dünyadan
nəql etmək
ifadəsinə işlənmə cəhətdən müvafiq olsa da, ikincisi
rihlət/rehlət
sözünə görə çox köhnəlmişdir. «Dastan»dan
verilmiş sonrakı müvafiq ifadələrdə də o biri müqabillərinə nisbə-
tən, müasirlik çaları vardır.
210
«Mehri və Vəfa»nın dilində «Dastan»ın dilində nəzərə
çarpmayan aşağıdakı ifadələr vardır:
aramı qalmamaq
(77),
axirət mənzilinə yetirmək
(15)
– basdırmaq,
başına dövlət quşı qonmaq
(44),
baş-göz
eyləmək
(
Əvərəyim baş-göz eyləyəm səni
) – (44) –
evləndirmək,
boynuna almamaq
(67),
cahandan getmək
(13) – ölmək,
cəfa çəkmək
(18),
canın almaq
(21) – öl-
dürmək,
canını eşqin oduna yakmaq
(61),
canı göynəmək
(25),
canı çıkmaq
(30)
/ can çıkmaq
(14) – ölmək,
(mürdə
cismə) can gəlür
(47) – ölü cisim dirilir,
cigərin dağlamaq
(30),
əlini dutmaq
(
Düşmüşəm, dut əlimi
) (18) – kömək etmək,
əndişəyə düşmək
(19),
əqli getmək
(20),
əqli başından
getmək
(28),
əqli başına gəlmək
(20),
əl yugil
(34) - əl çək,
əl üz,
əldən getmək
(38) – itirmək,
əldən-ələ düşmək
(63) –
korlanmaq, pozulmaq (qadın haqqında),
xoş gəldin
(55),
kişi
olmaq
(44) – adam olmaq,
qara geymək
(30) – yas saxlamaq,
qədəm basmaq
(27),
qeyrət qurşağın belinə bağlamaq
(39) – qeyrətə gəlmək, qeyrətlənmək,
ömür sürmək
(13) –
yaşamaq,
sevdayə könül bağlamaq
(25) - sevdaya düşmək,
şeytanın ustadı
(26) – qatı fitnəkar,
təxt-tac gözünə
gəlməmək
(25),
vəsiyyətin dutmaq
(14),
yakasını yırt-
maq
(32),
yas dutmaq
(30),
yola düşmək
(18),
yürəgi dağ-
lamaq
(35) və s.
Bir sıra fonetik dəyişmələri nəzərə almasaq, bu ifadələrin
çoxu ədəbi dilimizdə, bir qismi ümumxalq dilində işlənməkdədir. Bir
çoxunun tarixi çox qədimdir.
Başına dövlət quşı qonmaq, baş-
göz eyləmək
tipli ifadələr xalqımızın qədim nağıllarında,
dastanlarında işlənə-işlənə gələn ifadələrdir.
Baş-göz eyləmək
ifadəsinin sinonimi olan
evərmək
feli «Dədə Qorqud»un dilində də
işlənmişdir;
əl yumaq
ifadəsi indinin özündə də kənd yerlərində
filankəsdən əlimi yumuşam
(yəni əl üzmüşəm) şəklində qal-
maqdadır. «Adam olmaq» mənasında
kişi olmaq
ifadəsi də
belədir.
İfadələrdəki sinonimlik də maraqlı olub, əsərin yarandığı
dövrdə dilin nə qədər zəngin olduğunu göstərir
: axirət
mənzilinə yetirmək - cahandan getmək, cana qıymaq -
canın almaq - canı çıkmaq – əldən getmək
ifadələrinin hər
211
birində ölmək, öldürmək, bu dünyadan getmək anlayışları ifadə
olunur;
cəfa çəkmək - əndişəyə düşmək, canını eşqin
oduna yakmaq - sevdayə könül bağlamaq - yakasını yırt-
maq
və s. ifadələr də yaxın mənaları ilə diqqəti cəlb edir.
«Mehri və Vəfa» poemasının dilindəki ifadələrin bir qismi
müasir dilimizdə işlənmir. Belə ifadələrin bəziləri ümumən
arxaikləşmişdir. Məsələn:
bağrını yakmaq
(15),
dünya
şüğlündən əlini götürmək
(30),
ədl dad eyləmək
(75),
hökmünə girmək
(13),
başına dövlət qonmaq
(75),
əqlin
aldırmaq
(69) – ağlın itirmək və s.
İfadələrin bir qismində leksik və ya az hallarda qrammatik
arxaikləşmə mövcuddur. Məsələn:
araya firaq düşmək
(65) – ayrılmaq,
bir yişə ucun
tutmaq
(17) – bir işdən yapışmaq,
canı tənindən çıkmaq
(21)
– ölmək,
can cana irişmək
(45) – can cana çatmaq,
canü
başım fədadır
(48),
cigərin yakmaq
(31),
əqlini başına
dirmək
(34) – əqlini başına yığmaq,
gərdinə irməmək
(19) –
tozuna da çatmamaq,
könlin qomamaq
- könlünə dəyməmək
(60),
firqət odu canına irmək
(43) – canına ayrılıq odu düş-
mək.
Bu misallardakı
firaq, yişə, tən, irişmək, fəda,
yakmaq, dirmək, gərd, qomamaq,
son misaldakı
firqət
və
irmək
sözlərini sıra ilə
ayrılıq, iş, bədən
(bəzən
göz
),
y
etişmək
(çatmaq),
qurban, yandırmaq, yığmaq, toz,
dəymək, ayrılıq
və
çatmaq
sözləri ilə əvəz etsək, bu gün
ədəbi dilimizdə işlənən ifadələr alınacaqdır.
Dəstgir olmaq,
əldən tutmaq, kömək etmək, əqli fəramuş eyləmək
(72) –
ağlını itirmək ifadələri isə
əlindən tutmaq, ağlını itirmək
şəklində dəyişmişdir;
xoş keçəlüm
(24),
sayru düşmək
(13),
tütüni başından çıkmaq
(25),
yüzi yüzə irişmək
(31) – tipli
ifadələr isə «Dədə Qorqud»u yada salır.
Məsnəvinin dilində bir sıra hikmətli cümlə-misralar
işlənmişdir. Bunlar «Dastani-Əhməd Hərami»də olduğu qədər
olmasa da, poetik təfəkkürün ümumiləşdirmə imkanlarını üzə
çıxarmaq üçün kifayətdir:
Kişi namusu qoyunca, ölsə yeg. (17)
212
Taxta aldanmaz aşiq olan kişi,
Aşiqin başında əql qılmaz qərar.(26)
Kim nə bilür bəni kim, bən nə quşam? (59)
Savuk dəmir dögməgin assısı yok. (74)
Bu Vəfa candır, buna bən bir tənəm. (74)
«Dastani-Əhməd Hərami»nin frazeoloji materialı daha
zəngindir.
İfadələrin əksəriyyəti
ümumxalq dilində
işlənməkdədir:
ağlı getmək
(50) – huşunu itirmək,
alqış eyləmək
(35),
bağrı başı sökülmək
(77) – dərdlənmək,
bağrı qana qərq
olmaq
(49) – dərdə düşmək,
başını daşlara dögmək
(15) –
hədsiz peşman olmaq,
başına zaval gəlmək
(58) –
bədbəxtliyə düçar olmaq.
başın çarəsin eyləmək
(78) - çarə
qılmaq,
canın cəhənnəmə ismarlamaq
(81) - ölmək,
can
qurtarmaq
(78) – xilas olmaq,
can parası
(60) – əziz adam,
cavab almaq
(34),
cigər dolu qan
(79) – son dərəcə kədərli,
dəng eyləmək
(35),
dərisinə sığmaz olmaq
(73) –
fərəhindən şişmək,
dil açmaq
(28) – danışmaq,
döşək vaxtı
(42) - döşəyə girmək, gecə bir yerdə yatmaq, zifaf,
duz-əkmək
yemək
(55) – dostluq eləmək,
dilindən gövhər saçmaq
(14)
– ən zərif ifadələr işlətmək,
eyninə gəlməmək
(48) – vecinə
almamaq,
əlindən qurtulmaq
(25) – xilas olmaq,
fələk
peymanəsin içmək
(24) – ölmək,
fikrə batmaq
(25) – fikrə
getmək,
fikrə dalmaq
(63) - fikrə getmək,
fikri getmək
(36)
– fikri dağılmaq,
gərdəgə girmək
(40),
gögdəsindən başın
almaq
(24) – öldürmək,
gözünün ağı-qarası
(37) – əzizi,
yeganəsi,
gözi qanə dönmək
(74) – intiqam üçün döyüşə
hazırlıq vəziyyəti almaq,
(qanım) halal olsun
(37),
hicr
oduna yaxmaq
(42),
xurdi, xaşxaş olmaq
(83) – (xurd-xəşil
olmaq) ölmək,
içini od dutmaq
(54) – daxilən əsəbiləşmək,
qızışmaq,
iş bitirmək
(42) – işi yerinə yetirmək,
işini bitirmək
(78) – öldürmək,
iş işləmək
(33) - gözlənilməz hadisələr
törətmək,
könlü xoş olmaq
(30),
qana qərq olmaq
(24) –
ölmək,
qanını içmək
(76) – öldürmək,
qərar eyləməmək
(69) – sakitləşməmək,
qəsd etmək
(78) – öldürmək,
qol-qa-
nadı olmaq
(33) – yaxınları, köməkçiləri olmaq,
qulluq
213
yetirmək
(31),
laf urmaq
(21) – çox danışmaq,
məsləhət
görmək
(33),
ömrü dağılmaq
(24) – ölmək,
pərdə
götürmək
(30) – aranı açmaq,
seyran qılmaq
(21) – seyr
etmək, baxmaq,
səxavət kanı
(38) – əliaçıq, səxavətli,
sözə
gəlmək
(22) – danışmaq, dillənmək,
söz uzatmaq
(24) – uzun
danışmaq,
sözündən çıxmaq
(41) – sözünə baxmamaq,
şükr
eyləmək
(34),
yaman gün
(43),
yol tutmaq
(45),
yol tutub
getmək
(18) – yola düşmək,
yola rəvanə olmaq
(45) – yola
düşmək,
yüz tutmaq
(25) /
yüz tutub getmək
(75) - getmək,
yüzi qara
(82),
yüzü suyu dökülməmə
k (58) - abrımı
qorumaq.
Bu ifadələrin bir qismində yalnız fonetik arxaizmlər möv-
cuddur. Şübhəsiz, ifadələrin semantikası da müəyyən dərəcə
dəyişmişdir. Məsələn,
sözə gəlmək
– ifadəsi bu gün ədəbi dili-
mizdə danışmaq, dillənmək, dilə gəlmək mənasında deyil,
əsəbiləşmək, əsəbi danışmaq mənasındadır. Lakin ifadələrdə
belə dəyişiklik azdır. Bir sıra ifadələrdə hələ məcazilik zəifdir,
ilkin məna ilə əlaqə aydın sezilir:
duz-əkmək yemək,
gərdəgə girmək, pərdə götürmək
və s.
Candan keçmək –
canın cəhənnəmə ismarlamaq - fələk peymanəsin içmək
– gögdəsindən başın almaq - xurdi, xaşxaş olmaq - işini
bitirmək - qana qərq olmaq - qanını içmək - qəsd
etmək - ömrü dağılmaq
kimi ölmək, öldürmək anlayışlarını
bildirən yaxın mənalı ifadələr frazeoloji vahidlərin zənginliyi
baxımından əsərin müasir mərhələyə çox yaxın bir ədəbi dilin
nümunəsi olduğunu sübut edir..
«Mehri və Vəfa»da olduğu kimi, «Dastani-Əhməd
Hərami»də də bəzi ifadələr artıq arxaikləşmişdir. Belələrindən:
ağlın özinə iş etmək
(35) – fikirləşmək,
canına rəhmət
irişmək
(15) – rəhmətlik olmaq,
qan qaşınmaq
(17) – çox bərk
qorxmaq (ilk dəfə «Dədə Qorqud»da rast gəldiyimiz ifadədir),
qeydini yemək
(67) – qayğısını, qəmini yemək,
mülki-dini
yıxmaq
(15) – dinə rəxnə vurmaq kimi ifadələri göstərmək olar.
Aşağıdakı ifadələrdə isə leksik arxaikləşmə müşahidə olunur:
ağlını dirmək
(77) – ağlını toplamaq,
ağlı irişmək
(81) –
ağlı çatmaq,
bıçaq sögügə irmək
(58) – bıçaq sümüyə
dirənmək (səbri tükənmək),
çələb səninlə rəhbər
(56) – allah
214
sənə yar olsun,
dilini əbsəmcək tutmaq
(42) – dilini dinməz
saxlamaq,
dünyayı daramaq
(59) – dünyanı axtarmaq,
gəzmək,
düni günə qatmaq
(18) – gecəni gündüzə qatmaq,
düni günə ulamaq
(28) – gecəni gündüzə qatmaq,
əfqan
içində qalmaq
(48) – dərd-fəğan içində qalmaq,
əsən qal
(56)
– salamat qal,
halı digərgun olmaq
(49) – halı pərişan olmaq,
haqqa yüz urmaq
(54) – allaha üz tutmaq,
hekayət qılmaq
(16) – hekayət eləmək, danışmaq, nəql etmək,
xuyunu almaq
(40) – xasiyyətini almaq,
könlün yəğma qılmaq
(61) –
ürəyini fəth eləmək,
qulaq urmaq
(23) – qulaq vermək,
eşitmək,
muhala urmamaq
(21) – məhəl qoymamaq,
mu-
radına irmək
(81) – muradına çatmaq,
söz ögüş
(54) – söz
müxtəsər,
sözü sımaq
(38) – sözü sındırmaq,
şükr qılmaq
(27) – şükr eləmək,
təşviş qılmaq
(25) – təşviş eləmək,
usunu başa gətirmək
980) – ağlını başına gətirmək,
yolu
irmək
(70) - yolu tapmaq,
fürsət ələ girmək
(62) – əlinə
fürsət düşmək.
Lakin bunlar özləri də o qədər çətin başa düşülən,
anlaşılmaz ifadələr deyildir.
Qılmaq
sözünün iştirakı ilə yaranmış
ifadələrin çoxu xalq dilində hələ də işlənməkdədir.
Bir sıra ifadələrdə hər iki komponent dəyişmişdir:
ögü, usu dərmək
(23) – ağlını başına toplamaq,
ögünü
dövşürmək
(46) – ağlını başına yığmaq.
Bunlarla yanaşı, «Dastan»ın dilində:
könlün əgmək
(60)
– fikrini döndərmək,
tana qalmaq
(26) – təəccüb etmək,
dadını almaq
(81) – əvəzini çıxmaq,
(mənidə) qılı iki
biçənlər
(14) - ən zərif mənaları başa düşənlər kimi maraqlı ifa-
dələr də vardır.
Bütövlükdə nəzərdən keçirdikdə «Dastan»ın dilində arxaik
görünən ifadələr bizə daha yaxın dövrün işlək ifadələridir. Odur
ki «Mehri və Vəfa»ya nisbətən. bu əsər kütləvi oxucu üçün daha
asan və anlaşıqlıdır.
«Dastan»ın dilində aforizmlər, naməlum müəllifin özünün
dediyi kimi, «məsəllər» daha çoxdur:
Adıdır dünyada qalan kişinin,
Əgər erkək ola və gər dişinin. (18)
Tanrı bir isə, iş ikidir (23)
215
Kişi könlündəkin kişi nə bilə? (32)
Fələkdə istədigin yerdə buldu (34)
Kişi kəndi canın oda buraxmaz (37)
Əgər dərdli isəm, dərman sənindir.(39)
Ağalar dedigin tutmaq gərəkdir,
Ağu sunar isə, yudmaq gərəkdir.(44)
Gəlir başına nə kim yazsa təqdir,
Adam
dedigi olmaz cümlə tədbir. (45)
Əzəldən yazılan pozula haşa (59)
Məsəldir: sevəni sevmək gərəkdir. (63)
Keyik basmaz olur arslan izini. (63)
Məsəldir: kəndi düşən ağlamaz, der,
Axan dəryayı kimsə bağlamaz, der. (70)
İmanlu
kişidə
olur şəfaət,
İmansuzda nə din var, nə dinayət.(78) Və s.
Bunların hamısı bu gün öz məzmununu məsəllərdə
saxlamışdır. Bu hal göstərir ki, «Dastan»ın yarandığı dövrdə
poeziya və hikmət daha uzun yol keçmiş, ənənə və təcrübə daha
böyük olmuşdur.
Kursivlə verdiyimiz eyni mənalı
adam
və
kişi
sözlərindən
aydın olur ki, «Dastan»ın yarandığı dövrdə artıq
adam
sözü
kişi
sözünü əvəz etməkdədir.
Beləliklə, əsərlərin frazeologiyası qədimlik etibarilə «Mehri
və Vəfa»nın xeyrinədir.
12. Məsnəvilərin tarixini, yəni onlardan hansının daha qədim
olduğunu öyrənmək üçün cinas qafiyələrə də diqqət yetirmək olar.
Bu cəhətdən «Dastani-Əhməd Hərami» nəzəri xüsusilə cəlb edir.
Əsərin naməlum müəllifi böyük ustalıqla cinas qafiyələrdən istifadə
etmişdir:
Məgər kim ol zamanda bir
hərami
Dərib döşürmüş idi çox
hərami.
(16)
Gələlim biz həramilər
sözünə
,
Biləsiz, onların fikri,
sözü nə
? (22)
Güləndam bu sözü
bir-bir eşitdi,
216
Özünə ağlını
bir-bir iş etdi
. (35)
Belə Əhməd Hərami bindi
ata,
Qızın köşkünə yaxın gəldi
ata
.
Çü lala bu sözü andan
eşitdi,
Dəlim üzrü ilə gör nə
iş etdi
. (37)
İraq yerə səni verər
olursam
,
Bənə (bir) dərddürür sənsiz
olursam
.(38)
Yanağı gül kibi öylə
qızardı
,
Atasından utanır, həm
qızardı
.(39)
Eşid imdi bu yandan
əcəblər,
Eşidənlər anı yavlak
əcəblər
.(41)
Həqə saldım görəyim həq nə
işlər
,
Bunun kibi başa çox gəlir
işlər
. (47)
Aytdı: sözüm eşid, ey yüzi
gül,
Şükür qıl padişaha, ağlama,
gül.(
55)
Bir iş var kim, anı
təcil edərlər
,
Bir iş var kim, anı
təcil edərlər
.(62)
İraqü İsfahan, Novruzü
Şahnaz
,
Edərdi bir-birinə iki
şah naz
.(66)
Güləndam etdi ki, bunun
suçu nə
?
İşi etmək gərək layiq
suçunə.
(78)
İçindən keçirir dərd ilə
ahın,
O dərd odundan əriyəydi
ahən
.
Güləndam gəldi aydır: hey, dur,
əxi,
217
Həramiyə nələr etdim gör
axı.
(81) Və s.
Bu misallardakı cinas qafiyələrin izaha elə bir ehtiyacı
yoxdur. İlk beytdəki
hərami
sözlərindən birincisi «yol kəsən»,
ikincisi «haram şeylər» mənasındadır. Dördüncü beytdəki
ata
sözlərindən biri «ata», o biri yönlük halda «at» sözüdür. 38-ci
səhifədəki
olursam
sözlərindən biri «olsam», ikincisi
«otursam», sonrakı səhifədəki
qızardı
sözlərindən birincisi
«rəngi qızarmaq», ikincisi «hirslənmək, qızmaq, əsəbiləşmək»,
əcəblər
sözünün birincisi cəm halda «əcəb» sözü, ikincisi feldir
– əcəbləyər (təəccüb edər) deməkdir,
gül
sözlərindən biri isim, o
biri fel kimi işlənmişdir.
Təcil edərlər
ifadələrindən birincisi «tə-
ləsərlər», ikincisi «tələsməzlər» mənasındadır.
Ahın–nida
–
ahən–dəmir ,
sözlərinin ərəb əlifbası ilə yazılışı daha yaxındır və
s.
Bunlar göstərir ki, «Əhməd Hərami»nin yazıldığı dövrdə
artıq şeir dili folklor dili əsasında geniş şəkildə cilalanmışdır və
türk dilində şeirin artıq tam kamil nümunələri mövcuddur. Lakin
bu imkanlar «Mehri və Vəfa»da hələ tam yoxdur. Əsərin dilində,
demək olar ki, cinas qafiyədən istifadə edilməmişdir. Cinas qafi-
yəli kimi görünən aşağıdakı beytlər də bu cəhətdən çox zəifdir:
Qız çaqırırlar dügündürür
bu gün
,
Həm gəzə, təfərrüc edə ol
bu gün
.(59)
Sayis aydır: əsrük idim
bilmədim,
Mən bu işə irəcəgüm
bilmədim
.(64)
Mehri aydır sərrafa: Sözüm
eşit
,
Mən sənə əyaq sunum, sən
Dostları ilə paylaş: |