfəlik Yer kürəsində türk yurdu,
türk vətəni kimi bərqərar olmasına zəmin yaratmışdır. Başqa
sözlə, o ərazilərdə ki türk tayfaları yerləşmişdilər, qohum tayfalar
gələndə onlar yerlərini dəyişməli olmamış, yalnız yeni gələnlərlə
sıxlaşmış, zənginləşmişlər. İran və qafqazdillilər bu ərazilərdə
geniş yayıla blməmişlər.
Türk tayfalarının hun ittifaqı Azərbaycanın şimalı ilə cənubu
arasında əlaqələri daha da sıxlaşdırdı. Əvvəllər Adərbayqan
(Atropatena) ölkə adı Cənubi, Albaniya isə Şimali Azərbaycana
şamil edilirdi. Artıq “... erkən orta əsrlərdə Şimali Azərbaycanın
da ərazisi Adərbayqan (Aturpatakan) anlayışı altında
birləşdirilirdi».” (2; 136,215) Ərazi birliyi, etnik birlik, dil birliyi,
ictimai-siyasi və iqtisadi həyat birliyi xalqın və xalq dilinin
təşəkkülü üçün əsas olmuşdur.
Təbii ki, oxucunu bir məsələ daha çox düşündürür:
Azərbaycan ərazisində qədimdən bəri lullular, kutilər, turukkilər,
kaslar, kaspilər, mağlar (mannalılar, madaylar), albanlar,
qarqarlar, e.ə.VIII-VII əsrlərdə geri qayıdan kimmerlər, skiflər,
saklar, hun dövründə savarlar, peçeneqlər, qıpçaqlar, bir qədər
sonra xəzərlər və s. saysız türk tayfaları əsasında oğuz qrupu
türk dillərinə daxil olan ümumxalq Azərbaycan dili necə
formalaşdı, necə təşəkkül tapdı? Bu qədər tayfa içərisində koyne
nədən ibarət olmuşdur?
Əvvələn, hazırkı dövrdə Azərbaycan dilinin cənub, qərb və
şimal-şərq ləhcələrinə ayrılması tayfa dillərinə deyil, məhəlli
prinsiplərə əsaslansa da (45; 282-295), bu bölgü tayfa dil
əlamətlərini də mühafizə edir. Azərbaycan dilinin keçid şivələri ilə
yanaşı, rəngarəng və bir-birindən kifayət qədər fərqlənən şivələri
də vardır. Kərkükdən Dərbəndə qədər geniş ərazilərdə
məskunlaşmış azı 50 milyonluq Azərbaycan türklərini tam
təsəvvür etmək lazımdır. Bunlar göstərir ki, müxtəlif tayfa dilləri
280
izsiz yox olmamışdır. İndi tarixi dialektologiyanın əsas vəzifəsi
məhz qədim Azərbaycan ərazilərindəki tayfa dillərinin mümkün
abidələr, dil materialları əsasında dialekt faktlarını həmin
faktların bir vaxtkı daşıyıcıları olan tayfa dillərinə doğru tədqiq
edib öyrənməkdir. Nəzərə alınmalı başqa çox mühüm bir məsələ
də Azərbaycan dilinin gəlmə türk tayfa dilləri əsasında deyil,
qədim aborigen türklərin dili əsasında təşəkkülüdür. Bu
məqamda həm də nəzərə alınmalıdır ki, əvvələn, Azərbaycana
gələn türk tayfaları, mühafizə olunmuş faktlardan göründüyü
üzrə, vaxtilə bu ərazilərdən getmiş qohum tayfalardan ibarət
olmuşdur, digər tərəfdən, hətta az-çox fərqli xüsusiyyətləri ilə
seçilən tayfalar gəlmişsə belə, onlar da yerli tayfalarla asanlıqla
çarpazlaşa bilmişlər. Hər iki halda yerli tayfa dilləri üstünlüyü
saxlamışdır.
Bütün bunlarla yanaşı, hansısa daha köklü bir tayfa dilinin
üstünlüyü olmamış deyildir və tədqiqatçıların araşdırmaları ona
yönəlmişdir ki, daim ümumxalq Azərbaycan dili oğuz qrupu
dillərindən hesab olunur. Fakt belədir ki, dilçilər oğuz və qıpçaq
tayfa dilləri üzərində daha möhkəm dayanmışlar. Ə.Dəmirçizadə
Azərbaycan dilində «oğuz və qıpçaq lisani ünsürləri”»nin tədqiqi
ilə məşğul olmuşdur.(36;3-14) Əgər Azərbaycan dili oğuz və
qıpçaq tayfa dilləri əsasında təşəkkül tapmışsa, onda «lisani
ünsürlər»” nə deməkdir? «Lisani ünsür»” dilin mahiyyətini əhatə
etmir, onun üzdə olan çox nazik qatlarına işarə edir: deməli, bu
dil kök etibarilə başqadır, lakin onun tərkibində oğuz və qıpçaq
tayfa dillərinə məxsus ünsürlər qabarıqdır. Bizcə, professor düz
düşünüb - bu dil mahiyyət etibarilə türk dilidir, lakin onun
ümumi fonunda oğuz və qıpçaq tayfa dillərinə məxsus çalarlar
daha aydın seçilir. Belə olduqda burada iki variant görünür: ya
oğuzlar çox qədim (hun dövrü yox, daha qədim) dövrün
tayfalarıdır, yaxud da qədim (e.ə.III-II minilliklərin) türk dilinə
oğuz və sonralar müəyyən dərəcə qıpçaq elementləri çöküb.
Bizim fikrimizcə, oğuzların özləri Ön Asiyanın ən qədim
tayfalarındandır və onların bir sıra bölümləri Ön Asiyadan
ayrılaraq haraları dolansa da, sonralar yenə Ön Asiya yurdlarına
qayıtmışlar.
281
Oğuzların Ön Asiyanın çox qədim tayfaları olduğuna tarix
kitablarında aydın işarələr də vardır. E.ə.III minillikdə Ön
Asiyadan ayrılıb Mərkəzi Asiyaya hərəkət edən toxarların bir
bölümü oğuzlar hesab olunur (T.Qamkrelidze,V.İvanov): «Eyni
zamanda tükər/toxar adı qədim oğuz etnik bölümlərini də
bildirirdi. Adı çəkilən tədqiqatçılar toxarlara şamil edilmiş türk
mənşəli tukri adını Diyala çayının yuxarı axarında yerləşdirilən
Tukriş ölkə adı ilə eyniləşdirirdilər» ”. (2; 81-82)
Diqqətlə araşdırmalar apardıqda hadisələr məntiqi şəkildə
əlaqələnir. Ə.Dəmirçizadə Azərbaycan dilinin mahiyyətində nə
ayrıca oğuz, nə də qıpçaq görür, ümumiləşmiş şəkildə «türk»”
görür. Türk sözü e.ə. III minillikdən özünü göstərməkdədir,
“Tükər” sözü şübhəlidirsə, «Turukki”» sözü var. Bütün türk
xalqları arasında yeganə Azərbaycan dili bizim zəmanəmizə
qədər «türk dili»” adını qoruyub saxlayıb. Oğuzlar Mərkəzi
Asiyaya buradan yayılıb. Gələnlər yenə bura gəlib. Adları
aşquzay, işquzay şəklində, skuz, skif, skolot şəkillərində tələffüz
edilən türk tayfalarının oğuzlar olduğu artıq tədqiqatçılar
tərəfindən üzə çıxarılmışdır. Z.Həsənov Azərbaycanda çarlıq
yaratmış skifləri ətraflı tədqiq edərək yazmışdır: “Skif etnonimi
«oğuz”» şəklində etimologiyalaşdırıla bilər”.(46; 54) Ətraflı və
səmərəli tədqiqatdan belə bir qənaətə gələn müəllif yenə yazır:
«Qeyd edək ki, quz-oğuz etnik anlayışını indi türk dillərinin oğuz
qrupuna daxil olan türklərin əcdadı təsəvvürü ilə qəti şəkildə
eyniləşdirmək olmaz. Qədim dövrün quzları-oğuzları (Herodot və
Rəşid-əd Dinin təsvir etdikləri) bərabər şəkildə bütün müasir
türklərin əcdadı olmuşlar. Tarixi məlumata əsasən, Oğuz xanın
tayfa ittifaqının tərkibində qıpçaqlar, karluklar, uyğurlar və başqa
türk etnosları birləşmişdi»”. (46,117) V.V.Bartold qeyd edir ki,
geniş Qıpçaq çölü X əsrdə Quz çölü adlanırdı. (47; 87)
N.A.Baskakov göstərir ki, M.Kaşğari daim öz lüğətində
qıpçaqlarla oğuzları yaxınlaşdırmış, onları uyğurlara qarşı
qoymuşdur. Məsələn, M.Kaşğarinin qeydlərindən aydın olur ki,
oğuz və qıpçaqlarda söz başında “y” səsi uyğurlarda düşür: yılığ
282
suv (oğuz, qıpçaq) - ilığ suğ (uyğur). Oğuz və qıpçaqlarda “m”
səsi uyğurlarda “b” səsinə keçir: men berdim (oğuz, qıpçaq) -
ben berdim (uyğur) və s. (Bu hal, yəni «b» səsi də güstərir ki,
Azərbaycanın yerli tğrkləri ilə Səlcuq oğuzları – XI əsrdə gələn
Anadolu tğrkləri fərqli əhalidir). Müəllif fikrini ümumiləşdirərək
yazır: «Mahmud Kaşğarinin oğuz və qıpçaq dillərini uyğur dili ilə
qarşılaşdırması göstərir ki, keçmiş dövrlərdə, məhz Hun
dövründə bu dillər (oğuz və qıpçaq dilləri - Q.K.) hələ
diferensiasiyaya uğramamışdı və vahid oğuz-karluk-qıpçaq
ünsiyyətini təşkil etmişdir ki, o da sonralar, bir tərəfdən, karluk
(uyğur), digər tərəfdən, oğuz-qıpçaq dillərinə parçalanmış,
sonrakılar isə oğuz və qıpçaq dilləri kimi ikiləşmişdir».” (27;
156-157)
Beləliklə, türk tayfaları zaman keçdikcə qaynayıb-qarışmış,
Azərbaycan xalqının, müasir Azərbaycan dilinin təşəkkülünə
gətirib çıxarmışdır. Bir sıra şivə fərqlərinə baxmayaraq, erkən
orta əsrlərdə Azərbaycanda yerli və gəlmə türk etnoslarının
vahid xalq kimi birləşməsi prosesi başa çatmışdır.
Bütün bunlara əsasən nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan
oğuzları XI əsrdə gələn Səlcuq oğuzlarından ibarət olmadığı kimi,
«Kitabi-Dədə Qorqud» da Səlcuqların dastanı deyil. «Kitabi-Dədə
Qorqud»un Homerlə yaşıd olması, poetik cəhətdən «İliada» və
«Odisseya» əsərləri ilə son dərəcə yaxınlığı, Homerin və Dədə
Qorqudun eyni mif və hadisələrdən qaynaqlandığı da göstərir ki,
«Kitabi-Dədə Qorqud» qədim Ön Asiya – Azərbaycan oğuzlarının
dastanıdır.
Ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülü ilə protoazərbaycan
dili mərhələsi sona yetir və ğ m u m x a l q A z ə r b a y c a n d i
l i mərhələsi başlayır. Biz bu mərhələni iki dövrə ayırırıq:
a) ədəbi dilin təşəkkül dövrü (V - XI əsrlər);
b) ədəbi dilin inkişaf dövrü (XI - XV əsrlər).
283
Birinci dövrün özü də: şifahi ədəbi dilin təşəkkülü (V - VIII
əsrlər) və yazılı ədəbi dilin təşəkkülü (IX - XI əsrlər) mərhələlərinə
ayrılır.
Sonrakı düvr (XVI-XXI əsrlər) Azərbaycan milli ədəbi dilinin
təşəkkülü və inkişafı dövrudğr.
Yenə gələk dissertasiyanın üzərinə.
«Abidələrin dilində frazeologizmlərin – sabit söz
birləşməsi, atalar sözləri, bəzi stabil birləşmələrin olması qədim
türk dövründə şifahi ədəbi dilin də mövcudluğunu söyləməyə
əsas verir» (13). Belə də fikir olar? Şifahi ədəbi dil olmadan yazılı
ədəbi dil yaranar?
Əsərin birinci fəsli heç bir fakta əsaslanmayan qeyri-obyektiiv
və zərərli mülahizələrdən ibarətdir. İkinci fəsildə isə müəllif ortaya
qoyduğu «qədim türk dili»ndən fonetik, leksik və qrammtik
cəhətdən nələrin sıradan çıxdığını, «türki» dediyi dildə hansı yeni
fonetik, leksik, qrammatik əlamətlərin yarandığını, onun «qədim
türk dili»ndən nə ilə fərqləndiyini izah etmək əvəzinə, daha çox
qədim türk dilindən «türki»yə nələrin «ötürüldüyü»ndən danışır.
Bunun isə elə bir mənası yoxdur, çünki dildə katastrofik dəyişmələr
olmur. Heç bir xalq bir mərhələdən o birinə keçərkən öz dilinə
məxsus sait və samitləri, leksitk vasitələri, min illər ərzində forma-
laşmış qrammatik quruluşu atıb yenisini düzəltmir. Dildə
səlisləşmə, zənginləşmə istiqamətində inkişaf gedir. Tədricən
arxaikləşmələr də olur, yeniləşmələr də. Amma bir-iki əsrdə heç
bir dil köklü-köməcli dəyişib yeni dilə çevrilmir.
Beləliklə, bu əsərdə türk dillərinin tarixi inkişaf yolu qəsdən
təhrif edilir, bəşərin qədim bir qolu və yaşıdı olan türk tarixininə
nifrətlə baxılır. Türklərin bütün millətlərdən cavan və uşaq olduğu
sübuta çalışılır. Azərbaycanın türk yurdu olmadığı, türklərin bura
gəlmə olduğu «əsaslandırılır», Azərbaycan İran ərazisi kimi verilir,
onun azı 5 min illik şanlı tarixi üzərinə müəllif qara pərdə çəkmək
istəyir.
Onlarca müxtəlif mövzu seçə bilərdi. Amma belə bir mövzu
seçib. Çünki ideoloji məqsəd var: bir daş ilə türkü bütöv vurmaq
və Azərbaycan türkünü köksüz elan etmək!
284
V.V.Radlovun ağlına gəlməyib, S.Y.Malovun ağlına
gəlməyib, belə bir mövzu hörmətli Y.Əliyevin ağlına gəlib.
İndi ali məktəblərdə «Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası»
fənni keçilir. Bu dissertasiya əsasında müəllimin haqqı var deyə ki,
əziz balalar, bu fənn ilə mən sizə bütün türk dillərinin tarixi
qrammatikasını öyrədəcəyəm. Və ya Dilçilik institutunda bizə
Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikasını («Dədə Qorqud»dan XVIII
əsrə qədər) tədqiq edib öyrənmək tapşırılıb. Maaş alırıq. Əgər
babat tədqiqat apara bilsək, tədqiqatımızı çuvaşlardan tutmuş
şorlara qədər bütün türklərə verə bilərik ki, daha siz əziyyət
çəkməyin, biz sizin də dil tarixinizi işləmişik.
Bir tərəfdən, musiqimizi oğurlayırlar, mədəniyyətimizi
oğurlayırlar, tariximizi oğurlayırlar, torpaqlarımızı oğurlayırlar,
indii də əl qatıblar dilimizin tarixinə!
Əslində, bu «əsər» haqqında bu qədər danışmağa dəyməzdi.
Amma mən fürsətdən (və bu ağ eləməkdən) istifadə edib, başa
düşə bilənləri bir daha oyatmaq istədim. Bu «əsərə» gəlincə, deyir,
milçək bir şey deyil, amma könül bulandırır. Necə ki onun adını
eşitdiyim gündən bu günə qədər mənim könlümü bulandırıb.
«Tədqiqat»ın məqsədini bir də yada salmaqla sözümü
bitirirəm:
Dostları ilə paylaş: |