1.«Mehri və Vəfa»nın dilində «Kitabi-Dədə Qorqud»da
müşahidə olunan zəngin fonetik hadisələr davam etməkdədir.
Bunlar müəyyən dərəcə «Dastani-Əhməd Hərami»nin dilində də
vardır, lakin «Mehri və Vəfa»da olduğu qədər deyildir və xeyli
məhdudlaşmışdır.
Bu sahənin tədqiqində çətinliyin səbəbi «Dastani-Əhməd
Hərami»nin əlyazmasının olmamasıdır. Əsəri Çankırı millət vəkili
168
Tələt Onay 1928-ci ildə əldə etsə də, qeyd və şərhlərlə birlikdə
1946-cı ildə İstanbulda çap etdirmişdir. Tələt Onay bir sıra
orfoqrafik məsələləri izah etmiş və əsərin 7-ci əsr (hicri) azəri
ləhcəsində yazıldığını göstərmişdir: «Eserin lisanı ümumiyyet
itibariyle Oğuz Türkcesi, Azeri lehcesidir». (6, .X) Lakin əsəri çap
edərkən xeyli dərəcədə türkləşdirmişdir – bütün «x»ləri «h», bütün
«ə»ləri «e» ilə vermişdir; «b» hərfi əvəzinə «p» işlətmiş, ərəb əlif-
bası ilə yazılan «qaf» hərfini «k`» ilə işarə etmişdir və s. Ə.Səfərli
əsəri yenidən tərtib və çap edərkən bütün bunları təbii şəklə
salmış, azəricələşdirmişdir. Əsəri bütövlükdə nəzərdən keçirdikdə
onun ümumi ruhuna bu cür tərtibatın tam uyğun olduğu görünür.
Lakin əlyazmanın olmaması, hər halda, mübahisəli məqamlar
törədir.
«Mehri və Vəfa»nın dilində «Dədə Qorqud» dövründən gələn,
«Dastani-Əhməd Hərami»yə və sonrakı dövrə doğru tədricən məh-
dudlaşan aşağıdakı fonetik xüsusiyyətlər müşahidə olunur:
a) Məlumdur ki, hər bir dilin mühüm xüsusiyyətlərindən biri
daxili qanunlar əsasında daim tələffüz asanlığı uğrunda mübarizə
yolu ilə irəliləməsidir. Bunu göstərən mühüm dəlillərdən biri bir
sıra kipləşən samitlərin tarixi inkişaf prosesində bizim dildə
tədricən öz yerini sürtünən samitlərə verməsidir. Bu cəhət «Meh-
ri və Vəfa» əsərinin dilində hələ o qədər də müşahidə olunmur.
Bu əsərdə «qaf» ilə yazılan sözlər çoxdur. Latın qrafikası ilə
bunlar k` ilə verilmişdir. Bu hərfin ifadə etdiyi səs o qədər də kar
(dilarxası qalın k`) olmamalıdır. Lakin təbii ki, kipləşən samitdir
və sürtünən deyildir. Məsələn:
Akdı, akça, yukaru,
bakmağa, bukça, dokunur, qakıyıb, qakar, bakma,
burakdı, çıktı, çok, okudular, yakın, qoku, qorku, qorkulu
və s.
M.Kaşğarinin lüğətində də bu cür sözlərin yazılışı «Mehri və
Vəfa»da olduğu kimidir:
baka
– qurbağa (bağa),
bakaçuk
–
bağacıq,
bakıl
– baxılmaq,
bakır
– bağırmaq,
bakış
– baxış,
bakıt
– baxdırmaq,
bakur
– baxdırmaq (7, 66-67) və s.
«Dastani-Əhməd Hərami»də isə artıq bu samit «Mehri və
Vəfa»da işləndiyi məqamlarda sürtünən samitə çevrilmişdir.
Fikrimizcə, Ə.Səfərli bunları kirilə düz çevirmişdir:
yuxarı, baxdı,
oxudular, yaxar, boxça, çox, yaxın
və s.
169
Bunlar göstərir ki, «Dastani-Əhməd Hərami»də sözlərin tələf-
füz və yazılışı artıq müasir tələffüz vəziyyətinə müvafiqdir və bu
cəhətdən «Mehri və Vəfa»nın dili daha arxaikdir.
b) Azərbaycan dilindəki bir sıra şəkilçilər tarixən qapalı
saitli olmuş, tədricən qapalı sait açıq saitə çevrilmişdir. Bu hal
daha çox şəkilçilərdə özünü göstərir. «Dastani-Əhməd Hərami»-
də bu cür aşağıdakı nümunələrə rast gəlmək olur (rəqəmlər
nümunə verilən əsərlərin səhifələridir):
Dedi: sənə dəxi gör
nedərim
bən,
Hələ dağa oduna
gedərim
bən. (48)
Təfərrüc eylə köşkündən
görəsin
,
Necə məhbubədir ol can parasin. (61)
«Dastani-Əhməd Hərami»də qapalı saitlilik əsasən bu bənd-
lərdəkidir: 1-ci şəxs təkin –
im
, ikinci şəxs təkin
–sin
şəxs şəkilçi-
sində müşahidə olunur. Türk çapında həmin sözlər
niderüm,
giderüm, göresin
şəklindədir. ( 6, .41; 55)
«Mehri və Vəfa»da isə
-san,-sən
əvəzinə
-sın,-sin
daha
işləkdir:
Su başında bir pinara
irəsin
,
Bir canavar gələ anda,
görəsin
. (18)
Bulasın
qırk hücrə tolu küp mal.(18)
Çün könüldən mənim
olasın
bilüm.
Çünki bir yıl tamam ola
görəsin,
İqrar eyləyim bəni sən
alasın.
(30)
Görəsin
bir su akar get su sərə,
Gər dilərsən kim, irəsən bu sirrə.
İrəsin
bir qalaya ki, çok ulu.
Nə kim istər isən anda
bulasın
.
Ağlayasın
, illa sonra
güləsin.
(32)
Çünki Mehrin xidmətinə
irəsin
,
Anın güz gülü yüzün çün
görəsin.
(41)
Padişahsın,
sən bizə dad eyləgil.(41)
170
İrəsin, görəsin, bulasın, olasın, alasın, ağlayasın,
güləsin
sözlərinin hamısında ikinci şəxsin təkini bildirən
–sın,-sin
şəxs şəkilçisi arzu şəklinin əlamətindən sonra işlənmişdir. Son
misalda –
padişahsın
sözündə ismi xəbərə artırılmışdır. İntensiv
işlənmə imkanları da göstərir ki, «Dastani-Əhməd Hərami»yə nis-
bətən, bu şəkilçi «Mehri və Vəfa»da daha fəaldır. Deməli,
«Dastani-Əhməd Hərami»də xeyli məhdudlaşmışdır.
c) «Mehri və Vəfa» əsərində xüsusən şəkilçilərdə
u, ü
dodaqlanması qədim əlamət kimi çox güclüdür. Məsələn:
Qış
gətürür
, göstərir ibrətləri,
Yaz
gətürür, bitürür
nemətləri.(12)
Bir neçə əyyam
keçürdü
ruzigar.
Anun
olsun padşahlıq tacü təxt. (15)
Ol küp içində sümüklər
vardurur
At, qatır, qoyun dəxi
davardurur
.(15)
Sol
qapusundan
ol şəhrin su gedir. (18)
Bən
bilürəm
kimdir iyəsi
anun
. (27) Və s.
Bu hal «Dastan»ın dilində də vardır və indiki zaman şəkilçi-
sində sistemli şəkildə özünü göstərir:
Əli Bu Sina elmindən
bilürdi.
(17)
Benim her yerdə efsunum
yazılur
,
Kilitler
açılur
, kapu bozulur. (6, 8)
Doğrudur, əsərlərdə vahid orfoqrafiya yoxdur, xüsusilə ƏH-
də («Dastani-Əhməd Hərami»də) gah
qapı
, gah da
qapu
yazılır.
Amma MV-də («Mehri və Vəfa»da) dodaqlanma üstünlük təşkil
edir. M.Kaşğaridə qeydə alınmış oğuzca «söz» mənasında
«kələcü» sözü (7, 274) ƏH-də
kelici
(6, 68) şəklindədir.
ç) Həm «Mehri və Vəfa»nın, həm də «Dastan»ın dilində bir
sıra sözlərdə söz başında «y» samiti işlənməkdədir. Bu samit
qeyd etdiyimiz sözlərdə sonralar düşmüşdür. «Dastan»ın dilində
belə sözlər azdır:
yürəgi, yüzüm, yuca, yulduz
sözlərindən
ibarətdir.
171
«Mehri və Vəfa»nın dilində isə daha işləkdir:
yıl (27)/ yil
(38), yigit (17, 39), yulduz (57) / yıldız (45), yuca (19),
yüzüg (17), yüz (üz, 17, 100), yişə (iş) (19)
və s.
d) Müasir dildəkindən fərqli olaraq, açıq heca ilə bitən söz-
lər:
«Mehri və Vəfa»da:
qo-maz (12), qo-gil (35), qo-muş
(55), qo-ma (60), gilə (60, 45) (giley), kiçi (14) (kiçik).
«Dastan»da:
kiçi (64), qo-maz (32), qo-dı (45).
e) «Mehri və Vəfa»nın dilində
ilərü (39, 57), kiprig
(20), topraq (15), yapraq (20, 38), əmrud (42)
sözlərinin
hamısı sonralar
ədəbi dilimizdə metatezaya uğrayaraq
irəli,
kirpik, torpaq, yarpaq, armud
şəklinə düşmüşdür. Bu cür
sözlərdən «Dastan»ın dilində
dəbrənir (23) (tərpənir)
və
tutsaq (57) (dustaq)
sözlərinə təsadüf edilir.
«Dastan»ın dilində «Mehri və Vəfa»dakı
kiprik
sözü artıq
kirpik
(6, 51; 1, 57) şəklindədir.
ə)
g>y
əvəzlənməsi; Sonralar
dəymə, diləyin, düyün,
öyütlə, söyməyin, söyür, yüyürməyi
şəklində işlənən sözlər
«Mehri və Vəfa»da:
dəgmə (36), diləgün (34), dügün (45),
ögütlə (51), sögmün (39), sögür (51), yügrügü
(yüyürməyi) (45)
şəklində işlənmişdir
.
Bu hal «Dastan»ın dilində dörd sözdə müşahidə olunur:
degirdi (60) –
deyirdi,
döküdü (48)
– döydü,
dügün (33)
–
toy,
yögrük (50)
– yüyrək.
f) Saitlər yanaşı gəldikdə şəkilçinin saitinin deyil, söz əsa-
sının son saitinin düşməsi.
«Mehri və Vəfa»da:
saklın (69)
– saxlayın
, bağışlın (39)
– bağışlayın,
arxun-arxun (41)
– arxayın-arxayın.
Bu hal artıq «Dastan»ın dilində müşahidə edilmir. Bu cür
başqa səs dəyişmələrini də misal gətirmək olar. Nəzəri o qədər
də cəlb etməyən bu cür dil faktları, az da olsa, «Mehri və
Vəfa»nın qədimliyi xeyrinədir.
2. Məsnəvilərin dilində isim hallarının sinonim müvazilik-
lərini müqayisə etmək mümkündür. «Mehri və Vəfa»da halların
işlənməsinə müxtəsər nəzər salaq. Müasir dildən fərqli aşağıdakı
xüsüsiyyətlərə rast gəlirik:
172
a) Müasir dildəki
yol getmək
birləşməsinin asılı tərəfi
«Mehri və Vəfa»nın dilində yönlük haldadır:
Bir qaç aqça verdi ətə, ətməgə,
Bağladı belinə
yola getməgə
.(17)
Getsə
bir yıl o
yola
, solmaz idi,
Qokusı gedüb xarab olmaz idi.(35)
Müasir dildə
yola getmək
ifadəsi var, lakin mənası
fərqlidir: «xasiyyətləri tutmaq», «birtəhər yaşamaq, dolanmaq»
mənalarındadır. Şairin işlətdiyi mənada indi
yol getmək
ifadəsi
işlənir.
b) Müasir dildə əvvəlində xüsusi isim olan mürəkkəb ismi
birləşmənin birinci tərəfi qeyri-müəyyən, ikinci tərəfi müəyyən
yiyəlik halda işlənirsə, MV-də əksinədir:
Rum sultanının oğlu
əvəzinə
Rumun sultanı oğlu:
Vəfa aydır: Bən dəxi
Rumun sultanı
Oğluyam
, Mehrə fəda qıldım canı. (73)
c) Bir sıra sadə ismi birləşmələrdə birinci tərəf müəyyən
yiyəlik hal əvəzinə, qeyri-müəyyən yiyəlik haldadır:
Zari qılur,
gözləri yaşı
akar,
Qardaşı acısı
cigərin yakar.(33)
ç) Xüsusi isim təsirli felin yanında qeyri-müəyyən təsirlik
haldadır:
Ol dəxi həm qalasını tərk edər,
Dəlü olub,
Mehri
istəyü gedər. (58)
Bakdı Vəfa,
Mehri
gördi, qıldı ah,
Aytdı: Əhvalın necə oldu, ey şah? (62)
Uyqıdan oyanıb,
Mehri
bulmadı. (54)
173
Bu misralarda
Mehri istəyü
– «Mehrini axtararaq»,
Mehri gördi
– «Mehrini gördü»,
Mehri
bulmadı
- (yuxudan
ayılıb) «Mehrini tapmadı» mənasındadır.
Uzlaşma-idarə əlaqəli müəyyənlik bildirən ismi birləşmələr
də belə işlənib:
Sərrafın donı
geyüb tışra çıkam.(63)
d) Hal müvazilikləri içərisində ən çox nəzərə çarpanı yönlük
halın çıxışlaq hal məqamında işlənməsidir:
Hurimisən, ya mələkmi, gülüzar,
Kim,
gözüm doymaz yüzünə bakmağa
.(21)
Mehri aydır: çün
bəni sordun bənə
,
Düşə əqlini, aydayım bən sənə.(21)
Getdi Vəfa Mehriylə yeyir, içir,
Bir zaman çün
bunun üstinə keçir
.(22)
Sordu Mehri Vəfaya
: Halın nədir? (23)
Bağbana sordı
kim, oğlanın qanı? (51)
Sərrafa sordu
ki, bu nə kişidir? (63)
Sordu Mehri onlara
uşbu işi.(70)
Müasir dilimizdə bu misallardakı
gözüm doymaz yüzünə
bakmağa – gözüm üzünə baxmaqdan doymaz, bəni
sordun bənə – məni məndən soruşdun, bunun üstinə
keçir - bunun üstündən keçir, sordu Mehri Vəfaya –
Mehri Vəfadan soruşdu, bağbana sordı - bağbandan
soruşdu, sordu Mehri onlara – Mehri onlardan soruşdu
şəklində işlənir
.
e) Yönlük halda olan sözlərin yerlik hal məqamında
işlənməsi:
Boyadı Mehri tonını qaraya,
Girdi
oturdu
ayəsiz
saraya
.(31)
Gəldi
bürcün dibinə qıldı qərar
.(570
Uşbu söz üstünə
cümlə
durdular
.(68)
Bəgligimə
məşğul idim vaxtıma
.(71)
174
Oturdu saraya – sarayda oturdu
,
bürcün dibinə qıldı
qərar – bürcün dibində qıldı qərar, uşbu söz üstünə
durdular - uşbu söz üstündə
durdular
deməkdir.
ə) Yönlük halın təsirlik hal məqamında işlənməsi:
Getmədi, var isə munlar şərdədir,
İstəsünlər dört yanaya
bundadır.(52)
İstəsünlər dört yanaya –
sözləri
dörd tərəfi axtarsınlar
mənasındadır.
f) Bəzən yönlük hal məqamında yerlik haldan istifadə
edilmişdir:
Gəldi
bir gün
anda
Məğrib sultanı.(69)
Yaslanam,
canım eşqində verəm
.(73)
Anda gəldi – ana (ora) gəldi, canım eşqində verəm
– canımı eşqinə verəm
mənasındadır.
g) Yerlik hal çıxışlıq hal məqamında:
Var idi anda məgər qələ yakın,
Qafil olmağıl,
yolunda sakın
! (53) –
Misralarında
yolunda sakın
– «yolundan ehtiyatlı ol»
mənasındadır.
ğ) «Kitabi-Dədə Qorqud»da olduğu kimi, burada da bir sıra
fellər yönlüuk halda olan yiyəlik birləşməsi əvəzinə, birbaşa
yönlük halda olan sözlə əlaqələnmişdir.
Diyə verdüm bir küp altunı sana,
Neylədin kim, dilənüb
gəldin bana
. (17)
Buradakı
gəldin bana
birləşməsi sonralar «mənim yanıma
gəldin» şəklində sabitləşmişdir.
Göründüyü kimi, hal müvaziliklərindən ən fəalı yönlük hal
ilə bağlıdır. Yönlük halın mənasının hələ sabitləşmədiyi müşahidə
olunur. Hətta əsərdə arxaik yönlük hal şəkilçisinə də
(-ra
) təsa-
düf edilir:
Çəkdi qılıc, öylə çaldı
ortara
,
Eylədi ol cadunı iki para.(52)
«Dastani-Əhməd Hərami»də hal müvazilikləri.
175
Yönlük hal burada da nisbətən fəal olub, yerlik və çıxışlıq
hal məqamlarında işlənmişdir.
Yerlik hal məqamında:
Bunlar durı gəlib dedi ki, sərvər,
Can üstünə
nə
dersən
, ey dilavər? (18)
Qızı
gizlədilər
ol dəmdə
saza.
(53)
Can üstinə nə dersən – can üstündə (ölüm ayağında)
nə dersən, saza gizlədilər – sazda (qamışlıqda) gizlədilər
deməkdir.
Yönlük hal çıxışlıq hal məqamında:
Bir-iki gün
bunun üstünə getdi
.(33)
Yapışdı ol nigarın
çün əlinə
.(78)
Bunun üstinə ketdi
bu yazı, qış. (42) –
misralarında
bunun üstinə getdi (keçdi) –
«bunun üstündən
keçdi» mənasındadır;
əlinə yapışdı
–
əlindən yapışdı
deməkdir
.
Bu əsərdə yerlik hal da fəaldır - yönlük və çıxışlıq hal məqam-
larında işlənmişdir:
Şol ulu xoca ki,
gəlmişdi bunda
Qatı hörmətlidir atan qatında.(35)
Çü sübh oldu,
yerində durdu
sultan.(40)
Əvvəlki misalda yerlik halda olan söz yönlük, sonrakı
misalda çıxışlıq hal məqamındadır.
Bəzən təsirlik halda olan söz yönlük hal mövqeyindədir:
Saqalın yoldu,
köksünü
çox
urdu
.(52)
Müasir dildə
köksünü urdu
tipli birləşmələrin birinci tərəfi
yönlük halda olur:
köksünə urdu
. Əslində isə təsirli fellə qədim
forma daha məntiqidir.
Burada da bir sıra fellər yönlük halda olan (ikincə tərəfi
«yan» sözü ilə ifadə olunan) yiyəlik birləşməsi əvəzinə, birbaşa
yiyəlik halda olan sözlə əlaqələnmişdir:
Həmin dəm kətxudası
girdi şaha
. (31)
Durub Əhməd Hərami
şahə gəldi
. (37)
Bu gəz sultan durub
gəldi qızına
. (38)
176
Buradakı
girdi şaha
müasir dildə
şahın yanına girdi, şahə
gəldi – şahın yanına gəldi, gəldi qızına – qızının yanına gəldi
şəklində işlənir.
Arxaik formalar «Mehri və Vəfa»nın dilində daha çoxdur: a,
b, c, ç bəndlərində olan xüsusiyyətlər «Dastan»ın dilində
yoxdur. «Dastani–Əhməd Hərami»nin dilində olan hal əvəzlən-
mələri son dövrlərə qədər işlənən hal uyğunluqlarıdır.
Hal müvazilikləri isim hallarının hələ ədəbi dildə sabitləşmə-
məsi, yaranış etibarilə birinin digərinin məqamında işlənmə
imkanının mövcudluğu ilə bağlıdır. İsmin halları tədricən xü-
susiləşmiş və fərdiləşmişdir.
3. Əvəzliklər.
«Mehri və Vəfa»da.
Ş ə x s əvəzlikləri:
anın/anun, bən, bəni, bənə,
bənim, bana, bəniylə, mana; sən, sana, səni; ol, ana,
anı, andan, ancılayın, anınçün; biz;
Q a y ı d ı ş əvəzlikləri:
kəndü, kəndözüni
;
İ ş a r ə əvəzlikləri:
oldurur, budurur, öylə, şol, uş,
uşbu, uşbudur, şöylə, (munca, bunca, anca), ol, o, işdə,
bunda, munda, munun, bu, helə (elə), böylə, qanda(lı-
ğını), netə (kim), munlar;
S u a l əvəzlikləri:
qanda, qanı, qandadır, necə,
nedər, neylədin, xancaru/qancaru, kim, nə, nədir
(necədir), kimdir, qanqı, qansılar, nərədən;
Q e y r i- m ü ə y y ə n l i k bildirənlər:
qamu/qəmu/qamusı, qamumuzın, heç nə, kimsənə;
«Dastani-Əhməd Hərami»də:
Ş ə x s əvəzlikləri:
mən, bən, bana; bənəm, bənim;
anın, anla (onunla), andan, anların, ol, oldur, olar, anda;
biz; siz;
Q a y ı d ı ş əvəzlikləri:
özünüz, özünü, özlərini, özün,
özümüz, kəndinin, kəndözünü;
İ ş a r ə əvəzlikləri
: bunlar, bular, bunu, oluq (dəm),
böylə, o, bu, şoluq (dəm), şu, işbu, uş, şunun, şol, öylə;
S u a l əvəzlikləri:
qanı, qandadır, nə, necə, necədir,
qaçan, netdi, nedəyin, qancaru/qancəri, nə (necə
177
mənasında), neyləyəlim, kim, nə kim, neçün, nəyə (nə
üçün), nitə (necə);
Q e y r i- m ü ə y y ə n l i k bildirənlər:
kimsənə, qamu,
kimsə, biri, birisinə;
T ə y i n i əvəzliklər:
hər, haman, həman, qamu (bütün
mənasında
), bütün.
Bu sözlərin hər biri məsnəvidə bir-iki dəfə işlənib.
Uşbu,
kəndü
– 4-5 dəfə.
«Dastan»ın dilində 1-ci şəxsin təkini bildirən
mən
sözü,
«Mehri və Vəfa»nın dilində
bən
forması üstünlük təşkil edir.
«Mehri və Vəfa»da
an(ın),
«Dastan»ın dilində
ol
forması işlək-
dir.
Misallardan göründüyü kimi, doğrudur, «Dastan»da
kəndözüni
sözü də var, lakin
özün, özünü, özlərini,
özümüz. özünüz
sözləri daha fəaldır.
Öz
sözünün üstün
mövqeyi sonrakı hadisədir. «Dastan»da
kəndi
sözü bir dəfə
işlənmişdir, «Mehri və Vəfa»da 4 dəfə; «Dastan»da
Dostları ilə paylaş: |