meyvə
(45), 12 dəfə meyvə mənasında
yemiş
sözü, ƏH-də isə bir dəfə
yemiş
(70), bir neçə dəfə
meyvə
sözü işlənmişdir.
M.Kaşğaridə ağıl, anlayış, zəka, dərrakə mənalarında
ök
sözü (MK, IV, 404) və sağır «n» ilə
önq
sözü (ön, öndən, öncə
mənalarında) vardır, həm də bu ikinci sözün bilavasitə oğuzlara
aid olduğu qeyd edilmişdir (MK, IV, 409). Bu hal göstərir ki,
«Kitabi-Dədə Qorqud»da və elə «Mehri və Vəfa» əsərində də bu
sözlər qarışdırılır. Əslində, bunlardan anlayış, zəka, dərrakə
mənalarında olan söz
ök,
ikincisi
ön
şəklində yazılmalıdır (sağır
«n» ilə).
Bu sözlərin işlənmə tezliyinə görə əsərlər fərqlənir. «Kitabi-
Dədə Qorqud»un dili üçün xarakterik olan
ög
sözü «Mehri və Və-
fa»nın dilində çox (8 dəfə) və həm də
ögünə, ögündə
formalarında iki mənada - qabağına, qarşısına və ağlına, huşuna,
düşüncəsinə mənalarında işlənmişdir:
Taxt
ögündə
gördi durur bir tayə,
Taxtda bir qız oturur bənzər ayə.
Çünki Vəfa Mehri təfərrüc edər,
Taxt
ögünə
düşübən əqli gedər. (20)
Bağban oğluna ismarlayın atı,
Biçibəni
ögünə
töksün otı.(49)
Süfrə gətürdi
öginə,
sun, dedi,
Vəfa məlul idi, bir lokma yedi.(55)
Aldı övrət Mehri günlədi gedər,
Gəldi sərraf
ögünə
gör kim, nedər.(60)
203
Tez
ögündə
yüzini urdu rəvan,
Xızıra halın yigit qıldı əyan.(33)
Ögünə
bin əndişə düşdü onun,
Kimsəyə assısı olmaz qüssənin.(62)
Göründüyü kimi, bu beytlərin əvvəlki altısında
ögünə
sözü
önünə, hüzuruna, qarşısına, qarşısında, önündə mənalarındadır,
son bənddə isə ağlına, düşüncəsinə, fikrinə mənasını ifadə edir.
«Dastani-Əhməd hərami»də isə bu söz cəmi iki beytdədir:
Ol ucdan mənzilə irəməyəvüz,
Ögümüz
, usumuz dərəməyəvüz.(23)
Güləndama dedi: dövşür
ögünü
,
Bilirmisən bənə sən etdügünü? (46)
Hər iki misalda ağlımız, huşumuz mənasındadır. İkinci
beytin mənası: ağlını topla fikirləş ki, mənə nələr etmisən.
Deməli,
ög
sözü ön, qabaq, hüzur mənasında burun
tələffüzündən təmizlənmiş, ağıl, huş mənasında isə
arxaikləşmişdir. «Mehri və Vəfa»nın dilində hər iki mənada və
çox işlənməsi bu əsəri «Dədə Qorqud»a daha çox yaxınlaşdırır.
«Mehri və Vəfa»nın dilindəki toponim, hidronim, kosmonim
və antroponimlər də qədimliyi ilə seçilir:
Rum eli, Rum sultanı,
Məğrib eli, Əmman eli, Nuşirəvan, Keyqubad. Vəfa, Mehri,
Məcnun, Leyli, Fərhad, Şirin, Cavan, Xızır, Yaqub, Yusifi-
Kənan, Süleyman, Mərrix, Zöhrə, Müştəri, Fərat
və s.
Rum
sözü çox qədim toponimlərdəndir. Qədimdə
Romanın, sonralar Roma imperiyasının, onun parçalanmasından
sonra isə (IV əsr) Bizansın bəzi Şərq ölkələrində yayılmış adı
olmuşdur. Səlcuqların Kiçik Asiyanı işğalından sonra
Rum
dedikdə Kiçik Asiya nəzərdə tutulmuşdur və
Rum eli, Rum
sultanlığı
ifadələri də (XI - XIV əsrlər) buradandır. (ASE, VIII,
s.194; V, s. 486) Ənuşirəvan (I Xosrov) VI əsrdə 50 ilə qədər bir
dövrdə (531-579) Sasani hökmdarı olmuşdur, Keygqubad isə (I
Qubad) onun atası idi. Məcnun, Leyli, Fərhad, Şirin, Xızır, Yaqub,
Yusifi-Kənan, Süleyman, Mərrix, Zöhrə, Müştəri, Fərat sözlərinin
204
isə daha qədim olduğu məlumdur. Bu adlar içərisində XI əsrdən
sonra yaranmış heç bir ada təsadüf edilmir.
10. Şübhəsiz, leksikadan danışarkən məsnəvilərin dilində iş-
lənmiş
alınma sözləri
də araşdırmaq lazım gəlir. Vaxt olsa idi,
hər iki əsərin dilindəki alınma sözləri tam çıxarıb müqayisə etmək
mümkün idi. Lakin biz imkan olmadığını nəzərə alaraq, məsələni
başqa yolla həll etməyə çalışdıq. Belə ki eyni məsafədə yerləşən,
hər biri 29 misradan ibarət olan 10 mətn nəzərdən keçirdik.
«Mehri və Vəfa» 12-ci səhifədən başlayır, 76-da qurtarır,
«Dastani-Əhməd Hərami» isə 14-dən başlayır, 83-də qurtarır.
«Mehri və Vəfa»nın hər səhifəsində 29 misra, «Dastan»da isə
əksərən 24 misra vardır. «Dastan»dakı misranın sayını sonrakı
səhifə hesabına doldurmaqla aşağıdakı səhifələrdə alınma sözləri
araşdırdıq.
MV-də: 12, 15, 19, 23, 29, 39, 49, 59, 69, 74.
ƏH-də: 14, 17, 21, 25, 31, 41, 51, 61, 71, 81.
«Mehri və Vəfa»da alınma sözlər (sözlərin təkrarən neçə
dəfə işləndiyi mötərizədə verilmişdir):
12.
Əvvəl
(3),
allah,
yad (etmək), bismillah, bünyad
(etmək), müqim, qaim, laməkan, raziq, rizq
(3),
kafər,
müsəlman, cümlə, ibrət, nemət, həm
(2),
həbib, həqq,
rəsul
(3),
nəbi, əsül
(2),
rəhmət, aləm
(2),
sədr, bədr, sidq,
səfa, yarən, şəhid, şühəda, əmm, salavat, din, imam,
təmam
– 44 s.
15.
Padşah
(2),
axirət, mənzil, xəzinə, hər
(2
), surət,
vəzir
(3),
hikmət, həm
(2),
vəsiyyət, dürlü, qəbul (etmək),
işarət, şah, tac, təxt, xeymə, təbil, aləm, rəxt, bəxt,
sultan
(2),
xatir, səfa
– 30 s.
19.
Rəmmal
(2),
şəhər
(2),
nişan, səfər (etmək), saat,
qərar (qılmaq), canavar
(6),
əndam, nəqş, nigar, təfərrüc
(etmək), gərd, əndişə, yava, gəncxanə, dəxi, rövşən, taxt
– 25 s.
23.
Dürlü, hər
(3),
sahibqədəm, zəlil, dərd, dərman,
dəlil, rənc, cəfa (çəkmək)
(2),
təzə, hərgiz, təfərrüc
205
(etmək), heç, təbil
(2),
hal, məlul
(2),
dost, əhval, qüssə
-
24 s.
29.
Əmin (etmək), cadu
(4),
dəm, padşah
(3),
əql
(4),
sultan
(4),
çün (2), təfərrüc (etmək), məqsud, heyran
(olmaq), məqam, əcəb, səbəb, şah, bigünah, məğrib,
aşiq
,
hal, xatir, səfa
– 32 s.
39.
Qeyrət, aqibət, məğrib, nagəhan
(2),
xəlq, cümlə,
sultan
(3),
nəsəq
,
qərib
(2),
təqyə, yar, xalq
- 16 s.
49.
Dayə, şəm
(3),
şərab
(3
), həm
(2),
cəng
(2),
rübab, işrət
(2),
şahanə, bəhanə, xadim
,
sultan
(2),
xəbər, şərab
,
noğul
(2),
şəkər, bəzm, alət, cəngi, rəqqas
(4),
həqq, şad (olmaq), vəzir
,
kəbab, təşnə, çarparə, çərx,
sayis
(2),
hələ, dəxi, hər
(2),
fələk
– 45 s.
59. S
ərraf
(4),
zənbaz, həm
(4
), dünya, övrət
(2),
xəbər, bixəbər, hüma, xub, hüsn, misl
(2),
məqərr, cahan,
dəxi, xəlvət, hər
,
tənəüm, rəqs, təfərrüc (etmək), saat,
tamaşa, tez, xoş, xürrəm, hüməm, zaman
– 34 s.
69.
Surət
(7),
hövz, qəsd, dost, daim, təfərrüc
(etmək)
(2),
dəxi
(2),
əql
(3),
heyran, həsrət, zaman,
məğrib
(2),
sultan
(4),
bihuş, zindan
(4
), hələ, xəsm, fəda
(qılmaq), eşq, cəng
(2),
can, sərraf, fəryad (etmək),
nəsaq
(eyləmək)
– 42 s.
74.
Çün, cümlə, şükranə, azad
(2),
dəxi, zindan,
miskin
,
həm, tərk (etmək)
(2),
sevda, hər
(2),
sahib,
zəhmət, dərd, dəva, rəva, əzm (etmək), yar, can, tən,
gədə, şahzadə, azadə, padşah(lıq), cümlə, sultan
– 29 s.
Ümumiləşdirdikdə:
44+30+25+24+32+16+45+34+42+29
=
321:10=32,1.
Deməli, «Mehri və Vəfa» əsərinin hər səhifəsinə təqribən
32-dən bir qədər artıq alınma söz düşür.
«Dastani_Əhməd Hərami»də alınma sözlər:
14.
Dastan, bünyad (etmək), həq, qüdrət, yad
(etmək), mə`ni, bəhr, seyr (etmək), dərya, gövhər
(2),
xeyr (edənlər), məani
(2),
daima, kan, dürr, zikr
206
(etmək)
(2
), xatir, müşkil, zərrə, zira, hikmət
(2),
ədl,
hərgiz
(2
), keyfiyyət, hiç
(2),
məkan, zahir, batin, əvvəl,
axır, şərh
(2),
cüda (düşmək)
- 39 s.
17.
Sehr, elm
(3),
bəğayət, nücum, qadir, qayət, gər,
əfsun, gəz, dəm, hərami, təmam, gürbüz, sərp, qafilə,
hesab, sim, zər, şikavə, məqam, çün, yarən, sultan, vəsf
(etmək)
– 25 s.
21.
Qələm
(2),
bürqə, hərgiz, muhal, fikir, hal, fəth,
tədbir (etmək), laf (urmaq), təqdir, rəvan, cüst, xəzinə
(4),
azim (etmək)
(3
), kəmənd, əgər, vaxt, seyran
(eyləmək), məgər, xub, gənc, zəmanə, xişm, divanə,
heç, çün, əfsun –
33 s.
25.
Təmam, nəzər (qılmaq), əgər, həman, azim
(etmək), dəng (olmaq), fikir, həq, məşğul (olmaq), zikr
(etmək), təəccüb (etmək), əcayib
(2),
sirr, kərim,
qüdrət, təaallah, hikmət, sübh, təşviş
,
hal, çün, nur
(3),
aləm, xurşid, məşriq
,
tac
– 29 s.
31.
Şərbət, çün
(2),
xon
,
xələt, sabah, kətxuda
(3),
xəbər, xoca
(2),
nəsib, ərməğan, şəhənşah, haman,
dəm, şah
(5),
padişah
(3),
vəsf, məlum (qıldı), məxtum,
eşq, hərami, sultan, lütf, şad (olmaq), kəlam, ərz
(etmək), xoş (gəlmək), qayət, gərçi, zəhmət, vəlakin, ra-
hət, mütləq
– 42 s.
41.
Əcəb
(2),
məgər, razdaş, xoş (idi), manənd,
mahitaban, mütləq, sün`i, həq, xuy, vəsf, hal, dərd,
xəyal, şəkil, tədbir, raz, faş (etmək), məhbub, zəmanə,
fəda (olmaq), can, gər, fikir, vaxt
– 26 s.
51.
Can
(2),
çarmux, xəsm, qərib, çərx, dun, cövr,
çün, həq, dəm, bənd, huri, bəşər, gülüzar, əhval
,
hərami
(3) – 19 s.
61.
Əgər, can
(3),
köşk
(2),
məhbubə
(2),
həzrət,
təfərrüc (etmək)
(2),
şah
(3),
təxt, sərv
(2),
huri, çinar,
nar, çün, camal, hüsn, kamal, yəğma, eşq
(2),
sevda,
nigar, səbr, qərar
,
haman, dəm, dayə, dürlü
– 35 s.
71
. Reyhan
,
nəsrin, dürlü, hərami
(2),
hal
(2),
xəbər,
yar
(2),
yeganə, lisan, şəhər
(2),
padşah, xəlq
(2),
sipah,
207
mərd, mərdan, sultan
(2),
əvvəl, şah, şakir, xoşnud,
kafir, müsəlman, hənuz, vəfadar, tamam
– 31 s.
81.
Can
(2),
cəhənnəm, murad, bünyad, haqq, ustad,
dad (əvəz), şah
(3),
dilaram, təcil, hənuz, dəxi
(2),
qəflət,
hal, xoş (olmaq), zalım, əxi, hərami, nigar, xumar,
həkim, xəyal, həmişə, insan, rəiyyət, hekayət, bədəxtər
–
31 s. Toplayaq və bölək:
39 +25+ 34+29+ 42+26+19+35+31+31 =310 :
10 = 31
Deməli, «Dastani-Əhməd Hərami»nin dilində hər 29
misraya təqribən 31 alınma söz düşür. Aydın olur ki, «Mehri və
Vəfa»nın 29 misrada payına düşən alınmaların sayı azca
artıqdır. Bu, təbiidir. Əgər «Mehri və Vəfa» «Dastani-Əhməd
Hərami»dən əvvəl yaranmışsa, belə də olmalı idi. Çünki XI əsr
Azərbaycanda farsdilli poeziyanın tüğyan etdiyi bir dövrdür.
«Dastani-Əhməd Hərami»nin yarandığı dövrdə isə bu tilsim artıq
qırılmış, türk yazılı ədəbiyyatı böyük vüsət qazanmışdı. «Mehri və
Vəfa»nın müəllifi böyük adamdır ki, o, o cür mühitdə belə bir
əsər yarada bilmişdir. Əslində, bu hal aydın şəkildə onu təsdiq
edir ki, heç «Mehri və Vəfa» da birinci deyil və bu əsər böyük bir
yolun ortasında yaranmış əsərlərdən əlimizə çatanıdır.
Əsərlərin dilindəki çətin anlaşılan alınma sözlər aşağıdakı-
lardır.
MV-də:
bünyad (etmək), müqim, raziq, rizq, əsül,
bədr, sidq, xeymə, rəxt, təfərrüc (etmək), gərd,
gəncxanə, sahibqədəm, məğrib, nəsəq, təşnə, çarparə,
sayis, zənbaz, tənəüm, hüməm, xəsm
və s.
ƏH-də:
bünyad (etmək), mə`ni, kan, məani, cüda
(düşmək), bəğayət, sərp, yarən, bürqə, muhal, cüst,
xişm, təaallah, məşriq, xon, məxtum, manənd, xəsm,
dun, hənuz, dilaram, bədəxtər
və s.
Əslində, heç bunlar da o qədər çətin anlaşılan sözlər deyil
və keçən yüzillikdə məhdudlaşmış, işləklikdən qalmış sözlərdir.
Həm də, göründüyü kimi, alınma sözlərin bir qismi xalis
Azərbaycan sözləri ilə birləşərək mürəkkəb fel əmələ gətirmişdir.
208
MV-də:
yad etmək, bünyad etmək, qəbul etmək, səfər
etmək, təfərrüc etmək, əmin etmək, fəryad etmək, tərk
etmək, əzm etmək, nəsaq eyləmək, qərar qılmaq, fəda
qılmaq, cəfa çəkmək, heyran olmaq, şad olmaq;
ƏH-də:
bünyad etmək, yad etmək, seyr etmək, xeyr
etmək, zikr etmək, vəsf etmək, tədbir etmək, azim etmək,
təəccüb etmək, ərz etmək, faş etmək, təfərrüc etmək,
seyran eyləmək, cüda düşmək, laf urmaq, nəzər qılmaq,
məlum qılmaq, dəng olmaq, şad olmaq, fəda olmaq, müş-
kül olmaq, xoş olmaq, xoş gəlmək.
«Dastani-Əhməd Hərami»də həm mürəkkəb fellərin sayı
artmışdır, həm də «Mehri və Vəfa»dakı
etmək, eləmək,
qılmaq, çəkmək, olmaq
fellərindən başqa,
düşmək, urmaq,
gəlmək
felləri də əlaqəyə cəlb olunmuşdur. Demək olmaz ki, bu
sözlər «Mehri və Vəfa»nın yazıldığı dövrdə alınmalarla işlənmirdi.
Sadəcə olaraq faktın əhəmiyyəti odur ki, «Dastani-Əhməd
Hərami»yə doğru alınmalar daha çox həzm olunur, dilin təbiətinə
daha çox uyğunlaşır.
11.Məsnəvilərin
frazeologiyası
da maraqlıdır. Uyğun
gələn frazeoloji vahidlər nisbətən azdır. Ortaq şəkildə işləndiyi
müşahidə olunan frazeoloji vahidlər aşağıdakılardır.
«Mehri və Vəfa»da:
aman vermək
(73),
aram qılmaq
(17) – sakit olmaq,
can vermək
(73) – ölmək (
Can vermək
gərək doğru yara) (30);
canını qurban vermək
(31) – canından
keçmək;
can vermək
(70) –(xidmətinə irməkligə can vermək) –
çox çalışmaq,
can vermək
– diriltmək, cana gətirmək (22);
canı
verən
(34) – həyata gətirən, yaşadan (allah);
canı vergil
(42) –
can ver, dirilt,
dua qılmaq
(31),
salavat vermək
(12),
yola
girmək
(17) – yola düşmək,
yolundan azmaq
(69),
(məmləkət) əlindən çıkmaq
(26) – (ölkəni) itirmək, yox elə-
mək,
qərar qılmaq
(19) və s.
«Dastani-Əhməd Hərami»də:
aman vermək
(63),
aram
qılmaq
(19) – sakit olmaq, dayanmaq, bir qədər gözləmək,
canı
vermək
(23) – ölmək,
dua qılmaq
(35),
səlavət vermək
(15),
yola girmək
(52) – yola düşmək,
yol azmaq
– (50) – yolunu
itirmək 54,
əlindən çıxmaq
(28) – (dostları) yox olmaq, məhv
olmaq və s.
209
Göründüyü kimi, «Mehri və Vəfa»nın dilində
can vermək
ifadəsi daha işləkdir – çox çalışmaq, canından keçmək, hətta di-
riltmək, cana gətirmək kimi əks mənaları da ifadə edir. Bu hal
mövzunun işlənmə imkanları ilə bağlıdır.
Məsnəvilərin dilində elə frazeoloji vahidlər də var ki, kom-
ponentləri bir-birindən sinonim sözlərlə fərqlənir. Məsələn,
MV-də:
dərdə daru bulmaq
(43) – dərdə dərman
tapmaq - ƏH-də:
dərdinə dərman qılmaq
(58),
dərdə
dərman bulmaq
(68) – dərdinin çarəsini tapmaq;
MV-də:
başına vaqiə gəlmək
(33) - ƏH-də:
başına iş
gəlmək
(47);
MV-də:
canı fəda qılmaq
(73) – ƏH-də:
canı fəda
olmaq
(41) – canından keçmək, canını qurban vermək;
MV-də:
dünyadan güzər etmək
(13) –
dünyadan
rihlət etmək
(13) - ƏH-də:
dünyadan nəql etmək
(57) –
ölmək;
MV-də:
eşq okuna amac olmaq
(25) – ƏH-də:
eşq
oduna yanmaq
(62), -
eşq odunu canda yaxmaq
(68) –
sevmək;
MV-də:
sözü dutmaq
(74) – ƏH-də:
sözini almaq
(48)
– sözünü anlamaq;
MV-də:
möhlət vermək
(30) - ƏH-də:
macal vermək
(24) və s.
Dərdə daru bulmaq
– ifadəsi indi tam arxaikləşmişdir, lakin
«Dastani-Əhməd Hərami»də işlənmiş
dərdinə dərman qılmaq,
dərdə dərman bulmaq, başına dərman etmək
ifadələrinin hər
biri, xüsusən birincisi xalq dilində indi də işlənməkdədir. ƏH-dəki
başına nə gəlmək, başına iş gəlmək
ifadələri də
MV-dakı
başına vaqiə gəlmək
ifadəsi ilə müqayisədə çox müasirdir
.
Bu
nisbətdə
ƏH-dakı
canı fəda olmaq
da MV-dəki
canı fəda
qılmaq
ifadəsindən müasirdir.
Dünyadan güzər etmək,
dünyadan rihlət etmək
ifadələrindən birinqcisi
Dostları ilə paylaş: |