eyş et
. (60)
Əvvəlki beytlərdəki
bu gün
və
bilmədim
sözləri yeni
məna ifadə etmir, cinas deyil. Son misalda
eşit – eyş et
sözləri
isə çox olsa, naqis cinasdır, ikinci komponentdə artıq səs var.
Bunlar bir daha təsdiq edir ki, «Mehri və Vəfa» əsəri hələ
şifahi ədəbiyyatdan gələn fiqurların yazılı ədəbiyyatda tam yer
edə bilmədiyi dövrün məhsuludur.
218
13.Məsnəvilərin inkişaf fərqini göstərən bir cəhət də onların
quruluşu ilə bağlıdır. «Dastani-Əhməd Hərami» formaca daha
təkmil əsərdir. Müəllif əsəri məclislərə ayırmış, süjetin inkişafını
məclislər üzrə nəzərdən keçirmişdir. «Mehri və Vəfa»da bu cür
quruluş nəzərdə tutulmamışdır, müəllif əvvəldən başladığı
təhkiyəni axıradək eyni üslubda davam etdirmişdir.
Bununla belə, əsərlərin təhkiyə üsulunda yaxınlıqlar da var.
«Dastani-Əhməd Hərami»də bir məclisdən o birinə keçilərkən
deyilir:
İkinci məclisə ağaz edəlim,
Yenə Əhməd Həramiyə gedəlim. (27)
Gələlim bu üçüncü məclisə biz,
Xəbərimdən eşidin çün xəbər siz. (43) Və s.
«Mehri və Vəfa»da:
Çünki məlul oldu Mehri ol gecə,
Eşit imdi könləgin halı necə. (24)
Qaldı Mehri, dinlə Vəfa halını,
Necə oldu ol aşiq əhvalını. (31)
«Mehri və Vəfa» məsnəvisində Vəfanın dilindən «Qanı»
rədifli 13, «Gəlür» rədifli 15 beytlik iki qəzəl verilmişdir. Müəllif
bunlardan birini açıq şəkildə «türki»i o birini «türkicə firaqnamə»
(«türkicə ayrılıq şeiri») adlandırmışdır:
Eşq ancaq qəm degil xassü amə,
Vəfa aydır türkicə firaqnamə. (37)
Xoş olur dostlar irəcək dostuna,
Başladı bir türki Mehrin üstinə.(46)
Qəzəllər forma və quruluş baxımından təkmil əsərlərdir.
Bunlar «Mehri və Vəfa»nın yazılma tarixinin qədim olduğunu
göstərməklə yanaşı, Azərbaycan türk dilində qəzəl janrının
daha uzaq keçmişə aid olduğunu sübut edir.
Qəzəllər özlüyündə aydın şəkildə mühüm bir tarixi faktın
sübutudur – biz görürük ki, bu əsərlər böyük bir ədəbi ənənənin
məhsuludur. Türkdilli Azərbaycan ədəbiyyatı, yazılı anadilli
ədəbiyyat XIII əsrin məhsulu deyil. XIII əsr uzun inkişaf yolu
219
keçmiş bu ədəbiyyatın fars dili tilsimindən – paralel inkişafdan
qurtardığı dövrdür. Lakin ədəbiyyat fars dili burulğanından xilas
olsa da, ədəbi tənqid, ədəbiyyat topluları, cünglər, ədəbiyyatı
sevənlər, qoruyanlar fars dili ənənəsindən o qədər də xilas
olmayıblar, türk dilli şerə, ana dilində olan sənət nümunələrinə la-
qeydlik davam etməkdədir. Buna baxmayaraq, təbiət bir sıra əsər-
ləri qoruyub saxlayıb. Ədəbiyyatımızın tarixi qədimdir. Onu XIII
əsrdən başlamaq xalqın mədəni inkişafını neçə yüz il geri atmaq-
dır.
İndi «Mehri və Vəfa» bizi iki əsr irəli aparır, bu ədəbiyyatın
XI əsrdə yüksək inkişaf yolunda olduğunu, «Dastani-Əhməd Hə-
rami»dən iki əsr əvvəlki bədii təfəkkürün yükünü daşıdığını sübut
edir. Bu əsər bir məsnəvi kimi ana dilində bizə çatan möhtəşəm
bir abidədir. Müəllifi son dərəcə yüksək erudisiyaya malik, dövrün
ədəbi qaydalarına yüksək səviyyədə bələd olan, elmi-fəlsəfi
dünyagörüşü ilə seçilən, təriqətlərə dərindən bələd olsa da,
dünyəvi keyfiyyətləri üstün tutan və bu cəhətdən yüksək
humanist ideyalara sahib olan bir şəxs olmuşdur.
Biz sözü niyə bu qədər uzatdıq?
Məqsədimizi nəzərə aldıqda hələ bəlkə bir qədər də axtarışlar
lazım idi.
Qeyd etdiyimiz kimi, «Mehri və Vəfa» 2001 və 2005-ci
illərdə, yəni iki dəfə nəşr olunub. Kamandar və Aysel Şəriflilərin
qeydlərindən aydın olur ki, ilk çapda onlar bu poemanın XIII-
XIV əsrlərə aid olduğunu güman etmişlər: El dastanlarından «…
qidalanaraq yazılmış əsərlərdən biri də dil xüsusiyyətlərinə görə
XIII-XIV yüzilliklərə aid edilən İsa təxəllüslü şairin «Mehri və
Vəfa» poemasıdır».(4, 5) Ön sözdə bunu da təsdiq edirlər ki,
«Məsnəvinin ruhu, dili, məzmunu və təhkiyə tərzi ozan
ədəbiyyatımızdan qidalanmış bir bədii ədəbiyyat nümunəsi ol-
duğunu» göstərir. (4, 12) Müəlliflər bu cəhəti çox doğru deyirlər
ki, «Anadilli ədəbiyyatımızın ilkin çağlarında yazılmış bu bədii söz
sənətinin dəyərli abidəsi göstərir ki, Azərbaycan ədəbiyyatı keç-
miş minilliklərin dərin qatlarından etibarən zəngin bədii-poetik
ənənələrə malik olmuşdur».(4, 18) Amma bu sonrakı sözlərin bir
cəhəti ilə razılaşmaq olmaz: «Təşəkkül tapmaqda olan ədəbi
dilimizin geniş imkanlarından istifadə edərək şairin məsnəvidə
220
yüksək sənətkarlıqla yaratdığı təbiət təsvirləri və ayrı-ayrı
səhnələrin canlı, heyrətamiz mənzərələri insanı valeh edir»,(4, 27)
Bu cümlənin «Təşəkkül tapmaqda olan ədəbi dilimizin» sintaqmı
müəlliflərin yuxarıda dedikləri fikrə ziddir. Yuxarıdakı fikir
doğrudur. Bu cür kamil əsər təşəkkül tapmaqda olan dilin yox,
normal inkişaf yolunda olan ədəbi dilin nümunəsidir. Biz çox
zaman elə düşünürük ki, təzəcə xəlq olmuşuq, təzəcə doğulmuş
bir xalqıq və ədəbi dilimiz də təzəcə yaranıb. Amma bəlkə o
dövrkü xalq indikindən min dəfə həqiqi və qeyrətli xalq idi və o
xalqın heç bir nümayəndəsi torpağı satıb çal-çağırla məşğul
olmazdı. Onun Babəki vardı, Cavanşiri vardı və eyni zamanda
onun lazımi keyfiyyətdə olan ədəbi dili də vardı. Bunu «Mehri və
Vəfa» aydın şəkildə təsdiq edir.
Birinci nəşrin girişində əsərin yazılma tarixi barədə
bunlardan əlavə bir şey deyilmir.
Lakin ikinci nəşrdə vəziyyət tamamilə başqadır. Burada milli if-
tixar hissi doğuran tədqiqat var. İkinci nəşrə yazılmış kiçik müqəddi-
mədə şərhlərin və qeydlərin müəllifi, tərtibçi Aysel Şərifova əsərin
yaranma tarixi haqqında məsnəvinin sonunda müəmmaya rast
gəlmişdir. Müəllif yazır: «Abidənin ilk nəşrində dil faktlarından çıxış
edilərək, əsər XIII-XIV yüzilliklərə aid edilmiş və əsərin Məhəmməd
Kəminə tərəfindən köçürülmüş qədim əlyazmasının sonluğunda ve-
rilmiş müəmma diqqətdən kənarda qalmışdır. Abidə çap
olunduqdan sonra bu müəmma diqqəti cəlb etmiş və onun açılması
üzərində aparılmış araşdırmadan sonra məsnəvinin yazılma tarixi
dəqiq müəyyənləşdirilmişdir». (3, 6.)
Klassik Şərq ədəbiyyatında əsərlərin tarixinin çox zaman
müəmma ilə verildiyi məlumdur. Bu cəhətdən «Mehri və
Vəfa»nın da yazılma tarixinin müəmma ilə qeyd edilməsi təbiidir.
A.Şərifova M.Kəminə tərəfindən köçürülmüş nüsxənin sonunda
belə bir bayatıya rast gəlmişdir:
Ayn ala gözüm səni,
Dutubdur gözüm səni.
Canım elə
alovzudur,
Görməyir gözüm səni.
221
Və yazır: «Bu bayatıya diqqət yetirdikdə aydın olur ki, əbcəd
hesabı ilə tərtib edilmiş müəmma üçüncü misranın bir hissəsi,
yəni «alovzudur» sözü ilə bağlıdır. Həmin müəmma «təshif»
(təhrif) üzrə tərtib olunmuşdur. «Təshif» üzrə müəyyən edilmiş
müəmmalarda sözün üzərinə istənilən qədər əlavə nöqtələr,
məddə və təşdid işarələri qoyula və ya atıla bilərdi. Göstərilən
sözdə isə «əlif» hərfinin üzərinə əlavə «məddə» işarəsi, «ra»
hərfinin üzərinə isə nöqtə qoyulduğundan «alovrudur» sözü
«alovzudur» kimi verilmişdir. Əslində isə həmin söz «alovludur»
sözünün dəyişdirilmiş formasıdır. Başqa yazılı abidələrdə olduğu
kimi, müəmmadakı bu sözdə də «l» hərfi «r» hərfi ilə əvəzlən-
diyinə görə «Alovludur» sözü «alovrudur» kimi verilmişdir.» (3, 7-
8) «Beləliklə, «təshif» üzrə tərtib edilmiş müəmmada verilmiş
«alovrudur» sözünü əbcəd hesabı ilə açdıqda 447 rəqəmi alınır
ki, bu da hicri tarixlə 447-ci (miladi 1055-1056) ili göstərir.
Bununla da «Mehri və Vəfa» məsnəvisinin XI yüzillikdə qələmə
alındığı məlum olur. Məsnəvinin belə bir qədim abidə olduğunu
onun arxaik dili də sübut edir. Əsərin dilində elə türk sözləri və
ifadələri vardır ki, ona ancan «Kitabi-Dədə Qorqud»da və başqa
əski türkdilli abidələrdə təsadüf olunur, lakin eləsi də vardır ki,
daha dərin tədqiqatlar aparmaq tələb olunur».(3, 8-9)
Biz təqribən bir il əvvəl bu əsər haqqında məlumat əldə
edib, Əlyazmalar İnstitutundan onun bir nüsxəsini alıb diqqətlə
tanış olduq və dərhal bu məqalənin girişini yazdıq. Lakin sonra
qələmi yerə qoyub düşünməyə başladıq: biz əsər haqqında adi
məlumat verən, obrazları xarakterizə edən bir məqalə yaza
bilməzdik. Elə bir yazı yazmalı idik ki, müəmmanı ya təsdiq, ya da
inkar etsin.
Nəhayət, biz əsəri «Dastani-Əhməd Hərami»nin dili ilə mü-
qayisəli öyrənməli olduq. İki əsr müddətində ictimai-siyasi və
iqtisadi vəziyyətdən asılı olaraq, dildə az da dəyişiklik ola bilər,
çox da. Müqayisəyə cəlb etdiyimiz faktlar göstərir ki, məsnəvilər
bir-birindən az aralı peyklər kimidir. Azərbaycan dili «Dastani-
Əhməd Hərami»yə doğru işıqlı bir yoldadır. Bu yol bütövlükdə
səhərin açılmasına bənzəyir: «Mehri və Vəfa»da səhər açılıb,
qızılı şüalar parlamaqdadır «Dastani-Əhməd Hərami»də isə artıq
gün xeyli ucalıb.
222
Məsnəvinin sonunda əsərin müəllifi qayda üzrə öz adını qeyd
etmişdir:
Umma, İsa, necə bir bu qeyli-qal,
Dilə həqdən kim, olasan ittisal
Ayduluğun assısı yok, bilü bil,
İstə, bul bir yari-həmdəm, əhli-dil.
Bir yar istə kim, sənlə yar ola,
Duta əlnü, ilətə doğru yola. (75-76)
Buradakı
bilü bil
çox qəribə bir sözdür. Misranın mənası:
«Boş danışmağın faydası yoxdur, bil və bil». Mən bizim klassik
ədəbiyyatda
ü
bağlayıcısının təkrar olunan fel arasında
işləndiyini görməmişəm. Amma bilirəm ki, dilçilərimizin yanlış
olaraq alınma hesab etdiyi bu bağlayıcı ən qədim türk-şumer
dilində də işlənmişdir. Deməli, məsnəvi çox qədim bir əlaqə
formasını mühafizə etmişdir.
Bizim bu qısa qeydlərimizi bura qədər oxuyanlar görə
bilərlər ki, hər bir müqayisədə tarix etibarilə qədimlik «Mehri və
Vəfa»ya aiddir, yəni bu əsərin dili «Dastani-Əhməd Hərami»nin
dilindən daha qədim dövrün məhsuludur. Belədirsə, deməli,
tərtibçinin müəmma ilə müəyyən etdiyi tarix doğrudur. Bu şəkildə
olduqda biz yazılı ədəbiyyatımızın gözəl bir nümunəsi ilə Həsənoğ-
ludan iki əsr əvvələ irəliləmiş oluruq.
Amma «Mehri və Vəfa»nın dili elə bir kamil dildir ki, onu da
qətiyyən başlanğıc saymaq olmaz.
10.01.07
ƏDƏBİYYAT
1. «Dastani-Əhməd Hərami», Bakı, Gənclik, 1978 (Ön söz,
tərtib və lüğət Ə.Səfərlinindir).
2.Q. K a z ı m o v. Kİ-SİKİL, yoxsa QIZOĞUL və ya QƏDİM
ABİDƏNİN DİLİNİN TƏDQİQİ. V.İ.Məmmədovun «Dastani-
Əhməd Hərami» poemasının dili və üslubu» əsərinə (Bakı, 2001)
ön söz.
223
3.İ s a. Mehri və Vəfa. Bakı, «Nurlan», 2005 (Tərtibçi, yeni
əlifbaya çevirən, nəşrə hazırlayan və ön sözün, lüğətin müəllifi
Aysel Şərifova).
4. K a m a n d a r Ş ə r i f l i, A y s e l Ş ə r i f l i. Mehri
və Vəfa (Ədəbiyyatımızın və dilimizin nadir abidəsi), Bakı, 2001.
5.K a m a n d a r Ş ə r i f l i. Əbdülqəni Nuxəvi
Xalisəqarızadə, Bakı, 2002.
6.Çankırı milletvekili Talat Onay. Dastani-Ahmet Harami
nakılı. İstanbul, 1946.
7.M a h m u d K a ş ğ a r i. Divanü lüğat-it-Türk, IV, Bakı,
2006 Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan Ramiz Əskər.
8. Ə. Ş ü k ü r l ü. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı,
«Maarif», 1993,
9. «Kitabi-Dədə Qorqud», Bakı, «Yazıçı», 1988.
224
TARİXİ FAKT VAR, TARİXÇİ YOXDUR
Mada imperiyasına münasibətdə tarixçilər öz əvvəlki doğru
mövqelərindən imtina etməkdədirlər. 1958-ci ildə çap olunmuş
“Azərbaycan tarixi”"ndə (1-ci cild) Midiyanın doğru olaraq
Azərbaycan dövləti olduğu göstərildiyi halda (bax: səh. 40; .41-51
və s.), 90-cı illərin tarix kitablarında Mada İran dövləti kimi təqdim
edilir.
Mada dövlətinin adı qaynaqlarda e.ə. IX əsrdən qeydə
alınmışdır. Farslar isə İran ərazisinə tezi VIII əsrdə gəlmişlər. İran
tayfaları uzun müddət Madanın ətraf ərazilərində dolaşmış,
Madanın daxilinə nüfuz edə bilməmiş, xeyli müddət bir satraplıq
kimi Madanın tabeliyində olmuş, e.ə.550-ci ildə farsların üsyanı
nəticəsində Kuruş (Kir) hakimiyyətə gəlmiş, madalılar farslardan
asılı vəziyyətə düşmüşlər. Həmin vaxta qədər həm Cənubi
Azərbaycanın, həm də indiki İranın müəyyən əraziləri Madanın
tərkibində olmuşdur. Bu tərkibdə olan Azərbaycan əraziləri
sonralar Atropatın idarə etdiyi keçmiş Manna əraziləri ilə birlikdə
«Kiçik Mada», «Atropat Madası» adlanmışdır. Qalan hissəsi İran
ərazisinin bir hissəsi kimi qalmışdır. Ona görə də Mada
imperiyasından məxsusi İran dövləti kimi danışmaq düzgün
deyildir. Manna ilə Mada tayfaları yaxın və qohum olmuşlar. Bu
ölkələrin adları da bir kökdəndir.
Mada etnosu Azərbaycan tayfası idi və madalılar türkdilli
olmuşlar. Orta Asiyadan qərbdə Halis çayına qədər uzanan Mada
imperiyasının ilkin vətəni Azərbaycan idi. Ona görə də Mada
Azərbaycan dövlətidir. E.ə.550-ci ilə qədər Mada Azərbaycan
mağlarının başda durduğu bir dövlət, böyük bir imperiya olmuşdur.
Bütün faktlar göstərir ki, madalılarla farslar arasında
münasibət pis olmuş, madalılar farslarla çox vaxt barışmamışlar.
Bu barədə tarixin hifz etdiyi xeyli faktlar vardır. II Kir e.ə.550-ci
ildə Madanı xəyanətlə asılı vəziyyətə saldıqdan sonra madalılar
dəfələrlə öz hakimiyyətlərini bərpa etməyə çalışmışlar. E.ə.522-ci
225
ildə madalı kahin Qaumat (Qaumata) İran hökmdarı Kambisin
(Kambizin) Misirdə olmasından istifadə edərək hakimiyyəti ələ almış
və 7 aya qədər ölkəni idarə etmişdir. Sui-qəsd nəticəsində
hakimiyyətə gələn I Dara (e.ə.522-486) Qaumatı və onun yaxın
adamlarını Madanın Nisayya vilayətində öldürtmüş, payaya
keçirtmişdir.
Qaumat əhalini üç il vergidən və orduda xidmətdən azad
etmişdi, bir sıra islahatlar keçirmişdi. Ona görə də tarixzi güstərir ki,
Qaumat öldürülərkən “Asiyada hamı təəssüf edir, bir farslardan
başqa”." (1;355) Amma akademik tarixi oxuyanda bəzən daha çox
təəccüb etməli olursan: “Qədim yazıçıların əksəriyyəti, habelə
hökmdar Dara Qaumatanın çıxışını farsların hakimiyyətinə -
Haxamanişilərə qarşı çevrilmiş Mada irticası (kursiv bizimdir - Q.K.)
olduğunu yaxşı bilirdilər””.(1; 241) Sən öz xalqının, öz vətəninin
müstəqilliyi uğrunda, köləlik əleyhinə mübarizə aparasan, sənin
2500 il sonrakı nəslin (əgər bu nəsildəndirsə) bunu “irtica””
adlandıra. Özü də bilə-bilə ki, ”Qaumata madalıların hökmranlığını
bərpa etmək niyyətində idi” və həm də bilə-bilə ki, bu hərəkat
“...hökmran fars sülaləsinin və onunla bağlı olan yerli nəsli
əsilzadələrin zülmünə qarşı çevrilmiş xalq hərəkatı, etirazı ilə
birləşmişdi”.(1; 242) Mən Qaumata heykəl düşünürəm, tarixçi də
bu cür düşünür.
Mada tayfalarından biri olan mağlar şimallı-cənublu
Azərbaycanın, şimallı-cənublu Muğanın ən qədim əhalisidir (müklər
onların bir qoludur) və bunlar - mağ kahinləri çox qədim tarixə
malik olmaqla, ilk səmavi allahların yaradıcılarıdır. Zaqros
dağlarından İkiçayarasına enən şumerlər də onların şagirdləridir.
Manna da, Mada da onların adı ilə bağlıdır. Onlar daim müstəqilliyə
can atmış, öz yüksək ağlı, kahin qüdrəti ilə buna əksərən nail
olmuşlar. Mağ sənəti sonralar müxtəlif ərazilərə yayılmışdır. İndi
bütün dünya dillərində işlənən magiya sözü də onlardan yadigardır.
Mağları müklərdən ayırıb Muğandan təcrid etmək bizim ən böyük
ulularımızı öz əlimizlə özgələrə bağışlamaqdır. Əksər tarixçilər Mada
mağlarını İran mənşəli hesab etməmişlər.
226
Vaxt gələcək, vahid Azərbaycan qüdrətli və böyük bir dövlətə
çevriləcək. Onda Astiaq da lazım olacaq, Astiaq əfsanəsi də,
«Avesta» da, ulu mağlar da. Bunlara sahib durmağa çalışan başqa
bir dövlət hələlik güclüdür deyə, acizlik göstərməməli, onun
dəyirmanına su tökməməli, tariximizi heç kimə güzəşt etməməliyik.
Bu saxta, satqın və riyakar, xalqın tarixinə xəyanətlə dolu
“tarixlər””” meydana çıxana qədər bizim tarixçilər və başqa elm
sahələrini təmsil edən görkəmli ziyalılarımız, alim və yazıçılarımız
ulu babalarımız midiyalılarla fəxr etmiş, onların bizim əcdadlarımız
olduğuna şübhə etməmişlər. Hələ 40-cı illərdə Ə.Dəmirzizadə bizim
dilimizin kükğndə midiyalıların dilinin durduğunu sğbut etmişdir.
Xalq yazıçısı M.İbrahimov 1945-ci ildə Təbrizdə yazırdı: “Məlum
olduğu üzrə, hələ miladdan 500 il əvvəl, indiki Cənubi və Şimali
Azərbaycan torpaqlarında qədim dünyanın qüdrətli dövləti olan
Midiya dövləti yerləşmişdi. O zaman bu torpaqlar Midiya və onun
üzərində yaşayan xalq Midiya xalqı adlanırdı. Tarix sübut edir ki,
midiyalılar azərbaycanlıların qədim babaları olmuşdur. Onların
böyük mədəniyyət və sənətə malik olduqlarını bütün tarixçilər
yazmaqdadırlar. Midiyalıların mədəniyyət və dili o qədər tərəqqi
etmişdir ki, qədim farslar onlara görə çox dala qalmış və ibtidai
halda idilər. Dilşünaslar indiki Azərbaycan dilində o zamankı Midiya
dilinin qalıqlarını və ünsürlərini tapırlar... Bəs Midiyanın mədəniyyət
və sənət asarı və yazıları nə olmuşdur? Onları işğalçılar ya məhv
etmiş və ya da qəsb etmişlər. Midiyanın elm və sənət asarını
dünyanın bütün muzeylərində tapmaq mümkündür. Çünki
Azərbaycan xalqının düşmənləri, onun torpağına göz tikənlər nəinki
bizim milli dövlət və siyasi istiqlaliyyətimizi məhv etmiş, həm də
elm, sənət asarımızı və ana dilimizi də aradan götürmək istəmişlər.
Bu məqsədlə qəsbkarlar daha da irəli gedərək Azərbaycan xalqının
mənşəyi və doğma dili haqqında başdan dibə yalan və iftiradan
ibarət olan bir “tarix”””, bir “nəzəriyyə”” də uydurmuşlar. Söz yox
ki, Azərbaycan xalqını əsarət altında saxlamaq və onun milli
şüurunu öldürmək istəyənlərin uydurduğu “nəzəriyyə”lər””lə həqiqi
tarix və məntiq arasında heç bir əlaqə yoxdur””” (41; 57)
Bu sözlər bütünlüklə bu günə də aiddir və indiki bir sıra
“tarix”lər””in müəllifləri də Azərbaycan xalqının tarixini eyni şəkildə
227
qəsb etməklə məşğuldurlar. Buna Azərbaycan xalqının, Azərbaycan
dilinin zürəyini yeyənlər daha zox rəvac verirlər.
Manna e.ə.590-cı ilə qədər müstəqilliyini saxlaya bilmişdi.
Bundan sonra Madanın qüdrəti yüksəlir, lakin o qədər də
uzunömürlü olmur. E.ə.550-ci ildə Mada da süqut edir. Madanın
qüdrətli yüksəlişi təqribən 40-50 il çəkmişdir. Bu az müddət ərzində
“fars ləhcələrində danışan””” madalılar Mannanın türk əhalisinin
dilini necə dəyişə bilərdilər? Hələ bunu demirik ki, Madanın qədim
əhalisinin İran ləhcələrində danışdığını iddia etmək üçün də heç bir
əsas yoxdur. İran tayfaları gəlməmiş, Mada və onun əhalisi də, dili
də var idi və Manna ilə Mada adaş idilər, yanaşı yaşayırdılar.
Herodot Madanın son padşahı Astiaqa mağların maraqlı bir
müraciətini vermişdir. Bu müraciət İ.Əliyevə də məlum idi: “Bizim
üçün, çar, hər şeydən vacib sənin hakimiyyətini
möhkəmləndirməkdir, yoxsa hakimiyyət... farslara keçdiyi təqdirdə
m i d i y a l ı l a r yad adamlar kimi qul edilər, farsların nifrət
mənbəyinə çevrilər; əksinə, nə qədər ki sən, b i z i m h ə m q ə
b i l ə m i z, çarlıq edirsən, biz o müddətdə hakimiyyətdə iştirak
borcumuzdan istifadə edirik və sənin hesabına bizə daha çox
hörmət edilir””...”(seyrəltmə-fərqləndirmə İ.Əliyevindir).(3; 17)
Buradan bir daha aydın olur ki, Astiaq da iranlı deyil,
madalılar da. Madalılar öz tayfalarından olan Astiaqa bu qədər açıq
şəkildə müraciət edirlər. Bir tayfa öz “həmcinsi”” və “qohumu””
əleyhinə bu qədər nifrətlə danışmaz. Görünür, hələ Harpaqın
xəyanətindən əvvəl madalılar fars təhlükəsini duyurmuşlar. Bu gün
olduğu kimi, o zaman da əhalinin etnik tərkib etibarilə yerləşməsi
az fərqli ola bilərdi - türklər öz ərazilərində, farslar öz ərazilərində
və müəllifin iddia etdiyi «iranlaşma»dan, «fars ləhcəli
madalaşma»dan heç bir söhbət gedə bilməzdi. Herodotun verdiyi
bu qədər açıq söhbətə baxmayaraq, İ.Əliyev bu müraciəti verərək
bir neçə sətir sonra yenə də yazır: “Heç bir şübhə yoxdur ki, mağlar
mənşəcə iranlılardan ibarət idi və əlbəttə, İran nitqinin daşıyıcıları
idilər”””. (3; 17-18) “Tarixçi””” adlananın həqiqətə və üz xalqının
(belə demək olarsa) tarixinə bu qədər məntiqsiz münasibət
228
bəslədiyini təsəvvür etmək dünyanın sonsuzluğunu təsəvvür etmək
qədər çətindir.
Mağlar daim azadlıq uğrunda assur köləliyinə qarşı vuruşmalı
olmuş, Ön Asiyada Assur dövlətinin 520 illik ağalığına qarşı
mübarizə aparmaqla öz azadlıqlarını təmin edə bilmişlər. Deyokun
(e.ə.712-675), Fraortun (e.ə.675–653), Kiaksarın (e.ə. 625–585)
və Astiaqın (e.ə.585-550) vaxtında Mada yüksək inkişaf yolu
keçmişdir. Ortada yaranan kimmer-skit-sak padşahlığı dövründə
də (e.ə. 653–625) madalılar öz üstünlüklərini mühafizə etmişlər.
Madalılarla farslar adət-ənənələrinə görə də kəskin
fərqlənmişlər. Farslar öz bacıları ilə evlənirdilər (çar Kambiz bacıları
Roksana və Atossa ilə evlənmişdi), madalılar bu mənfur adətin
əleyhinə idilər. Farslar ölülərini quşlara yedirdirdilər, madalılar dəfn
edirdilər. Madalıların xüsusi geyimləri var idi, farslar da o geyimdən
istifadəyə başlamışdılar. Herodot yazır ki, fars çarı Kserkis Afinaya
hücum edərkən ordunun silahları “Midiya silahlarıdır, fars yox””.
Deməli, farslarla madalıların silahları da fərqli idi. Mədəni üstünlük
də madalılardadır. Farslar Əhəmənilər dövründə vergilərdən azad
idi, madalılar ağır vergi altında idilər - ildə saklarla birlikdə 450
talant vergi verməli idilər. (Herodot, I,140; III,62-92) Madalılar bir
etnos kimi çox qədim və məşhur idilər. Kalankatuklu Moisey Yafəsin
nəslinin şəcərəsi içərisində Qomer (kimmerlər, qəmərlər), Maday
(madalılar), Maqoq (aşkuzlar), Yavan, Tubal, Meşek, Tiras və
Hetləri vermişdir. Bunların arasında, göründüyü kimi, parslar
yoxdur.(4; 14-15) Strabon yazır ki, “Deyilənlərə görə, midiyalılar
ermənilərin və elə ondan əvvəl fars hökmdarlarının və adətlərinin
baniləridir””. Və yenə yazırdı ki, “Ən cəsur adamın çar seçilməsi
daha çox Midiya adətidir”” (Strabon, XI,13,11)
Bu cür fərqli keyfiyyətləri nəzərə alaraq tarixçilər qeyd edirlər
ki, madalılarla farsların qohumluğu fikri tamamilə əsassız və
uydurmadır. Herodotun əsərində və Bisütun yazılarında madalılarla
parslar düşmən xalqlar kimi təsvir edilir. Herodot göstərir ki, Midiya
çarı Deyokun oğlu Fraorta parsların üstünə getmiş və düşmənini
özünə tabe etmişdir.
229
Deməli, madalılar etnik mənsubiyyətinə görə farslardan
tamamilə fərqlənmişlər.
Məntiqsizlik bir-birini əvəz edə-edə məntiqi nəticələr
çıxarmağa imkan verir: madalıların İran mənşəli olmadıqlarını
madalılar özləri və əksər tədqiqatçılar qeyd etmişlər, əgər müəllif
iddia edirsə ki, mannalıların dilini madalılar iranlılaşdırmışlar,
demək, mannalıların dili İran dillərindən deyilmiş. Mannalılar
qafqazdilli də deyildi və qafqazdilli ola bilməzdilər. İ.Əliyev özü
mühüm bir tarixi həqiqəti qeyd etməklə yuxarıdakı məntiqsizliyin
aradan qalxmasına kömək etmişdir: “...Arazdan və Urmiyadan
başlamış və müasir Türkmənistana qədər, Strabonun o məlumatını
xatırlayaq ki, Midiyanın, Baktriya və Soqdiananın əhalisi “ən kiçiyinə
qədər birdilli idi”” başqa sözlə, mahiyyətcə birdilli idi, yaxud antik
müəlliflərin Midiya və Parfiya dillərinin qohumluğu barədə
məlumatını nəzərə alaq ki, ciddi nüfuz sahibləri tərəfindən təsdiq
olunur və s”.” (3;24) Mannalıların türkdilli olduğu sübut olunmaqla
yanaşı, bu sözlərdən digər çox mühüm bir problem – parfiyalıların
da - türkmənlərin babalarının da türkdilli olduğuna şübhə qalmır.
Azərbaycan tarixi ilə bağlı zəngin fakt və materiallar vardır,
təpərli alim lazımdır ki, yad təsirləri bir tərəfə atıb, vətən tarixini
qədim mənbələrin verdiyi materiallar əsasında yenidən yazsın,
Azərbaycanın şanlı tarixini məhəbbətlə, şirin bir dil ilə ortaya
çıxarmağa çalışsın.
Son Midiya çarı Astiaq kimdir? Necə olmuşdur ki, hakimiyyəti
əldən vermişdir? Midiyalılar kimlərdir? Astiaq tarixdə necə
qalmışdır? Onun haqqında daha nələr vardır? Xalq onu yadda
necə saxlamış, onun barəsində nələr demişdir?
Bu sualların cavabları tarixi həqiqəti üzə çıxarmağa imkan
verir. Üzə çıxarır ki, «Midiya fars imperiyasıdır. Midiyalılar irandilli
əhalidir. Astiaq bizə dəxli olmayan son Midiya çarıdır» kimi fikirlər
dünyanın və bizim ölkənin – Azərbaycan xalqının tarixinə ən
qərəzli münasibətdən doğan fikirlərdir.
Təkrar da olsa, bu qısa girişdən sonra biz bir ədəbiyyatşünas
alimin, bir ədəbiyyat tədqiqatçısının böyük zəhmət və ehtirasla
ortaya çıxardığı həqiqətlər barədə bir neçə söz demək istəyirik.
230
Filologiya elmləri doktoru Hüseyn İsrafil Əsgər oğlunun
Dostları ilə paylaş: |