SİNONİM VƏ ANTONİM SÖZLƏR
Əsərin bədiilik məziyyəti söz və ifadələrin düzgün seçilib
işlədilməsi, məna və üslubi tələbə müvafiq dil vahidlərindən
istifadə edilməsi ilə müəyyənləşir. Bu isə sinonimlik məsələsi ilə
möhkəm bağlı olub, sinonim cərgəyə daxil olan söz və ifadələrdən
ən münasiblərini seçib götürmək deməkdir. Bədii dilin tədqiqi
stilistik cəhətlərin öyrənilməsi istiqamətində aparıldıqda
sinonimlikdən yan keçmək olmaz. Çünki sinonimlik üslubiyyatın
əsasını təşkil edir və üslubiyyatla bağlı tədqiqatın mərkəzindən
qırmızı xətt kimi keçir.
101
Sözlərin sinonimliyi insan təfəkkürünün inkişafı ilə əlaqədar
yaranır, bu və ya digər predmetin, hadisənin yeni cəhətlərini
kəşf etmək, öyrənmək və adlandırmaq cəhdinin nəticəsi kimi
meydana çıxır. Elə buna görə də sinonim sözlərin müəyyən
cərgələrini mütləq və ya tam (absolyut) sinonimlər adlandırıb,
onların nə məna, nə də ekspressivlik cəhətdən fərqlənmədiklərini
iddia etmək doğru deyildir. Formaca müxtəlif, mənaca eyni olan
sözlərə «Dağılan tifaq» pyesində də rast gəlirik. Məsələn:
libas –
paltar, mədəd – kömək, qələt – səhv
və s. Bu sözlərin əlavə
məna çalarları olmasa da, bunlar üslubi keyfiyyətcə bir-birindən
fərqlənir. Məsələn, əsərin yarandığı dövrdə
paltar, kömək, duaçı
sözləri sadə danışıq dilinə,
libas, mədəd, duagu
sözləri isə
əsasən kitab dilinə məxsus idi. Həyat həqiqətlərinə sadiq qalan
yazıçı öz dilində
libas
, surət dilində
paltar
; Mirzə Bayram kimi
dindar və «alim» şəxsin dilində
duagu
, Nazlı xanımın dilində
duaçı
sözünü işlətmişdir ki, bu sözlərin fərqli üslubi imkanları da
bu cür üslubi məqamlarda özünü doğruldur. Müəllif, Nəcəf bəyin
dilində
qardaş
, Nəcəf bəyə gəlmiş məktubun dilində rəsmi sənəd
üslubunun xüsusiyyətləri ilə əlaqədar
bəradər
sözünü işlədir;
yaxud Nəcəf bəy danışarkən
borc
sözünü işlədir, Məşədi Cəfər
üçün vekseldə
qərz
sözünü yazır; eləcə də Həmzə bəyin dilində
101
. . .
.
И Р Г а л ь п е р и н Очерки по стилистике английского языка
, 1958,
Москва
.26.
сящ
151
ad
, dərvişin dilində
nam
sözlərinin işlənməsi belə bir tələblə
bağlıdır. Bunlar göstərir ki, məna və üslubi imkanlarına görə
eyniyyət təşkil edən sözlərin sinonimliyi bədii dil üçün xarakterik
deyildir. Çünki sinonimlər formaca fərqlənməklə yanaşı, əlavə
mənasına və ya üslubi keyfiyyətlərinə görə də müəyyən dərəcə
fərqlənməlidir
102.
Bu fikri aşağıdakı misallar da təsdiq edir
: adam
– insan – bəndə, zərər – ziyan, züriyyət – övlad – uşaq,
bağlamaq – bəndləmək
və s. Birinci sinonim cərgədəki a
dam
sözü həmin cərgə üçün dominant hesab oluna bilər və daha
geniş anlayış ifadə edir; lakin bütün adamlarda başqaları ilə üns
tutma, insani keyfiyyətlər eyni dərəcədə olmur, elə buna görə də
bəzən
insan
sözü
adam
sözünün təyini kimi çıxış edir,
çox insan
adamdır
– deyə bu və ya digər bir şəxs xarakterizə olunur;
bəndə
sözü isə şəxsin daha çox möminliyini, fağırlığını bildirir.
İkinci sinonim cərgədəki
zərər
sözü mənaca daha ümumidir, zi-
yanlı hadisələri də özündə ehtiva edir.
Züriyyət
sözü canlı danışıq
dilinə mənsub olub, pyesdə adi uşaq,
uşaq
sözü isə kiçik övlad
mənasındadır;
övlad
sözü bu mənaları özündə cəmləməklə
bərabər, ailədəki bütün uşaqları əhatə edir. Eləcə də
bağlamaq
və
bəndləmək
sözləri bir anlayışla əlaqədardır, lakin məna incəlikləri
bunları da fərqləndirir: həm bərk, həm də boş bağlamaq olar,
bəndləmək isə yalnız boş bağlamaqdır.
Pyesin dilindəki zəngin sinonim cərgələr bir sıra üslubi
keyfiyyətlərə malikdir.
Pyesdə sinonim sözlərin sadalanması diqqəti daha çox cəlb
edir. Bu hal daha çox əlavə məna çalarları yaratmaq ehtiyacı ilə
bağlıdır. Məsələn, ədib ifadə olunan əsas fikri qüvvətləndirmək və
məfhumu başqa cəhətləri ilə birlikdə daha qabarıq şəkildə nəzərə
çarpdırmaq üçün sinonim sözlərin sadalanması üsulundan istifadə
102
Мяна вя цслуби кейфиййятъя ейниййят тяшкил едян сюзляр
,
дилдя ола биляр лакин мцвяггяти фяалиййят эюстяряряк
,
архаикляшмя фяаллаш ,
.
ма ялавя чалар газанма вя с йолу иля беля
-
.
сюзляр аз мцддятдя бир бириндян фярглянир
152
etmişdir: N ə c ə f b ə y.
Mənim barəmdə, pulun var, xərc elə,
bağışla, ye, iç, ver k e f ə, l ə z z ə- t ə, e y ş ü i ş r ə t ə
. (6)
Həmcins sadalamalardan nitqə kinayə, tərif və yaltaqlıq,
qorxu, dəhşət çaları vermək üçün də istifadə olunmuşdur.
Məsələn:
Bəli, buyur görək, ağa Həmzə bəy sahibqran! Söylə r
ə ş a- d ə t i n d ə n, v u r d u ğ u n d a n, y ı x d ı ğ ı n d a n,
h ü n ə r i n - d ən , p ə h l i v a n l ı ğ ı n d a n…
(11)
Ağanın
ş a n, ş ö v k ə t i, c ə -l a l ü d ö v l ə t i, s ə x a v ə t i o
qədərdir ki…
(13) S o n a x a n ı m.
…Mənim ruhum, sən bir q i
y a m ə t li, y a ğ ı ş l ı, t u f a n l ı gündə Allahın öz oduna
yanınca sənin dalınca gəzəcək
. (53)
Birinci misalda Səlim bəy
rəşadətindən, vurduğundan,
yıxdığından, hünərindən, pəhlivanlığında
n sözlərini sinonim
məqamda sadalamaqla Həmzə bəyin müharibədəki «rəşadətinə»
kinayəsini bildirmək istəyir. İkinci misalda ədib, Mirzə Bayramın
dilinə
şan, şövkət, cəlalü dövlət
sinonimlərini daxil etməklə onun
yaltaq təbiətini və tamahkarlığını göstərmiş, sonuncu misalda
Sona xanımın dili ilə Nəcəf bəyin dəhşətli aqibəti əvvəlcədən
xəbər verilmişdir.
Pyesdəki sinonim cərgələrin bir qismi obrazların nəzərdə
tutduğu əşya və hadisələrin daha qabarıq nəzərə çarpdırılması
ilə bağlıdır. Məsələn:
Bəh, bəh! Nə gözəl s u d u r! Xalis a b i - k ö v s ə r d i r.
(40) Bədbəxt bən o kəsə deyərəm ki, bu beş qara günü l ə z z ə
t, d a m a q ilə keçirib, baş gora aparmıya
(5) və s.
Sinonim cərgələrin bir qismi emosionallıq və ekspressivlik ilə
əlaqədardır. Şübhəsiz, bu cəhət başqa sinonim cərgələrə də az-
çox aiddir. Lakin elə sinonim cərgələrə təsadüf edilir ki, bunların
pyesə daxil edilməsi daha çox obrazların vəziyyətini təsirli bir dil
ilə ifadə etmək tələbindən irəli gəlir. Sona xanımın şikayət və
yalvarışlarını əks etdirən aşağıdakı cümlələrə diqqət yetirmək
kifayətdir:
Əziz a l l a h, dərgahına qalxızmışam əllərimi… Səndən
k ö m ə k istəyirəm, …s ə n d ə n mədəd istəyirəm. P ə r v ə r
d i g a r a, məgər övrət taifəsini d ə r d, q ə m çəkməyə yaradıbsan?!
X u d a y a, nə vaxtadək bizim dilimiz bağlı olacaq?
(23)
153
Kömək – mədəd, dərd – qəm
sinonim cərgələri başqa
sözlərlə əlaqədə Sona xanımın çıxılmaz vəziyyətinin təsirli
ifadəçiləridir. O,
allah, pərvərdigar, xuda
sözlərini dalbadal öz
nitqinə daxil etməklə sanki gözəgörünməz Tanrıya nə yolla olur-
olsun, öz yalvarışlarını çatdırmaq istəyir, onu xəbərdar etməyə
çalışır. Bunlarla yanaşı, bu sonuncu misalda təkrardan qaçmaq
meyli də duyulur. Lakin bəzən ədib sinonim sözləri doğrudan-
doğruya təkrara yol verməmək məqsədi ilə işlətmişdir; məsələn:
Y a z ı q! Dünyadan kam almamış f ə q i r!
(46) Hətta bəzən
belə məqamda söz öz perifrazı ilə əvəz olunmuşdur:
A l- l a h
oğlunuzu saxlasın! X u d a v ə n d i - a l ə m öz vəhdaniyyəti
hörmətinə sizin kimi bəylərin sayeyi-mərhəmətini biz kəmtərin
bəndələrin üstündən kəsməsin!
(13)
Pyesdəki sinonim sözlər dildə işlənmə imkanlarına görə bir-bi-
rindən fərqlənir. Komponentləri ədəbi dil sözlərindən ibarət olan
sinonim cərgələrlə yanaşı, tərəflərindən biri şivə çalarlı sözlərdən,
vulqar söz və ifadələrdən, daha çox kitab dilinə və ya canlı danışıq
dilinə məxsus leksik vahidlərdən ibarət olan sinonim cərgələrə də
təsadüf edilir. Məsələn:
Y a b ı n ı n da adını qoyacaqlar ə r ə b a t ı.
(18) Xub,
siz nə dişi pişik kimi h ı r ı l d a ş ı r s ı n ı z? Biri bir axmaq söz
dedi, gərək bunlar da oturub ona axmaq-axmaq g ü l ə l ə r.
(12)
Mənim ə s- l i m və n ə c a b ə t i m heç vədə qəbul
eləməz ki, mənim evimə it-qurd qızı gəlsin
(36) və s.
Yabı
sözü şivə çalarlı maldarlıq terminidirsə,
at
ümumişlək
sözdür;
hırıldamaq
sözü Həmzə bəyin əsəbi və qaba vəziyyətini
göstərir, o özü də bunu başa düşdüyü üçün sonrakı cümlədə
sözü yumşaldır,
gülmək
sözünü işlədir;
əslim
və
nəcabətim
sözlərindən birincisi daha çox canlı danışıq dilinə, ikincisi kitab
dilinə aiddir. Bu sonuncu vəziyyətə remarkada, ədibin öz dilində
işlənmiş
nəş
sözü ilə surət dilindəki
meyit
sözlərində də rast
gəlmək olur.
Əsərdə canlı dilin xüsusiyyətlərini qabarıq şəkildə əks
etdirən mürəkkəb söz şəklinə düşmüş qoşa sinonimlərə daha çox
təsadüf olunur:
Mən öz abrumın q ə d r - q i y m ə t i n i
bilirəm.
(55)
Allah səni e v s iz - e ş i k s i z qoysun!
(32) və s.
154
Əsərdə bəzən eyni köklü sözlərin (
«B ə y, namus bir b ə y
z a - d ə l ə r d ə deyil
», (35), küll ilə cüzün (
…şəhərdə
qalsa cahıl-cuhul yoldaşları bilmərrə o d u n u, o c a ğ ı nı
söndürərlər
) sinonimliyindən də istifadə edilmişdir.
Pyesdəki sinonim sözlərin hamısı eyni mənşədən deyildir.
Predmet və hadisələrin əlavə xüsusiyyətlərini əhatə etmək,
obrazların xarakter və dünyagörüşünə uyğun sözlər seçmək
ədibdən müxtəlif mənşəli sözlər işlətməyi tələb etmişdir. Lakin
mənşəcə fərqlənmələrinə baxmayaraq, bu sözlərin əksəriyyəti
ümumişlək sözlərdən ibarətdir. Əsərdəki sinonim cərgələri
mənşə mənsubiyyətinə görə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
Xalis Azərbaycan sözlərindən ibarət olanlar:
ər – kişi, ürək –
könül, tay-tuş – yoldaş, danışmaq – demək – söyləmək,
əyləşmək – oturmaq, çolaq – axsaq – şalaq
; xalis Azərbaycan və
ərəb sözlərindən:
ev – imarət, söz – kəlmə, güc – qüvvət, yuxu –
vaqiə
; xalis Azərbaycan və fars sözlərindən:
bağ
-
bənd, torba -
kisə, qıraq - kənar, pis - bəd
; xalis Azərbaycan, fars və ərəb
sözlərindən:
yazıq – binəva - fəqir
; ərəb sözlərindən
: tövr –
halət, qəzəb – qeyz, vəqt – vədə – əyyam
; fars sözlərindən:
dost
– aşna
; ərəb və fars sözlərindən:
ruh – can, təqsir
– günah,
zəmanə – ruzgar, axirət – gor
və s.
Məlumdur ki, omonimlərdən fərqli olaraq, sinonim cərgəyə
daxil olan sözlər mütləq eyni bir nitq hissəsinə mənsub olmalıdır.
Nitq hissələrinə mənsubiyyətinə görə pyesdə sinonim cərgələr
içərisində başlıca yeri feli və ismi sinonimlər tutur. Buna
baxmayaraq, digər nitq hissələrinin sinonimliyi də müəyyən rola
malikdir. Komponentlərin nitq hissələrinə mənsubiyyətini nəzərə
alaraq sinonim cərgələri aşağıdakı qruplara ayırmaq olar.
İsimlərdən ibarət olanlar:
bədən – vücud, bəla – dərd – qəm, dünya
– aləm, biyaban – düz – çöl, qəpik – quruş, daş – qaya, əməl – iş,
kam – arzu – təmənna, sinə – döş, saç – tel, təvəqqe – xahiş, əlac –
çarə
; sifətlərdən
: doğru – düz, gözəl – göyçək, hali – xəbərdar
;
saylardan:
birinci – əvvəlinci, bir – tək, yarı – para
; əvəzliklərdən:
bi-
risi – kim isə, neçə – nə qədər
; fellərdən:
qatlamaq – bükmək,
qışqırmaq – çığırmaq, dayanmaq – durmaq, daxil olmaq - girmək,
döşənmək – sərilmək, dutmaq – yapışmaq, vurmaq – yamamaq,
yetmək – çatmaq, yüyürmək – qaçmaq, yerimək – getmək, baxmaq
155
– görmək
; zərflərdən:
əbəs – nahaq, bəri – bura, yavaşca – ahəs-
tə-ahəstə, sağ – salamat, tez – tezliklə – tez-tez;
qoşmalardan:
başqa – özgə – savayı, əqdəm – qabaq – irəli, görə – ötrü – üçün,
sarı – tərəf;
ədatlardan:
ha – ki, xub – yaxşı
və s.
* * *
V.İ.Lenin məktublarının birində Qorkiyə yazırdı: «Həyat
ziddiyyətlərlə irəliləyir və canlı ziddiyyətlər insan ağlının əvvəlcə
zənn etdiyindən qat-qat zəngin, çoxcəhətli və məzmunludur».
103
Qat-qat zəngin olan həmin ziddiyyətlər dildə öz ifadəsini çox
vaxt antonim sözlərin vasitəsilə tapır. Əks, zidd, qarşı məna və
məfhumları ifadə edən antonim sözlər bədii əsərdəki fikrin
zənginliyini, dəqiqliyini, təsirliliyini təmin edən lüğəvi
vahidlərdəndir. Burada əks mənalar «bir-birinə zidd olan
məfhumları vahid bir bütöv şəklində birləşdirməklə»
104
təfəkkürümüzün abstraksiyanın yüksək pilləsinə qalxdığını göstərir.
«Dağılan tifaq» pyesində ziddiiyyətli hadisələrin bir çox
növünə – ictimai, fərdi, ailə-məişət ziddiyyətlərinə təsadüf
olunduğu üçün bunların əksər hallarda əsas ifadəçiləri olan
antonim sözlər də müxtəlif sahələrlə bağlı olub, müxtəlif tipli
əks, zidd, qarşı cəhətləri bəzən təzadlı, bəzən də nisbi
ziddiyyətlərlə əks etdirir.
Dramaturq, antonim sözlərdən istifadə edərək, obrazın
mənəvi aləmini, həyat hadisələrinə münasibətini və bu hadisələri
necə qiymətləndirdiyini müvəffəqiyyətlə açıb göstərə bilmişdir.
Nəcəf bəy bəzən dialektik düşünür və həyatdakı ziddiyyətlərə
təbii gözlə baxır. O, övladın bacarıqlısı və bacarıqsızı olduğunu
yaxşı dərk edir, lakin bu zidd cəhətin əsl kökü və səbəbələri ilə
maraqlanmadığı kimi, bu barədə tədbir görməyi də ağlına
gətirmir. Övlad üçün, gələcək nəsil üçün sərvət toplamaq,
ehtiyat görmək onun fəlsəfəsinə görə mənasız bir işdir, çünki
«oğulun y a x ş ı s ı özü də qazanar, ataya möhtac olmaz.
Oğulun p i s i n ə həmçinin ata malı lazım deyil»
. (5)
103
. . .
, 34-
,
.140.
В И Л е н и н Ясярляри
ъц ъилд сящ
104
. . .
.
, 1956,
.140.
Р А Б у д а г о в Дилчилийя даир очеркляр Бакы
сящ
156
Pyesdə əksinə vəziyyətə də təsadüf edilir. Bəylər öz
mənafeləri xatirinə həyatdakı obyektiv ziddiyyətlərin inkarına
çalışırlar. Həmzə bəyin fikrincə, «qoca» və «cavan» məfhumları
nahaq yaranmışdır, çünki həyatda qoca və ya cavan adamlar
yoxdur; buna görə də insanın saqqalının ağ və ya qara olması da
əhəmiyyətsizdir. Bu iddia səbəbsiz deyildir. Həmzə bəy çox qoca
olduğu üçün bəylər ona qumardan əl çəkməyi məsləhət görürlər,
lakin qumarbazlıq onun sümüyünə, iliyinə elə işləmişdir ki, o bu
xəstəliyə elə tutulmuşdur ki, qocalığına baxmayaraq, bu yoldakı
bütün maneələri dəf etməyə hazırdır. Buna görə də «qoca» və
«cavan» məfhumlarını istədiyi kimi yozmağa çalışır, insanları
qoca və cavan deyil, naxoş və salamat olmaqla iki qrupa ayırma-
ğı daha düzgün hesab edir:
H ə m z ə b ə y. Dünyada q o c a və c a v a n nə gəzir?
Mənim barəmdə, dünyada nə q o c a var, nə c a v a n; bir n a x
o ş var, bir s a l a- m a t. Saqqalın çox da olsun a ğ, canın ki oldu
s a l a m a t, oldun c a v a n. Ya saqqalın oldu q a p q a r a şəvə
kimi, elə ki g e c ə l ə r s ü b h ə d ə k öhö… öhö… öhö…
(öskürür) atıcı kimi pambıq atdın, oldun q o c a.(8)
Dramaturq antonim sözlər vasitəsilə obyektiv aləmdəki
ziddiyyətləri, cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar yaranmış təzadlı
vəziyyəti müvəffəqiyyətlə təsvir edə bilmişdir. XIX əsrin
sonlarında - 80-ci illərdə Azərbaycanda kapitalizmin inkişafının
nisbətən sürətlənməsi mülkədar təsərrüfatının iflasını da xeyli
sürətləndirirdi. Mülkədarlar iflasa uğradıqca Məşədi Cəfər kimi
tacirlər daha da varlanır, Cavad kimi yeni tacirlər meydana çıxırdı.
O dövrün hadisələrinin real təsvirini verən «Dağılan tifaq»
pyesində həmin proses Əbdülün dili ilə belə ümumiləşdirilmişdir:
Ə b d ü l. Budur, mən səkkiz ildən artıqdır ki, g e t m i ş ə
m İrana. İndii q a y ı d ı b nələr görürəm? Heç keçən ozalar
yoxdur… Çox namərddir bu dünya, heç ona etibar eləmək
olmaz. Cavadı ki tanıyırsınız. Mən buradan gedəndə onu n ö k
ə r qoyub getmişəm, indi gəlib s ö v d a g ə r görürəm. (55)
Bu sözlərlə Cavadın nökərçilikdən tədricən sövdagərliyə
yüksəlməsi aydın olursa, Məşədi Cəfərin Nəcəf bəyə girovsuz
borc vermək istəməməsinin səbəbini aydınlaşdıran aşağıdakı
157
sözlər Nəcəf bəyin həyatındakı tamamilə əks təbəddülatı daha
qabarıq göstərir:
M ə ş ə d i C ə f ə r. (tək) Deyir keçən vaxt bin manatlarla
borc v e r i r d i n. Ha… ha… ha!.. Bin manat da v e r i r d i m,
iki bin də, beş bin də, çünki verdiyim pulu da müamiləsi ilə a l ı
r d ı m, düşəndə bir at da bəndləyirdim. (49-50)
Buradakı antonim fellərin hekayəli keçmiş zamanda
işlənməsi təsadüfi deyildir;
vermək – almaq
sözləri əks prosesi
göstərdiyi kimi, ikisi birlikdə başqa bir məna da ifadə edir: indii
nə borc verirəm, nə də alıram; daha doğrusu, ala bilmədiyim
üçün vermirəm. Məşədi Cəfər belə düşünərkən, haqlı olaraq,
Nəcəf bəyin tamamilə iflasa uğramış olduğunu və borcu qaytara
bilməyəcəyini nəzərdə tutur. Deməli,
vermək – almaq
antonim
sözləri «yalnız mənaca əks olan sözlər deyil, həm də mənaları
sistemində əks mənalar olan sözlərdir».
105
Ədib antonim sözlərin köməyi ilə pul dünyasında dostluğun
əsl mahiyyətini, pulun insanların əxlaqına, mənəvi aləminə nə
dərəcə mənfi təsir etdiyini açıb göstərir. Bu münasibətlə
İsmayılın dilindən deyilir:
«Əgər evində, cibində bir şey v a r,
aləm sana d o s t d u r. Elə ki y o x u n d u r, d ü ş m ə n i n
də sana d ü ş m ə n d i r, d o s - t u n d a d ü ş m ə n olur»
(58-59)
Belə bir aləmdə dostla düşməni tanımaq da çətindir. Elə
Süleyman bəyi məhv edən səbəblərdən biri də budur:
…d o s i t u m u tanımadım, d ü ş m ə n i m i tanımadım…
Başa düşmədim, gəldim, özümə dost bildim. Burada mənim
xəncərimi odun qımaq bəhanəsi ilə alıb qaçdılar. D ü ş m ə n
gəldi, asanlıqla bildiyini elədi.
(44-45)
Antonim sözlər, ümumiyyətlə, fikri, mənanı dəqiq və təsirli
ifadə etmək üçün münasib təsvir vasitələrindəndir. Yuxarıdakı
misallar da bu fikri təsdiq edir. Lakin müəllif bəzən antonim
sözlərin köməyi ilə müəyyən fikir ifadə etməkdən əlavə, bu və
ya digər vəziyyəti, hadisəni daha təsirli dil ilə, emosional
boyalarla, hətta mübaliğəli şəkildə təsvir etməyə çalışmışdır.
105
. . .
.
, 1956, .40.
Р А Б у д а г о в Дилчилийя даир очеркляр Бакы
с
158
Məsələn:
Y e r, g ö y onların dudi-ahlarından lərzəyə gələcək.
(52)
Pyesdə elə antonim qoşalıqlar da vardır ki, onlar əsərin
yarandığı dövrdə insanların nəzərində indikindən daha kəskin
ziddiyyət təşkil edən məfhumların adları olmuş və məişət
danışığına, insanların müxtəlif əşya və hadisələrə münasibətinə
yaxşı bələd olduğu üçün ədib belə sözləri nəzərdən
qaçırmamışdır:
Mən bacımın rüsvayçılığını yerdə qoysam, gərək başıma p a
p a q geyməyib, l ə ç ə k geyəm.
(34)
Bu cümlədəki
papaq
və
ləçək
sözlərinin arxasında arvad və
kişi məfhumları durur. Bu sözlər əslində həmin məfhumların
evfemistik əvəzediciləridir.
Pyesdə antonim sözlərdən bəzən sadəcə əks prosesin təsviri
üçün də istifadə edilmişdir:
Y o r u l a n l a r g ə l i b ağacın
dibində d i n c ə l i r l ə r… bulaq və çəmən sahibinə dua edib g
e d i r l ə r
. (27)
Əsərin dilindəki antonim sözlərin quruluşu da maraqlıdır.
Leksik antonimlər əsasən sadə və düzəltmə sözlərdən ibarətdir.
Az hallarda tərəflərdən biri mürəkkəb sözlə də ifadə olunmuşdur:
1. Sadə sözlərdən ibarət olanlar:
od – su, ağa – nökər, ağ –
qara, az – çox, ayaq – baş, alt – üst
və s.
2. Biri sadə, digəri düzəltmə sözdən ibarət olanlar:
artmaq
– azalmaq, açmaq – bağlamaq, düz – əyri, zəif – güclü
və s.
3. Düzəltmə sözlərdən ibarət olanlar:
a) antonim söz köklərinə eyni şəkilçilərin artırılması ilə
düzələnlər:
alış – veriş, gələn – gedən
və s.
b) söz köklərinə müxtəlif şəkilçilər artırmaqla düzələnlər:
açıq – bağlı, balaca – böyük, istilənmək – sərinimək
və s.
4. Biri sadə, digəri mürəkkəb sözdən ibarət olanlar
: hamı –
heç kəs, bu gün – sabah
və s.
Pyesdə xalis Azərbaycan və ərəb (
kişi – arvad, yavaş –
cəld
), xalis Azərbaycan və fars (
təpə – dərə, qoca – cavan
),
yalnız ərəb (
arif – cahil, əvvəl – axır, bəli – xeyr, sual – cavab,
fəqir – zalım, halal – haram, heyvan – insan, allah – şeytan,
dünya – axirət
), yalnız fars (
dost – düşmən, hər – heç
), fars və
ərəb (
behişt – cəhənnəm
) sözlərindən ibarət antonimlər olsa
159
da, əsas yeri xalis Azərbaycan sözlərindən ibarət antonimlər
tutur:
dal – qabaq, yaz – qış, iç – çöl, yer – göy, var – yox, gecə –
gündüz, sol – sağ, bərk – boş, yaxın – uzaq, yaxşı – pis, elə – belə,
o – bu, ora – bura, bayaq – indi, irəli – geri, gec – tez, ağlamaq –
gülmək, vermək – almaq, qalxmaq – enmək, dutmaq – buraxmaq,
yığmaq – dağıtmaq, getmək – gəlmək, girmək – çıxmaq, minmək –
düşmək, ölmək – qalmaq, istilənmək – sərinimək
və s. Göründüyu
kimi, antonim qoşalıqlar mənşəcə fərqlənsə də, komponentləri
ümumişlək sözlərdən ibarətdir.
Ə.Haqverdiyev sözün semantik cəhətinə diqqətlə
yanaşmışdır. Ədib surət dilini fərdiləşdirmək, müəyyən bir
əlamət və ya xüsusiyyəti qabarıq şəkildə nəzərə çarpdırmaq,
ifadə olunan əsas fikri qüvvətləndirmək, nitqə kinayə, tərif və
yaltaqlıq çaları vermək, hadisəni bütün təfərrüatı ilə
canlandırmaq, obrazın qaba təbiətini göstərmək, şikayət və
yalvarışlarını təsirli bir dil ilə ifadə etmək, canlı dilin xüsusiy-
yətlərini saxlamaq, emosional və təsirli bir səhnə dili yaratmaq
üçün ümumxalq Azərbaycan dilinə məxsus zəngin sinonim
cərgələrdən ustalıqla istifadə etdiyi kimi, zidd hadisə və
məfhumların, obrazların xarakterində və ictimai həyatda mövcud
olan ziddiyyətlərin real təsviri üçün antonimlik ifadə edə leksik
vasitələri müvəffəqiyyətlə qarşılaşdırmaqla təzadlı halların bədii
ifadəsinə nail olmuşdur.
Dostları ilə paylaş: |