Hər bir
xalqın tarixini o xalqın öz oğlu yazmalıdır. Bir xalqın
tarixinin əleyhdarının onun tarixini yazması düzgün
deyil.
Çünki həqiqətləri açıb-göstərmək üçün onun ürəyi imkan
verməz.
Beləliklə, sən də ürəyin hökmü ilə yazırsan, mən də. Mənim-
kinin zərəri yoxdur. Mən öz ürəyimin hökmü ilə öz xalqımın tarixini
yazıram. Və sənin tarixinin qədimliyini danmıram, bir şey demirəm.
Bir qədər əvvəl «Talışo səda» qəzetində belə məqalələriniz var idi:
«Azərbaycanın qədim dili. Talış dili». Mən bir şey demədim ki?
Yaz, sübut eləyə bilirsən, elə. İqrar Əliyev sənin indi dediyin kimi
yazmışdı, söküb-dağıdırlar, akademikin məhsulu heçə çıxır. Çünki
əsl zərərli fantaziya o idi. Axı yaxşı olmazmı ki, yazılan düz olsun,
qalsın?
258
Amma sənin ürəyinin dedikləri zərərlidir. Sən kimə xidmət et-
diyini gərək əməlli düşünəsən. Sən başqasının işinə qarışırsan,
həsəd aparırsan, paxıllıq edirsən, iftira yağdırırsan. O tarixin
açılmasına imkan verməmək istəyirsən. Amma gecdir. Ora bir mən
yox, çoxları yol tapıb və çox düz yol tapıblar. Öz işinlə məşbul
olsan, daha yaxşı olar. Madam, məsələn, tat ola-ola, Azərbaycan
dilinin, Azərbaycan xalqının tarixi ilə bağlı bir akademiya qədər iş
görmüş Q.Qeybullayev kimi təmiz ürəklə yaza bilmirsən, yazma,
başqa bir xalqın tarixi ilə məşğul ol.
Mən sözümü dedim. Amma hələ çox şeyi demədim. Həm
də bunu tək sənə yox, eyni tipli hamıya deyirəm.
Qardaş,
mənə kömyin lazım deyil, mane olma.
Demirəm ermənilər kimi eləyək, deyirəm onlardan ibrət
götürək. Milli tariximiz, milli dilimiz naminə…
29.06.07
259
TÜRK TARİXİNƏ HƏDYAN VƏ YAXUD ZƏRƏRLİ BİR
DİSSERTASİYA HAQQINDA
Azərbaycan mədəniyyət tarixinə hücum dövrüdür. Bir
tərəfdən «Dədə Qorqud» kimi müqəddəs abidə, o biri tərəfdən
Nizami, Şah İsmayıl, Cəlil Məmmədquluzadə kimi sütunlar
haqqında nalayiq sözlər eşidilir, Azərbaycan mədəniyyət və
mənəviyyat tarixini yaradanlar gözdən salınır. Azərbaycan türk
tarixi isə başdan-binadan saxta konsepsiya əsasında öyrənilir. Elə
buna görə də Azərbaycan dilinin mənşəyi məsələsi, ümumxalq
Azərbaycan dilinin hansı zəmində və nə vaxt yarandığı haqqında
məsələ yekunlaşdırılmamış qalır. Hələ bir çoxları bilmir ki, tarixçi və
dilçi xalqın və xalq dilinin təşəkkülünü birlikdə əsaslandırmalıdır.
Gözümüzün önündə elə yazılar meydana çıxır ki, onların
vətən tarixinə, ümumtürk tarixinə bir hədyan olduğu aşkar
görünür və belə əsərlərin hansı cəsarətlə meydana çıxarıldığı
təəccüb doğurur. Bir yazımızda qeyd etdiyimiz kimi, keçmişdə
yuxarılarda ideoloji məsələlərlə məşğul olan yoldaşlar olurdu və
onlar xalqın mədəniyyət tarixi ilə bağlı zərərli meyillərin inki-
şafına imkan vermirdi. Hələ o, SSRİ tərkibində olduğumuz,
rusların türk tarixinə münasibətinin məlum olduğu, hər yerdə
türk tarixi əvəzinə, rus və fars tarixi yazdırdıqları dövr idi. İndi
müstəqillik dövrüdür. Belə bir dövrdə xalqın mədəniyyət, dil və
tarixini dərinləşdirən alimlər əvəzinə, ölkə daxilində güclü əleyh-
darları ilə qarşılaşırıq.
Budur, əlimizdə bir doktorluq dissertasiyasının avtoreferatı
var. Mövzu belədir:
«Qədim türk ədəbi dilindən orta
əsrlər türk ədəbi dilinə (türki) keçid».
Müəllifi gənc alim,
elmlər namizədi Yadigar Vəli oğlu Əliyevdir.
Dissertasiyanın adı çox şey deyir, amma xüsusi diqqət ye-
tirməlisən ki, başa düşəsən. Bir şey oxucunu çaşdıra bilər: «qədim
türk ədəbi dili», «orta əsrlər türk ədəbi dili - türki» dedikdə türk
xalqlarının hər hansı birinin dilindən söhbət getmir. Balkandan
tutmuş Yaponiya ərazilərinə qədər yayılmış türk dillərinin hamısı
nəzərdə tutulur. Yəni müəllifin fikrini nəzərdə tutduğu tarixi dövrlə
birlikdə aydınlaşdırsaq, bu o deməkdir ki, VI – X əsrlərdə Yer
260
üzündə bir (bir dənə) türk ədəbi dili olub və bu dil XI əsrdən
birdən-birə «türki» adlanan yeni bir türk ədəbi dilinə (bir dilə)
çevrilib və XVII əsrə qədər bir dil olaraq qalıb, nə dəyişibsə, bir di-
lin daxilində baş verə bilən dəyişmələrdən ibarət olub. Yəni XVIII
əsrə qədər bizim tanıdığımız qazax, qırğız, özbək, türkmən, çuvaş,
tatar, başqırd, uyğur, Azərbaycan … dillərinin heç biri olmayıb, biri
digərindən fərqlənən türk dilləri olmayıb. Yalnız «türki» adlı vahid
bir ədəbi dil olub. XVIII əsrdən sonrakı dövr barədə müəllif nə
düşünür, onu bilmirik, çünki bu barədə bir söz deməyib.
Beləcə, çox sadə. Bu qədər xalqın dilini bu cür sadə yolla həll
etmək bu vaxta qədər nə rusların, nə farsların, nə də ermənilərin
ağlına gəlib. Belə «ağıllı» fikri elə öz içərimizdəkilər tapıb deyə
bilərdilər ki, onlar da tapıb deyiblər. Çünki həmişə xarici
düşməndən çox, daxildəkilərdən zərər çəkmişik və Qarabağ da belə
daxili düşmənlərin köməyi ilə getdi.
Dissertasiya başdan-başa ziddiyyətli fikirlərlə doludur. Səbəb
odur ki, bütövlükdə əsərdəki konsepsiya, türk dillərinin tarixinə
baxış yanlışdır və bu hal əksər cümlələrdə müəllifi çıxılmaz
vəziyyətdə qoyur. Lap elə avtoreferatın ilk cümləsinə baxaq:
«Qədim türk ədəbi dilinə məxsus norma xüsusiyyətlərinin orta əsr-
lərin ümumtürk ədəbi dilinə (türki) ötürülməsi problemi
türkologiyada yetərincə tədqiq edilməmişdir. Prof.Ə.R.Tenişev,
prof.N.Q.Cəfərov orta əsrlərin ümumtürk ədəbi dili - «türki» haqqın-
da məqalələr yazmış, Orxon-Yenisey abidələrinin bəzi dil xüsusiy-
yətlərinin orta türk dövrü yazılı abidələrində davam və inkişaf et-
dirildiyini göstərmişlər». (s.3)
Oxucu görsün – aydın deyir: «qədim türk ədəbi dilinə
məxsus norma xüsusiyyətlərinin orta əsrlərin ümumtürk ədəbi
dilinə (türki) ötürülməsi…» Deməli, müəllif Türk xaqanlığından
XVIII əsrə qədərki dövrdə bir «qədim türk dili», bir də «türki ədəbi
dili» adlı iki dil tanıyır. Bunun üçün iki alimin adını çəkmədiyi
məqalələrinə əsaslanır. «Norma xüsusiyyətlərinin ötürülməsindən»
danışır. Norma xüsusiyyətləri ötürülmüşsə, o dillər necə fərqlənə
bilərdilər və ümumən «norma xüsusiyyətlərinin ötürülməsi» nə
deməkdir? Belə çıxır ki, kimlərsə bu «dillərin» başı üzərində durmuş
imiş və gözləyib, X əsr gəlib çatanda qədim türk dilinin norma
xüsusiyyətlərini qoyun sürüsü kimi «türki»nin içərilərinə ötürüb.
261
Müəllif başa düşməlidir ki, heç kim bu «ötürmək»lə şüurlu şəkildə
məşğul olmur. Dil inkişaf edir və dildə təkmilləşmə, səlisləşmə, eyni
zamanda arxaikləşmə baş verir. «…paralel dil faktlarından bəzisi
normalaşır, digər qismi isə sabit situasiyalara, üslubi məqamlara
təhkim olunurlar».(s.3) Kim təhkim eləyir bunu? Dil faktlarını
təhkim eləmək olarmı? «Sabit situasiyalar» nə deməkdir? Görün
necə yeni «kəşflər» var: «Genetik və xronoloji baxımdan orta türk
dövrü qədim türk dövrünün davamı olduğu kimi, hər iki dövrün
etnik və dil prosesləri arasında da varislik (sələf-xələf rabitəsi)
özünü göstərir».(s.9) Bəs nə cür olmalı idi? Bəlkə «türki» öz ilha-
mını başqa dillərdən almalı idi?
Baxın, çox mühüm ideyalardan biri budur:
«Orta əsrlər
dövrü ümumtürk ədəbi dilinin - «türki»nin dörd
regional təzahür forması (oğuz türkisi, qıpçaq türkisi,
karluq türkisi, uyğur türkisi) müəyyən edilir…»
(s.6)
Müəllifin izahından və elə cümlədən də aydın olur ki, bunlar
(oğuz türkisi, qıpçaq türkisi, karluq türkisi, uyğur türkisi) dil de-
yil, dil birdir – türkidir, bunlar bir dilin regional təzahürləridir.
Oğuz türkcəsi dedikdə bugünki bölgüyə düşən dillər – türk,
türkmən, Azərbaycan, qaqauz, mesxet türklərinin dil birliyi nəzərdə
tutulmur. Bunlar dil deyil, türkinin regional təzahürüdür. Dörd
regional təzahürün hamısı bir dil deməkdir. Bir qədər sonra lap
konkret fikrini verəcəyik.
Müəllifin fikrincə, «türki» XVII əsrdə tənəzzül edir, yəni XVII
əsrə kimi vahid dil kimi gələn «türki» bu əsrdə dəyişikliyə uğrayır.
Dəyişiklik nədən ibarət olur – bilinmir.
Bu şəkildə götürdükdə, deməli, Həsənoğlu da, Qazi Bürha-
nəddin də, Nəsimi də, Şah İsmayıl da, Füzuli də, Qurbani də, Saib
Təbrizi də, Qövsi də, Məsihi də elə bir dildə (yəni türki adlanan
dildə) yazmışlar ki, onların sənət nümunələrinin yalnız türk,
türkmən, qaqauz xalqları üçün deyil, başqırd, qazax, çuvaş, qırğız,
uyğur, xakas, şor, yakut, özbək xalqları üçün də heç bir fərqi
olmayıb. Bu cür saxta «ümumtürkçülük» adı altında türk xalqlarının
şanlı tarixinin belinə daş qoymaq istəyirlər.
Müəllif vahid «türki» daxilində regional təzahürdən danışır,
dildən yox.
«Regional təzahür» nə deməkdir?
262
«Regional təzahür» o deməkdir ki, türklər, doğrudur, şimal-
qərbdə, cənub-qərbdə, şimal-şərqdə, cənub-şərqdə lokallaşıb,
amma bunun dilə dəxli yoxdur, bunların hamısı vahid bir «türki»
adlı dildə danışıb, yazıb. «Bunların hamısı» deyəndə, müəllif
xalqların adlarını da nəzərə almır, tayfa adı ilə bütün türk xalqlarını
dörd qrup (oğuz, qıpçaq, uyğur, karluk) şəklində təsəvvür edir.
Biz dilimizin tarixini araşdırıb, onun hansı qədim tarixdən
qaynaq aldığını öyrənməyə çalışırıq, faktik olaraq, Yer üzündəki
ən qədim dillərdən biri olduğunu üzə çıxarmaq istəyirik, gənc
tədqiqatçılarımız isə bütün üzə çıxarılanların üstündən qələm
çəkmək istəyirlər. Bir sıra xarici və mürtəce daxili tarixçilərin
dediklərini əsaslandırmağa çalışırlar. Bu, xarici (düşmən)
ideologiyanın təsirindən irəli gəlir. Sovet dövründə rusların
özlərinin siyasətləri vardı: qədim türk tarixinin üzə çıxmasına
imkan verməmək Amma indi hindavropalılarr bizə birbaşa heç nə
diqtə edə bilmir və bu məqamda yerli kadrlar onların xidmətində
hazır dururlar.
Dilimizin tarixi ilə bağlı söhbətlə bir qədər sonra yenidən
məşğul olacağıq. Hələlik «əsər»dəki bəzi mətləblərə
münasibətimizi bildirməkdə davam edək.
Mühüm tezislərdən biri
«qədim türk ədəbi dili»
ifadəsidir.
Yenə təkrar edirik, müəllifin fikrincə, VI – X əsrlər arasında
Balkandan Yapon ərazilərinə qədər olan böyük bir dünyada vahid
«qədim türk ədəbi dili» işlənib. Başa düşmək olmur ki, təyyarə yox,
televiziya yox, mətbuat yox, cib telefonu yox, bu qədər böyük
əraziyə səpələnmiş türklər necə bir ədəbi dildə danışa bilərdilər.
Burada əlifba ilə dil eyniləşdirilir. Orxon-Yenisey əlifbasından geniş
dairədə bütün tayfalar istifadə edib. Bununla bu qədər geniş ərazidə
əhalinin bir dildə danışdığını necə sübut etmək olar? Ərəb əlif-
basından bütün ərəb xalqları, farslar və əksər türk xalqları istifadə
ediblər. Bu o deməkdirmi ki, bu xalqların hamısı bir ədəbi dildə da-
nışıb? Digər tərəfdən, bütün qədim yazılar (Orxon-Yenisey adı ilə ta-
nınan yazılar) birlikdə cəmi iki çap vərəqi həcmində deyil, elə
abidələr var, bir sözdən, bir cümlədən, bir neçə cümlədən ibarətdir.
Uzağı iki səhifəlik yazılar var. Bunlarla «vahid ədəbi dil», «koyne»
müəyənləşdirmək olar?
263
«Qədim türk dövrünün başa çatması ilə yeni etnokulturoloji
sistem təşəkkül tapır. Yeni yaranmış etnik mədəni sistem köhnə
sistemdən fərqli əlamətlərlə səciyyələnir: birinci növbədə qohum
dil subyektlərinin etnocoğrafi sərhədlərində dəyişikliklər baş verir;
etnik-mədəni sistemin coğrafi hüdudları dağılır. Əvəzində yeni
(lakin bu dəfə lokal) etnocoğrafi sərhədlər müəyyənləşir. İkincisi,
bütün sahələrdə forma və strukturca təmərgüzləşmənin yerini di-
ferensiasiya tutur; qədim türk birliyinin etnodil subyektləri ayrılır,
vahid kommunikativ sistem ayrı-ayrı ədəbi türkcələrə bölünür.
Üçüncüsü, qədim türk birliyinin müxtəlif etnosubyektləri bir-birin-
dən ayrılaraq başqa-başqa ərazilərdə lokallaşır və vahid
etnokulturoloji məkanın müstəqil etnik–mədəni mühitlərə
parçalanması üçün zəmin hazırlanır… Orxon-Yenisey abidələrinin
dialektfövqi nitqi ayrı-ayrı ədəbi türkcələrlə əvəz olunur».(s.4)
Doktorluq işi kimi təqdim olunmuş avtoreferatın bu
cümlələrinin bir qismi məntiqsiz, bir qismi ziddiyyətlidir. Müəllif
nəzərə almır ki, türk xaqanlığı bir neçə dəfə dağılıb, yenidən
qurulub və o bu qədər böyük ərazidə heç bir «etnokulturoloji
sistem» yarada bilməzdi. Lap yaratmış olsa idi də, o, artıq VIII
əsrdə öz ömrünü başa vurmuşdu, yəni etnik-mədəni sistemin
coğrafi hüdudları X-XI əsrlədə deyil, artıq VIII əsrdə dağılmışdı.
İkincisi, bu etnik-mədəni mühitə bütün türk xalqları (və ya tayfaları)
daxil deyildi. Məsələn, şimallı-cənublu Azərbaycan türkləri bu
sistemdən kənarda idi. Eyni zamanda bu dağılma nəticəsində «bu
dəfə lokal» etnocoğrafi sərhədlər müəyyənləşir – fikri də düz deyil.
Əksər əhali öz əvvəlki məkanında qalır – uyğur türkləri Azər-
baycana, Azərbaycan türkləri uyğur ərazilərinə getmir. Türk
Xaqanlıqları az müddətdə yaşayır, mətbuatın olmadığı dövrdə o heç
bir dil təmərgüzləşməsi apara bilməzdi və hər kəs öz dilində danışır,
ümumi əlifbadan istifadə edirdi. «Vahid kommunikativ sistem ayrı-
ayrı ədəbi türkcələrə bölünür» - cümləsində həm yanlış, həm də
doğru cəhətlər var: «vahid kommunikativ sistem» ola bilməzdi,
amma dillər müstəqil ədəbi türkcələrə doğru həqiqətən inkişafda
idi, lakin bu tezis obyektiv gercəkliyin qeyri-şüuri ifadəsindən
ibarət olub, müəllif konsepsiyasını əks etdirmir, yəni müəllif bu
fikrin əleyhinə «dəlillər» irəli sürməkdə daha ardıcıldır, çünki o,
XVIII əsrə qədər «ayrı-ayrı ədəbi türkcələr» tanımır. Dünya bu
264
dövrdə boş-boş ərazilərdən ibarət deyildi ki, etnosubyektlər
ayrılaraq istədikləri ərazilərdə lokallaşsınlar. Əksəriyyət öz
yerində lokallaşıb. Təbii ki, yerdəyişənlər də olub. Son cümlə ilə
müəllif lap gül vurub: «Orxon-Yenisey abidələrinin dialektfövqi
nitqi ayrı-ayrı ədəbi türkcələrlə əvəz olunur». Deməli, bütün
türk dilləri Orxon-Yenisey abidələrinin daşıyıcılarından ayrılıb.
Deməli, Xəzərin qərbinə türklər Altaydan gəlmədir. Amma
dediyimiz kimi, bu «ayrı-ayrı türkcələrlə əvəz olunur»u elə başa
düşmək olmaz ki, müəllif X əsrdən yeni türkcələrin yarandığını
qəbul edir.
Aşağıdakı cümləyə baxaq: «Orta türk dövrünün
əvvəllərində (XI-XII əsrlər) türk xalqlarının etnocoğrafi
hüdudları bir-birinə yaxın olduqlarından hələ vahid linqvocoğrafi
məkan qalmaqda davam edir». (4) Bu sözlərdən sonra güman
edirsən ki, indi vahid «linqvoməkan» dağılacaq. Lakin bunun
ardınca
«Məhz həmin türkcələrin hər biri orta əsrlər türk
ədəbi dili - «türki» kimi özünü göstərir»
(s.4) sözləri gəlir
və bunlar türkcələrin müstəqilliyini deyil, vahid bir «türki»dən
ibarət olduğunu əsaslandırmağa xidmət edir.
Birinci cümlənin bir mənası da odur ki, türk tayfaları hələ
Xəzərin qərbinə, Anadoluya, müəllifin öz sözü ilə desək, «İrana»
yayılmayıb, bu hal sonra baş verəcək. Türk xalqları hələlik köhnə
xaqanlıq məkanındadır və bir-birinə çox yaxın yerləşib, odur ki
Xaqanlığın dil ənənələrindən hələ xilas ola bilməyib. Təsəvvür
edilmir ki, Xaqanlığın bir ucu uzaq Sibirdə, bir tərəfi Xəzərin sağ
sahilində idi və bu ərazinin özü də (hələ Anadolu və Qafqaz
cəhənnəm!) balaca deyil. «Məhz həmin türkcələrin hər biri
«türki» kimi özünü göstərir» - yəni bunların fonetik, leksik və
qrammatik fərqi yoxdur və regionları fərqli olsa da, özləri bir
dildən ibarətdir.
«Bizcə, orta əsrlər dövründə türkinin dörd regional
təzahür forması… meydana çıxır. Və bunlar qədim türk
əsaslı ədəbi dillər kimi yalnız müəyyən vaxta qədər – XVII-
XVIII əsrlərəcən funksional qala bilir».(
s.5)
Dörd regional təzahür formasını əvvəldə dedik. İndi müəllif
bunları «türk əsaslı ədəbi dillər» adlandırır. Şükür eləmək lazımdır,
çünki bunların əsasları başqa dillər də ola bilərmiş. Bir mühüm
265
məntiqsizlik də: belə çıxır ki, XVII-XVIII əsrlərdən sonra bunların
«türk əsası» yox olur.
Baxın, indi lap açıq deyir:
«Lokallaşmış etnokulturoloji mərkəzlərin hər
birində funksional olan ədəbi-kommunikativ sistem orta
türk dövrü ədəbi dilinin – türkinin regional təzahür
formaları sayılır».(
s.5)
Yenə izah etməli oluruq: deməli, XVIII əsrə qədər qazax, qır-
ğız, özbək, başqırd, çuvaş, tatar, Azərbaycan dilləri arasında fərq
olmayıb. Görəsən, XVII əsrə aid başqırd, çuvaş, tatar, qazax
yazılarını versələr, bu adam onları oxuyub başa düşə bilərmi? Heç
erməni razı olarmı ki, deyəsən, sənin dilin VIII əsrə qədər fars,
hind, rus, ingilis dillərindən fərqlənməyib? Dillər qohumdur, yaxın
cəhətləri də olacaqdır, bu onların dünənə qədər eyni dil olduğu
demək deyil ki!
Budur, müəllif öz fikrini əvvəlkindən də «sərrast» ifadə
etmişdir:
«Buna baxmayaraq, türkinin təşəkkül tapdığı
dövrdən - IX əsrdən XVII əsrə - tənəzzülünə qədər
regional formaların hər birində gedən dil prosesləri
prinsipcə fərqlənmir və əslində, vahid dildə gedən proses
təsiri bağışlayır».
(s.5) Müəllif bu fikrini əsaslandırmaq üçün bir
naqis misaldan istifadə edir: «Məsələn, qədim türk yazılı abidələrinin
dilində geniş işlənən «ölmək» mənasında
uç
felinin sonrakı
mənaca deformasiyası - «behişt» mənasında «uçmaq» sözü həm
X1 əsr oğuz türkisində – «Kitabi-Dədə Qorqud»un dilində
(kursiv mənimdir – lazım olacaq – Q.K.), həm də eyni dövr oğuz,
qıpçaq, karluq, uyğur türkləri üçün müştərək dil xüsusiyyətlərinə
malik abidədə - «Divani-lüğət-it-türk»də müşahidə olunur». (s.5)
«Türki» adlandırdığı dili bölgüdə XI əsrdən başlayır, burada
isə IX əsr başlanğıc sayılır. Əsas nəticə isə budur ki, regional
türkcələrin heç bir əhəmiyyəti yoxdur və bütün proseslər bir
dildə gedən proseslərdir, yəni türk dilləri yoxdur, vahid bir türki
var. Verdiyi misalda da aldatmaq istəyir: «Kitabi-Dədə Qorqud»
oğuz dastanıdır, bunu bildik (Amma burda da istifadə edərək
türkün tarixi əleyhinə prinsipini davam etdirir). M.Kaşğari
lüğətinin məsələyə nə dəxli var? Kaşğari lüğətdə oğuzdan,
karlukdan, qıpçaqdan misal verirsə, bu,
uçmaq
sözünün bütün
266
regional türkcələrə aid olduğunu göstərir? Kaşğaridə bu sözün
hansı regiona aid olduğu barədə qeyd yoxdur. Lap olsa da, söh-
bət X1 əsrdən getmir – misal XVIII əsrə qədərki məsafəyə aid
olmalıdır.
Bəzən Y.Əliyev özü məcbur olub ayrı-ayrı türk dillərindən
danışmalı olur. Məsələn, «…qədim türk birliyinin qohum etnos sub-
yektləri diferensiasiya olunur ayrılır və ayrı-ayrı ədəbi dillər – müs-
təqil türkcələr təşəkkül tapır».(s.9) Bunlar fikri azdırmaq üçündür.
Burada türkcələrin fərqli xüsusiyyətləri, dil məsələləri açılmalı idi.
Bu barədə bir kəlmə də müsbət söz deyilmir. Əksinə, müəllif bu
türkcələrin heç bir şeylə fərqlənmədiyinin (XVIII əsrə qədər)
sübutuna çalışır.
Dissertasiyanın məqsədi qalsın, vəzifəsinə baxaq: «qədim
türk ədəbi dilindən orta əsrlərin ümumtürk ədəbi dilinə - «türki»yə
ötürülmüş ayrı-ayrı dil səviyyələrinə aid normaları araşdırmaq».
«Ötürülmüş dil səviyyələri»! Əvvəlki cümlələrdən təsəvvür olunurdu
ki, müəllif qədim türk dili ilə dediyi «türki»ni ayrı-ayrı dillər kimi
başa düşür. Odur ki o, türk dilinə məxsus hansı fonetik, leksik,
qrammatik normaların sıradan çıxdığını araşdırmalı idi, nələrin
«ötürüldüyünü» yox. Konsepsiya yanlış olduğundan o,
«ötürülənləri» axtarmalı olur. Nəticədə mülahizələri ilə faktlar
düz gəlmir.
Özü özünə zidd çıxır: «…türk dillərinin yazılı mənbələrindən
istifadə edildikdə müqayisəli-tarixi metoda… müraciət edilmişdir».
(s.5) «Türk dilləri» tanıyır ki, onların tarixi mənbələrindən, müqa-
yisəsindən də danışır? Problem bilərəkdən yanlış qoyulduğu üçün
«yeniliklər» adı ilə verilənlər də düzgün ola bilməzdi. Bu məsələnin
üzərində dayanmaq istəmirik. Amma bir-iki cəhəti qeyd edək.
Qədim türk dili dövründə «…ümumtürk təfəkkürünün
məhsulu olan vahid dini-mifoloji sistemin yaranması», «ümumi
yazı dilinin, ədəbi nitqin formalaşması», «oğuzların, qıpçaqların və
uyğurların qədim dövrün etnokulturoloji proseslərində rolu»,
«Orxon-Yenisey abidələrinin yazıldığı dövrdə türklərin vahid ədəbi
dildən istifadə etdikləri», «ümumxalq dili leksikasının
mövcudluğu», «oğuz, qıpçaq, uyğur mənşəli dil faktlarının
inteqrasiyası», «oğuz, qıpçaq, uyğur mənşəli dil xüsusiyyətlərinin
ədəbi dil normalarını təşkil etməsi», ədəbi dilin «yazılı və şifahi qol-
267
lara malik olması», orta əsrlər dövründə «regional türkilərin yetiş-
məsi», «türkinin dörd regional təzahür formasının
müəyyənləşdirilməsi», «karluqların fəal mədəni qüvəyə çevrilməsi»,
«oğuz etnokulturoloji mərkəzinin təsir radiusunun böyüməsi», «uy-
ğurların etnik-mədəni fəallığının zəifləməsi» və s. «ilk dəfə üzə
çıxarılmışdır» (s.6).
İndi bunları bir-bir izah edək? Vahid dini-mifoloji sistem türk-
lərdə bu dövrdə (VI-X əsrlər) yaranmayıb. Mifologiya çox qədimdir
(türklər uşaq deyil) və türklərdə əvvəldən vahid şəkildədər. Dini ba-
xış – tanrıçılıq isə yazılı mənbələrdə beş min il əvvəldən müşahidə
olunur. E.ə. 1700 –cü ilə aid iki elegiyada
Dostları ilə paylaş: |