Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ


n>l   keçidinə   əsasən   bu   qənaətə   gəlir   ki,  şumer   dilindəki   «oğlan»,   «bala»   mənasında   ibilu



Yüklə 3,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə41/59
tarix31.01.2017
ölçüsü3,71 Mb.
#7271
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   59

n>l

  keçidinə   əsasən   bu   qənaətə   gəlir   ki, 

şumer   dilindəki   «oğlan»,   «bala»   mənasında  

ibilu

  sözü 


akkadların  

ibn

  sözündəndir: «Beləliklə, ehtimal vermək olur ki, 

158


əkkədlər və şomerlər bir-birilən qonşu olanda «ibn» sözü   bir 

köçəri söz kimi şomerlərin dilinə köçüb». 

Əslində isə, kökü 

ba/bi

 olan bu söz ulu dildən bütün dil ailə-

lərinə yayılıb; ilkin dövrlərdə böyümək, bitmək, inkişaf etmək mə-

nasında həm böyük, həm də balaca mənasının inkişafı üçün əsas 

olub.  Rus  dilində  

bolğşoy,

 

b>m

  keçidi  ilə  

malış,

  fars  dilində 



bozorq,

      türk   dillərində  



bitki,   balaca,   böyük

,   ərəb   dilində 



kəbir,

 

əkabir

 və 

ibn

 sözləri bu kökdəndir.

Şumer dilinin son – final mərhələsini   şumerlərin iqtisadi-

siyasi   inkişafının   mürəkkəbləşməsi   ilə   yanaşı,   sözlərinin   də 

birləşərək mürəkkəb sözlər düzəltdiyi, dilin bu yolla zənginləşdiyi 

dövr sayır. Təbii ki, dilin inkişaf mərhələləri onun köklü surətdə 

bir hissəsinin (fonetik, leksik, qrammatik səviyyədə) köhnəlməsi 

və   başqa   vasitələrlə   yeniləşməsi   ilə   bağlı   olur.   Tədqiqatı   bu 

istiqamətdə qurduğundan və eyni prosesləri türk dillərinin inkişaf 

tarixində gördüyündən müəllif bir az əvvəl qeyd etdiyimiz fikrini 

burada da təkrar edir: «Şomer dili və onun xələf balası türk dili 

tarixi inkişaf və təkamül yolun  bir ülgü və səviyyə ilən keçiriblər. 

Nəhayət, demək olar ki, türk dilinin təkamül və inkişaf yolu şomer 

dilinin keçirdiyi  yolun davamı olmuşdur».

Görkəmli şumerşünaslardan Con Hallorn (John  A, Hallorn) 

şumer dilində  fonetik tərkibinə görə sözləri 20 növə ayırmışdır. 

Xeyavi bu quruluşu 23-ə çatdırmış, fonetik formaların hər birinə 

aid   şumer   dilindən   misal   vermiş,   sonra   eyni   quruluşun 

Azərbaycan   dilində   olduğunu   göstərən   nümunələr   gətirmişdir. 

Lakin hiss olunur ki, həmin fonetik tərkiblər şumerdə söz kök-

lərindən,   əsaslardan   ibarətdir,   müəllif   isə   Azərbaycan   dilində 

sözdəyişdirici şəkilçiləri də işə qatmışdır; məsələn:   şumerdə – 



buranun

  –   boran,   fırtına,   tufan;   Azərb.   dilində   -    



sarımaq



Sarımaq

  sözünün   kökü   (

sarı

)   həmin   quruluşa   uyğun   deyil. 

Yaxud: şumerdə – 

tabira

 – dəmir, Azərb.dilində: 



verişi.

 Bu söz 


verici

 şəklində olsa idi, düz olardı.

Müəllifin fikrincə,  CV şəklində olan sözlər tarixən  CVC şək-

lində olmuş, sonralar belə sözlərin son samiti düşmüşdür. Əslində 

isə həmin sözlər daha qədimlərdə (protoşumerdə və daha əvvəllər) 

elə   iki   səsdən   ibarət   olub,   sonralar   artırılmış   samit   müəyyən 

dövrdən   sonra   yenidən   düşüb.   Məsələn,   müəllif  

gəlmək 

159


məsdərindən  

  sözünü misal vermişdir. Xeyaviyə görə, bu söz 



gəl 

şəklində tam formadadır, lakin şivələrdə 



gə 

şəklində işlənir və 

son samiti düşür. Bu, doğrudur, amma nəzərə almaq lazımdır ki, 

tarixən sözün kökü  



gi/ge

  olmuş (ayaq və getmək, yerimək mə-

nalarında), sonralar ora qayıdış növün şəkilçisi daşlaşmaqla  

gəl, 

icbar şəkilçisi daşlaşmaqla 



get

 sözləri yaranmışdır.

Müəllif sait səsləri xarakterinə görə iki növə ayırmışdır: 

Qalın, ağır və ya doymuş saitlər: u ü a i

Zəif, nazik və ya doymamış saitlər: o ö e ə

Bu bölgüyə əsasən də söz köklərini güclü və ya zəif köklər he-

sab edir.  Saitlərin bölgüsü, təbii ki, düzgün deyil (a, ı, o, u – «doy-

muş», qalanı «doymamış» saitlər ola bilərdi). Əlavə olaraq yazır ki, 

«

Ə

 saiti ortaq bir saitdir. Yəni həm qalın, həm də zəif saitdir. Əgər qa-

lın saitlərlən  bir sözün strukturunda   şirkət etsə, özü də bir qalın sait 

sayılacaq, amma əgər sözün strukturunda  zəif saitlər daxil olsalar, bu 

da bir zəif sait tanınacaq. Demək, «ə» saiti bir-iki rol ifaedici saitdir».

Bu fəslin 2-ci bölümündə bizim monogenez problemi baxı-

mından maraqlı bir fikir söylənmişdir. Müəllif faktlar gətirir ki, qə-

dim   ölü   dillərdə,   mixi   yazılı   abidələrin   dilində,   o   cümlədən 

«Avesta»da sözlərin əvvəlinə əlif artırmaqla onun mənasını əksinə 

çevirmişlər.  Misallar:  



mordad

  –  ölümlü,  



amordad

  –  ölümsüz; 



nuş

 – ölüm, 



anuş

 – ölümsüz və s. Bu saiti müəllif «nəfyedici sait» 

adlandırır.   Və   həm   də   qeyd   edir   ki,   fars   dilinə   nisbətən,   türk 

dillərində bu hal daha güclü olmuşdur. Türk-Azərbaycan dilindən 

nümunələr:

Durmaq   –   oturmaq   (Durmaq  

sözü   tarixən



  turmaq 

şəklindədir)



Yatmaq – oyatmaq

Yuxu – ayux

Tutmaq – atmaq

Tələmək – itələmək 

və s.


Eyni   zamanda,  

ana  

sözünün   həmin   yolla  



nənə,   ata 

sözünün   həmin   yolla  



dədə

  sözündən   yarandığını   güman 

etmişdir.

Burda maraqlı cəhət odur ki, biz 



a

 ön şəkilçisini  (

anormal, 

aqnostik, amorf

 və s. tipli alınma sözlərdə) Hindavropa dillərinin 

dədə-baba   xüsusiyyəti   hesab   etmişik.   Yuxarıdakı   misallardan 

160


aydın   olur   ki,   həmin   xüsusiyyət   təkcə   Hindavropa   dillərinə 

məxsus deyildir və ulu dildən gələn bir xüsusiyyət olub, oradan dil 

ailələrinə yayılmışdır. Türk dillərində də geniş miqyasda işlənmiş, 

lakin tədricən son şəkilçililik gücləndikcə, prefikslər sıradan çıxdıqca 

öz işləkliyini itirmişdir. Bu hal dillərin bir kökdən olduğunu göstərən 

mühüm bir dəlildir.

Bu   bölmənin   sonunda     əhəmənilərin,   Makedoniyalı 

İskəndərin, sasanilərin və xüsusilə ərəblərin Azərbaycan xalqının, 

Azərbaycan   dilinin   inkişafına   vurduğu   zərbələrdən   söhbət 

açılmışdır.

Fəslin son bölməsində Xeyavi iki mühüm məsələyə diqqət ye-

tirmişdir: əvvəl Ural-Altay dillərində 



ş

 və 


samit keçidlərini araşdır-

mış, sonra bu tutuşdurmanı Ural-Altayla şumer dili arasında apar-

mışdır. 50-dən artıq sözün müqayisəsi əsasında prototürk ilə Ural-

Altay dillərində  

L>Ş

 keçidini aşağıdakı nümunə tipində izləmişdir: 

Prototürkdə: 

elit

 – eşitmək

Orta (qədim) t. - 

eşit

Tatar  - 

işet

Azərb. 


– eşit

Xakas – 


ist

Qazax – 


est

Noğay – 


esit

Qaraqalpaq 



– esit

Salar – 


işti

Qumıq – 


eşit

 və s.


Yaxud əksinə hallar; 

ş>l

 keçidi:


Şumerdə: 

gişgə

Türkdə: 


gilgə,

 kölgə


Şumerdə: 

qeş

Türkdə: 


qul-aq

Əksinə hal; 



l>ş

 keçidi:


Şumerdə: 

el

 – çöl, bayır

Türk: 

eş-ik

Bu cür fonetik dəyişmələr sistemini müəyyən edə bilmək 

elmi baxımdan  çox faydalıdır.

161


Əsərdə fonoloji müqayisələrə geniş yer verilmiş («Şomer 

və Ural-Altaik dillərinin arasında fonologiya dəyişilmə ortaqlığı» 

fəsli), şumer dilində başlanğıc və orta samiti  

p, b, t, d, ç, s, k, 

q,   m,

 

n

-dan   ibarət   olan   sözlərdə   Ural-Altay   dillərində   səs 

keçidləri araşdırılmışdır.  Məsələn:

Şumer: 

ibilu

 – bala, oğlan

Ural: 

poik

 – oğlan


Altay: 

bala

 – bala


Azərb.: 

bala 

Monqol: 


bala

Tunqus: 


bula

 – bala. 

Yaxud:

Şumer: 


peş 

– oğlan, bala

Ural: 

poika

 – oğlan


Altay: 

poyu

 – gənc


Azərb

.: boy-lu

Monqol: 


boya

 – oğlan


Tunqus: 

puy-kte

 – oğlan və s.

Sonra hər bir sözdə bu cür müqayisənin nəticəsini göstərən 

cədvəl verilmişdir. 

Son fəsil 352 şumer  sözünün türk, fars, ingilis dilləri ilə 

müqayisəli lüğətindən ibarətdir. Lüğət böyük zəhmətin nəticəsi 

olub, izahlı-etimoloji təhlil əsasında tərtib edilmişdir və bəzən bir 

sözün izahına bir neçə səhifə  yer verilmişdir. Lüğət şumer – türk 

varisliyini əks etdirən zəngin dil materialından ibarətdir.

Müəllifin   yazı   tərzi   bizim   ədəbi   dil   normalarına   müvafiq 

olmasa da (bu hal həm cümlələrin quruluşunda, həm də leksik və 

qrammatik   vasitələrdən,   köməkçi   nitq   hissələrindən,   durğu 

işarələrindən istifadədə özünü göstərir), zəhməti böyükdür. Əsər 

türklərin şumerlərin varisi olduğunun üzə çıxarılmasında yeni addım 

sayıla bilər. Müəllif əksəriyyəti xarici dillərdə olan   140-dan artıq 

elmi ədəbiyyatdan istifadə etmişdir. Bunlardan 20-si Azərbaycan və 

türk, 60-a qədəri ingilis, qalanı fars, ərəb dillərində olan və ya ərəb 

əlifbalı mənbələrdir.

Xeyavi mövzu ilə bağlı bir sıra məqalələrin, iki nəfis kitabın 

müəllifidir. Çoxcildli şumer - türk lüğəti hazırlamağı planlaşdırmış, 

162


lüğətin   birinci   cildini   nəşr   etdirmişdir.     Əsərləri   nəzəri   və   elmi-

praktik cəhətdən maraqlı və qiymətlidir. 

Müəllifə   sağlamlıq   və     bu   yolda   tədqiqatını   daha   uğurla 

davam etdirməyi arzulayırıq



18.11.06

163


XI ƏSRİN ANADİLLİ MÖHTƏŞƏM 

ABİDƏSİ

M.Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutunun iki əməkdaşı 

böyük   zəhmət   çəkib,   üzə   çıxarıblar   ki,   türk-azəri   dilində 

yazılmış «Mehri və Vəfa» adlı gözəl bir məsnəvi var və bu 

məsnəvi XI əsrə aiddir, sənin yazılı ədəbiyyat tarixini iki əsr 

əvvələ aparır. Nə üçün sevincini və ya kədərini bildirmirsən?

Etiraf   edək   ki,   bizim   cəmiyyətdə   çox   böyük   ruhi 

ölgünlük,   süstlük   var.   Bu   cəmiyyət   heç   bir   şeylə 

maraqlanmır. İstəyirsən Həzrət Musanın əsasını tap, at də-

ryaya, dəryanın suyu qurusun, yenə laqeyd-laqeyd baxıb çı-

xıb gedəcəklər öz kəsbkarlıqlarına

.

Həmişə deyərdik ki, Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının başlan-



ğıcı Həsənoğluya və onun iki şerinə möhtac ola bilməz.  Bu dil 

bir xalq dili kimi, Həsənoğludan   min il əvvəl formalaşıb, onun 

müasir   dilimizin   bütün   quruluş   modellərini   mühafizə   edən 

«Kitabi-Dədə Qorqud» kimi əzəmətli abidəsi var. Şərqin bütün 

mərkəzi   kitabxana   və   muzeylərini   gəzmək,     ana   dilimizin, 

ədəbiyyat   və   mədəniyyətimizin   ilkin   nümunələrini   toplayıb 

yüksək   tirajla   çap   edərək   bu   xalqın   keçmişini   üzə   çıxarmaq 

böyük qeyrət tələb edir. Amma indiki halda bu sahədə heç bir 

təşəbbüs müşahidə olunmur. Hətta bir çoxları xalqın dili ilə, ta-

rixi ilə bağlı üzə çıxarılanlara da xor baxır, ağız büzür. Türkün ən 

böyük düşməni öz içərisindədir, laqeydlik və məsuliyyətsizlikdir. 

Amma,   görünür,   tarix   özü,   zaman   özü   bizdən   ağıllı   və 

tədbirlidir,   insan   əməyinin   izsiz   yox   olmasına   imkan   vermir. 

Həsənoğlunun   ardınca   «Dastani-Əhməd   Hərami»   məsnəvisi 

tapıldı. XIII əsrin bu gözəl abidəsini də Azərbaycan yazılı ədəbi 

dilinin təşəkkül dövrü abidəsi kimi izah etməyə başladılar.   Bu 

fikrə əsasən, yazılı ədəbi dilimiz ümumxalq Azərbaycan dilinin tə-

şəkkülündən   (III-V   əsrlər)   min   il   sonra   –   XIII   əsrdə 

formalaşmağa   başlayıbmış.   Amma   biz   daim   buna   da   etiraz 

etmişik. Bu əsər təşəkkül dövrü abidəsi ola bilməz, zəngin və ra-

hat bir ənənənin məhsuludur. “Dastani-Əhməd Hərami”"ni tərtib 

164


və çap edən AMEA-nın müxbir üzvü, professor Ə.Səfərli əsərə 

yazdığı ön sözdə hələ 1978-ci ildə deyirdi: “Bu da təbiidir ki, 

qədim və zəngin ədəbi-mədəni  təcrübəyə, özünəməxsus bədii-

poetik  ənənələrə malik olmayan bir xalq XIII əsrdə ana dilində 

belə bir gözəl sənət abidəsi  yarada bilməzdi. Habelə bu poema 

göstərir ki, doğma dildə bədii əsərlər yaratmaq  ənənəsi qədim 

dövrlərdən başlamışdır”. (1, 3)

Biz bu əsəri yazılı ədəbi dilin təşəkkül yox, bir neçə əsrlik 

inkişaf yolunun abidəsi hesab etmişik. (2, III-V) Təşəkkül üçün 

zəruri   olan   kələ-kötürlük,   pəltəklik,   dil   və   poetik   cəhətdən 

naqislik bu əsərdə müşahidə edilmir. Əksinə, Ə.Səfərlinin qeyd 

etdiyi kimi,   bu gözəl sənət abidəsi səlis bir yazılı ədəbi dilin 

parlaq nümunəsidir.

Odur   ki   “Dastani-Əhməd   Hərami"”   yeganə   ola   bilməzdi, 

ona   bənzər,   bəlkə   ondan   daha   gözəl   anadilli   sənət   abidələri 

ortaya   çıxmalı   idi.   Çıxdı   da.   Budur,   nəticə   göz   qabağındadır: 

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası M.Füzuli adına Əlyazmaları 

İnstitutunun   bu   günlərdə   nəfis   şəkildə   çap   etdiyi   «Mehri   və 

Vəfa» məsnəvisi, son dərəcə gözəl bir sənət abidəsi kimi,  ana-

dilli   yazılı     ədəbiyyatın   tarixini   iki   əsr   irəli    aparır   –  X1  əsrin 

ortalarına   çatdırır.   (3,   4-10)   Lakin   o   qədər   kamil,   o   qədər 

məzmunlu, ana dilində o qədər yüksək keyfiyyətdə yazılmışdır ki, 

onu da təşəkkül dövrünün abidəsi hesab etmək mümkün deyil. 

Bu   əsər   də   uzun   inkişaf   yolunda   olan,   səlisləşmiş,   normaya 

düşmüş, mühüm ənənələri olan bir ədəbiyyatın, bir ədəbi dilin 

nümunəsidir.   Mənliksiz   və   məzhəbsiz   kiçik   bir   xalqın   birinci 

minilliyin ortalarına aid kitabları var, lakin o dövrdə - VII-VIII 

əsrlərdə   erməni   dilinin   quruluşunu   dəyişən,   onu   iltisaqi   dilə 

çevirən,   Gürcüstan   ərazisində   geniş   işlənməklə   az   qala   gürcü 

dilini   sıradan   çıxarmaqda   olan   Azərbaycan   türk   dili 

Həsənoğlunun ümidinə qalmışdı. Qala bilməzdi.

 Məsnəvi iki dəfə nəşr olunub: 2001 və 2005-ci illərdə. Hər 

ikisi Azərbaycan  Milli Elmlər Akademiyası M.Füzuli adına Əlyaz-

malar İnstitutu xəttilə nəşr olunub. Birinci nəşr Kamandar və Ay-

sel Şəriflilər tərəfindən hazırlanmış, kiril əlifbası ilə nəşr olunmuş, 

əsərə 2,5 müəllif vərəqi həcmində ön söz yazılmış, sonda çətin 

sözlərin   lüğəti   verilmişdir.   Əsər   «İrşad»   İslam   Araşdırmaları 

165


Mərkəzinin direktoru, professor   Rafiq Əliyevin yığcam ön sözü 

və həmin mərkəzin sponsorluğu, M.Z.Nağıyev və M.M.Adilovun 

redaktorluğu ilə çap olunmuş, titul səhifəsində «Ədəbiyyatımızın 

və dilimizin nadir abidəsi» kimi qiymətləndirilmişdir. İkinci nəşrdə 

isə məsnəvi latın qrafikalı əlifba ilə çap olunmuş, eyni zamanda 

mətn   ərəb   əlifbası   ilə   də   verilmişdir   (xəttat   M.Əzizov).   Ərəb 

əlifbası   ilə   verilən   mətndə   nüsxə   fərqləri   müəyyən   edilmişdir. 

Elmi-tənqidi mətni,  hazırkı  əlifbaya  çevirəni,  nəşrə hazırlayanı, 

ön sözün və lüğətin müəllifi  Aysel Şərifovadır. Bu çapda ön söz 

qısadır. Yaxşı olardı ki, birinci nəşrdəki ön sözün səhvləri düzəl-

dilməklə bu nəşrə də daxil edilə idi, çünki daha əhatəlidir və hə-

min müqəddimədə əsər geniş təhlil edilmişdir. (4, 5-37) 

Əsərin iki əlyazması qalmışdır. Bunlardan biri 1827-ci ildə 

qazaxlı Məhəmməd Kəminə, digəri 1834-cü ildə tanınmış alim, 

pedaqoq və kitabşünas Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadə (bax: 

5) tərəfindən köçürülmüşdür. Birinci nüsxə 1490, ikincisi 1574 

misradan ibarətdir. Müəlliflər birinci nəşrdə Əbdülqəni Nuxəvinin 

köçürdüyü əlyazmanı etibarlı saymışlar: «Əbdülqəni Nuxəvi əsə-

rin     mətnini   hələ   gənc   yaşlarında     köçürməsinə   baxmayaraq, 

köçürdüyü əlyazmanın imla xüsusiyyətlərini  saxlamağa çalışmış 

və onun   dilinə və üslubuna  müdaxilə etməkdən çəkinmişdir». 

«Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadə  gələcəyin mətnşünas alimi ki-

mi,   əsərin   dilində   olan   saysız-hesabsız   arxaik   söz   və   ifadələri 

olduğu kimi saxlayaraq, onları müasirləşdirməmişdir».(4, 7) Mü-

əlliflər   bu   nüsxənin   köçürüldüyü   əlyazmanı   daha   qədim   say-

mışlar. 1827-ci ildə qazaxlı  Məhəmməd Kəminə tərəfindən üzü 

köçürülmüş nüsxə haqqında yazırlar: «Məhəmməd Kəminə məs-

nəvinin mətnini köçürərkən orada çoxlu ixtisarlara, əlavələrə və 

dəyişmələrə yol verilmişdir. Bununla da «Mehri və Vəfa» poema-

sının təhrif olunmuş bir nüsxəsi meydana gəlmişdir. Əbdülqəni 

Nuxəvinin   nüsxəsindən   fərqli   olaraq,   Məhəmməd   Kəminənin 

əlyazmasında  poemanın 28 misradan ibarət müqəddiməsi ixtisar 

edilmişdir.   Bundan   başqa,   əsərin   mətnində     bir   sıra   beytlər 

tamamilə dəyişdirilmiş, bəzi epizodlara əlavə beytlər daxil edil-

miş, bəzi hissələrdə isə ayrı-ayrı beytlər  ixtisar edilmişdir, Bun-

lardan başqa, poemanın dilində olan arxaizmlərin bir qismi daha 

müasir variantları ilə əvəz edilmişdir».(4, 8)

166


   Lakin bununla belə, əsərin bu nüsxəsinin əhəmiyyəti də 

qeyd edilmiş, müəllifin adı, bir çox beyt və misraların dəqiqləş-

dirilməsi   bu   nüsxə   əsasında   mümkün   olmuşdur.   Kəminənin 

əlyazması Nuxəvinin əlyazmasından kiçikdir – 84 misra azdır. 

İkinci nəşrinin müqəddiməsində Aysel xanım Şərifli əsərin 

iki əlyazmasının qaldığını yenidən qeyd edərək yazır: «Bunlardan 

biri 1827-ci, digəri isə 1834-cü ildə qazaxlı Məhəmməd Kəminə 

və  XIX əsrin tanınmış alimi, pedaqoqu və kitabşünası Əbdülqəni 

Nuxəvi   Xalisəqarızadə     tərəfindən   köçürülmüşdür.   Məhəmməd 

Kəminənin   nüsxəsi   1490,   Əbdülqəni   Nuxəvi   Xalisəqarızadənin 

nüsxəsi   isə   1574   misradan   ibarətdir.   Məhəmməd   Kəminənin 

nüsxəsinin mətni Əbdülqəni Nuxəvinin əlyazmasının  mətnindən 

84   misra   az   olmasına   baxmayaraq,   birincidə   məsnəvinin   dili 

olduqca arxaikdir. Buna əsaslanaraq deyə bilərik ki,  Məhəmməd 

Kəminə öz nüsxəsini   məsnəvinin çox qədim bir əlyazmasından 

köçürmüş   və   əsərin   dilində   müasirləşdirməyə   o   qədər   də   yol 

verməmişdir” .(3, .4) 

Düşünmək   olur   ki,   Aysel   xanım   birinci   çapdan   keçən 

müddət ərzində əsərin əlyazmaları üzərində daha çox işləmiş və 

nəticədə birinci çapdakı fikrini dəyişmiş, Kəminənin  köçürdüyü 

nüsxəni   etibarlı   bilmişdir.   Bu   nüsxəni   əsas   götürsə   də,   o   biri 

nüsxə   –   Nuxəvinin   nüsxəsi   ilə   müqayisələr   aparılmış,   ərəb 

əlifbası ilə olan mətndə fərqlər qeyd edilmişdir. 

Əsərin  dilində  diqqəti  çəkən  ən  mühüm  cəhət  leksika  və 

qrammatikada arxaiklikdir.   Bu cəhətdən məsnəvinin dili sonrakı 

dövr ədəbiyyatından   əvvəlki dövrə – «Kitabi-Dədə Qorqud»un 

dilinə   daha   yaxındır.   Xalis   Azərbaycan-türk   sözlərinin   çoxunda 

fonetik və ya leksik arxaiklik mövcuddur. Əsərin dilində alınmalar 

da çoxdur. Bunlar da «Dədə Qorqud»dakı türk mənşəli sözlərlə 

alınmaların nisbəti qədərdir. 

Bütün hallarda hiss olunan əsas cəhət bundan ibarətdir ki, 

məsnəvi folklor dili, canlı danışıq dili əsasında yazılmışdır. 

İkinci nəşrdə əsərin XI əsrə aid olduğu,  XI əsrin ortaların-

da   –   1055-1056-cı   illərdə   yazıldığı     göstərilir.   Bizi   və   bütün 

vətənsevər   oxucuları   bu   cəhət   daha   çox   maraqlandırmalıdır. 

Odur ki biz məsnəvinin sənətkarlıq məsələlərinin tədqiqi ilə deyil, 

onun yaranma tarixinin, müəmmanın açılışı əsasında izah edilmiş 

167


tarixin dil vasitələri ilə təsdiq olunub-olunmadığını öyrənməli  və 

əsas leksik-qrammatik xüsusiyyətləri araşdırmalıyıq.

Tərtibçinin   izah   etdiyi   müəmma   göstərir   ki,     əsər  XI 

yüzilliyin   ortalarında   qələmə   alınıb.   Lakin   onu   XV   əsrə   aid 

edənlər də var. Amma tərtibçinin dediyi kimi, əsərin dili «Kitabi-

Dədə Qorqud»un dilinə yaxındır, arxaik formalar onu XV əsrə aid 

etməyə imkan vermir və əsər dil etibarilə XV əsr poemalarından 

çox fərqlənir. Lakin bunları sübut etmək lazımdır. Sübut üçün 

əlimizdə elə bir fakt yoxdur. Yalnız dil materialı var. Odur ki biz 

bir   ildən   artıq   bir   müddətdə   götür-qoy   etdikdən   sonra   belə 

qənaətə gəldik ki, heç bir tərəfgirlik etmədən bu əsərin dilini XIII 

əsrin abidəsi olan «Dastani-Əhməd Hərami»nin dili ilə müqayisəli 

öyrənməliyik.

Əsərin   qədimliyinin   təsdiqi   üçün   meyar   «Dastani-Əhməd 

Hərami»nin dili olmalıdır. «Dastani-Əhməd Hərami» XIII əsrə aid 

olduğundan «Mehri və Vəfa»nın dil faktları hər bir sahədə onun dil 

faktlarından qədim olmalıdır. Bunun təsdiqi üçün bir-iki qrup faktı 

deyil, fonetik, leksik və qrammatik xüsusiyyətləri küll halında nə-

zərdən keçirmək vacibdir.

«Dastani-Əhməd Hərami» 1632 misradan ibarətdir. «Mehri 

və Vəfa» ilə həcm etibarilə də yaxındır. Odur ki «Mehri və Vəfa» 

əsərini     «Kitabi-Dədə   Qorqud»un   dilini   nəzərə   almaqla,   bu 

məsnəvi   ilə   müqayisə   etmək   olar.   Müqayisə   üçün   şəxs   şəkil-

çilərinə, feli bağlamalara, hal müvaziliklərinə, arxaik leksikaya, 

alınmalara,   əsərlərin   frazeologiyasına,   açıq   və   qapalı   saitlərin 

inkişafı məsələləri və s.-ə diqqət yetirmək  lazım gəlir.

Biz   bu   əsərlərin   dili   üzərində   uzun   müddət   müşahidələr 

apardıq,   bəzən   dil   faktlarını   konkret   hesablamalarla   tutuşdurmalı 

olduq. Dil faktlarından aldığımız nəticələri həmin faktların təhlili ilə 

birgə qeyd edirik.



Yüklə 3,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   59




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin