ŞİVƏ SÖZLƏRİ
Keçən əsrin ikinci yarısında və bizim əsrin əvvəllərində,
milli ədəbi dilimizin daha çox sabitləşdiyi dövrdə ümumxalq
Azərbaycan dilinin qolları – dialekt və şivələr hələ böyük təsir
gücünə malik idi. Ümumxalq dilinə əsaslanan hər bir yazıçı ədəbi
dilimizi yeni söz və ifadələrlə zənginləşdirmək üçün doğulduğu
131
və yaşadığı dairənin lüğət vahidlərindən daha çox istifadə etməli
olmuşdur. Bu onlara obrazların dilini fərdiləşdirmək, zəngin
sinonim cərgələr vasitəsi ilə fikri daha obrazlı ifadə etmək kimi
bədiilik prinsiplərinin tələblərinə görə də lazım idi. Bunu təkcə
Ə.Haqverdiyevin ilk dram əsərlərinin dilində əsasən Qarabağ
dialektinə uyğun gələn xüsusiyyətlər deyil, C.Məmmədquluzadə-
nin əsərlərindəki Naxçıvan,
56
inqilabçı yazıçı N.Nərimanovun
əsərlərindəki Qazax-Borçalı
57
şivə xüsusiyyətləri də təsdiq edir.
Şivələrin bədii dilə təsiri bir proses kimi indi də kəsilməmiş,
məhəlli xüsusiyyətlərdən ədəbi dili zənginləşdirmə istiqamətində
indi də istifadə olunur.
58
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Haqverdiyev və onun
müasirləri şivə sözlərinə o dərəcədə yer verməmişlər ki, onların
bədii əsərlərinin dili məhəlli xarakter daşısın, şivə ünsürlərindən
istifadə edilərkən «məzəli duzluluq yox, artıq duzluluq – şorluq»
(Ə.Dəmirçizadə) əmələ gəlsin; əksinə, canlı dilin orijinallığını və
təbiiliyini saxlamaq, məhəlli kolorit əsasında canlı lövhə
yaratmaq üçün onlar şivə sözlərindən qənaətlə istifadə etmişlər.
Əsərin ikinci nəşrində ədib şivə xüsusiyyətlərinin islahına
çalışsa da, qərb dialekt və şivələrinə, xüsusən Qarabağ şivələrinə
aid bəzi fonetik və leksik əlamətlər, onun üslubunun səciyyəvi
cəhətləri kimi, pyesin dilində yenə də özünü saxlamışdır.
Ötəri şəkildə nəzərdən keçirdiyimiz bəzi fonetik
xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:
1. Pyesdə səslərin tarixi uyğunluğu faktları müşahidə
olunur. İndi ədəbi dilimizdə işlənən
mişovul, qovmaq, ov, ovçu,
qırqovul
və s. sözlərə pyesdə
mişavıl, qavmaq, av, avçı, qırqavul
şəklində rast gəlirik.
A
∼
o
uyğunluğu, şübhəsiz, qədim tarixə
malikdir. Təkcə
av
sözünə diqqət yetirmək kifayətdir. Bu sözün
56
. . .
С Я В я л и й е в Ъялил Мяммядгулузадянин щекайяляриндя
.
.
-
,
диалектизмляр Азярб ССР ЕА нын хябярляри иътимаи елмляр
, 1960, 4.
серийасы
№
57
. . . .
М Б М я м м я д о в Н Няримановун няср ясярляринин лексика
вя фразеоло
,
.,
, 1964,
. 44-56.
эийасы намизядлик дис Бакы
сящ
58
.
Г К а з ы м о . «
»
, . .
в Дяли Кцр цн дили щаггында В И Ленин адына
-
«
» , XI
, 1970, 5,
.50-55.
АПИ нин Елми ясярляр и
серийа
№ сящ
132
ilk səsi həm türk dillərinin qədim yazılı abidələrində, həm bir sıra
müasir türk dillərində, həm də Qarabağ şivələrində
a
ilə başlayır.
Məsələn, Orxon-Yenisey abidələrinin dilində
a
υ
,
59
M.Kaşğaridə:
a
υ
,
60
Orta Asiya təfsirinin dilində:
a
υ
61
, Əbu-Həyyanda:
a
υ
62
,
qırğız, qazax, sart, koman dillərində:
a
υ
, ay
63
, türk dilində:
a
υ
64
,
türkmən dilində:
a
υ
65
və s.
Saitlə bitən bəzi sözlərdən sonra «y» səsi ilə başlayan
şəkilçi gəldikdə açıq saitin qapalı saitlə əvəz olunması özünü
göstərir:
Yurdu itmiş, inək kimi ot o t l u y u r
. (9)
Adımı
qoca qoyub məni y a x a l ı y ı b s ı n ı z
(8) və s.
Yenə
və
genə
sözlərində
g
∼
y
uyğunluğu vardır: 17
cümlədə
genə
, yalnız bir cümlədə
yenə
işlənmişdir.
2. Yalnız surət dilində deyil, remarkalarda da rus dilindən
alınmış və
st, şq
səsləri ilə başlayan sözlərin əvvəlində protetik
«i», «u» saitlərindən biri işlənmişdir ki, bu da sözlərin canlı
danışıq dilindən alınması haqqında fikri qətiləşdirir:
istəkan, istul,
işqab, işqol
.
3. Səciyyəvi fonetik hadisələrdən biri də sait uzanması ilə mü-
şayiət olunan səsdüşümüdür. Bu hadisə
n, v, r
səslərində nəzərə
çarpır; məsələn:
59
. . .
. .- .,
С Е М а л о в Памятники древнетюркской письменности М Л
1951, сящ. 353 (
Тякрар олунан бязи ясярлярин адлары бундан сонра
).
ихтисарла вериляъякдир
60
.
-
,
,
М а щ м у д К а ш э а р и Диванц лцьат ит турк терчцмеси
,
1,
, 1939,
.32.
ъевирен Бесим Аталай чилт Анкара
сящ
61
. . .
А К Б о р о в к о в Лексика среднеазиатского тефсира XII-XIII
.
, 1963,
вв Москва
.35.
сящ
62
- .
– –
,
,
А б у щ а й й а н Китаб ал идрак ли лисан ал Атрак Истанбул
1931,
.7.
сящ
63
. . .
,
., 1.
В В Р а д л о в Опыт словаря тюркских наречий СПб
.66,636.
сящ
64
-
,
, 1945,
Турецко русский словарь Москва
..47.
сящ
65
,
, 1962,
.13.
Тцркмен дилинин сюзлцги Ашгабат
сящ
133
Söz ortasında «n» səsinin düşməsi:
ta:rı, hö:kürmək
;
Bəzi ərəb sözlərinin ilk hecasındakı «v» səsinin düşməsi:
o:qat,
o:za
.
-dır
xəbər şəkilçisinin son səsinin düşməsi:
K o r d u yurdum,
kor, kor…
(37),
…güllə dəyənə su z ə r ə r d i
(46) və s.
Bunlardan əlavə, mənsubiyyət şəkilçili isimlər hallanarkən
yiyəlik halda «n» bitişdiricisi ilə yanaşı, «y» bitişdiricisindən də
istifadə edilmiş (məsələn:
ayağıyın biri
, 8,
cibiyin ağzını
, 8), bəzi
sözlər assimilyasiyaya uğramışdır.
Ədəbi dilimizdən fərqlənən bu cür fonetik xüsusiyyətlər, şüb-
həsiz, xalq dilinə məxsus səciyyəvi cəhətləri saxlamaq meylindən irəli
gəlmişdir.
Pyesin dilindəki bəzi sözlər işlənmə dairəsinin coğrafi məh-
dudluğuna görə şivə sözləri qrupuna daxildir. Mənşə
mənsubiyyəti və semantik imkanları bu sözlərin əsərin dilində
müəyyən üslubi keyfiyyətə malik olduğunu göstərir.
Həmzə bəyin dilindəki
quylamaq
sözü «Orfoqrafiya
lüğəti»ndə (1960) verilmiş
quyulamaq
və
quyulanmaq
sözlərindən həm məna, həm də formaca fərqlənir. Əgər
quyulamaq
– quyu qazmaq,
quyulanmaq
– öz-özünə quyu,
çuxur əmələ gəlmək mənasını verirsə,
quylamaq
– dərinə
tullamaq, yerin dərinliyinə atmaq, basdırmaq mənasındadır:
Allah qoysa, yenə hamınızı mən yerə quyluyacağam
(8) Bu sözə
«gizləmək», «ört-basdır etmək» mənalarında Füzuli rayonu
şivələrində,
66
qluylanmax
şəklində «dərinə getmək», «dərinə
düşmək» mənalarında şimal-qərb
67
şivələrində də təsadüf
edilmişdir.
Şübhəsiz, bu söz müasir dilimizdəki
quyu
sözü ilə əlaqədardır.
Lakin
quylamaq
sözündən sözdüzəldici şəkilçini ayırdıqda yalnız
quy
sözü qalır ki, bu da müasir ədəbi dilimizdə heç bir məna
66
.: . . .
Бах И М М я м м я д о в Фцзули району шивяляринин лцьятиня
. . .
-
,
даир М Ф Ахундов адына АДПИ нин елми ясярляри XI
,
бурахылыш
1961,
. 125.
сящ
67
. . .
-
А Я Щ ц с е й н о в Азярбайъан дили шимал гярб шивяляри
, . .
-
«
» ,
лцьяти В И Ленин адына АПИ нин Елми ясярляр и XI
, 1964,
серийа
6,
.118.
№ сящ
134
vermir. Türk dillərində söz köklərinin təkhecalılığı haqqında
nəzəriyyəyə əsasən bu sözün qədim və ilkin lüğəvi vahidlərdən
olduğunu güman etmək mümkündür. Şimal-qərb şivələrində quyu
mənasında
quy
sözünün olması da bu gümanı artırır:
Havuğartax
dərin qIuy nəyinqa lazımdır? (
Kəpənəkçi).
68
Frazeoloji vahid tərkibində işlənmiş
yumrulmaq
sözünə
«dağılmaq», «yeksan olmaq» mənalarında aşağıdakı cümlədə
rast gəlirik:
…yolu yumrulmuş, yoldan dönüb Nəcəf bəyin
yanına
. (28) Güman ki, sözün kökü
yum
felidir:
-r
ünsürü sifət
düzəldən şəkilçi olub, onun vasitəsi ilə indi ədəbi dilimizdə
işlənməyən
yumur
sifəti (qırğız dilində
cumur
sifəti kimi
69
)
düzəlmişdir. Sonralar bu sözdən
təngimək, bayatımaq,
turşumaq, genimək
və s. sözlərə müvafiq olaraq, yenidən
yumurumaq
feli əmələ gəlmiş və həmin söz canlı dildə yalnız
qayıdış növ şəkilçisi ilə birgə –
yumrulmaq
şəklində
sabitləşmişdir. Bu söz iki fonetik variantda –
yomrulmax //
yəmrilməx`
şəkillərində (izi qalmamaq, yeksan olmaq, külü
sovrulmaq, tamamilə dağılmaq mənalarında) dilimizin şimal-qərb
şivələrində də müşahidə edilmişdir.
70
Girləmək
sözü pyesdə «izləmək» və «öldürmək üçün
fürsət axtarmaq» mənasındadır:
…doğrudan da Kərim bunu çox
girliyirdi.
(43) Bu sözə qərb və cənub dialekt və şivələrində
həmin mənada (
girrəməx`, girələməx`
şəkillərində) indi də
təsadüf edilir. Quba dialektində
girrəmağ
sözünün
«dolandırmaq» mənası ilə yanaşı, «cana gətirmək» mənası da
qeyd olunmuşdur.
71
V.V.Radlov türk dilindəki
qurla
sözünü
qur-
la
şəklində kök və şəkilçiyə ayırmış, pyesdəki mənaya yaxın –
birdən, qəflətən ölmək mənasında işləndiyini göstərmişdir.
Sırtalmaq
– həyasızlaşmaq sözünün ifadə etdiyi mənaya
yaxın bir mənadadır:
…fağırı haqq yerə, nahaq yerə o qədər
68
.
Йеня орада
69
.
Л Б у д а г о в .
..,
Сравнительный II,
.384.
сящ
70
.: . . .
-
Бах А Я Щ ц с е й н о в Азярбайъан дили шимал гярб шивяляри
, . .
-
«
» ,
лцьяти В И Ленин адына АПИ нин Елми ясярляр и XI
, 1964,
серийа
1,
.104.
№ сящ
71
. .
,
, 1961,
.251.
Р Р ц с т я м о в Губа диалекти Бакы
сящ
135
döydün ki, axırda sırtaldı, indi üzünə ağ olur.
(15) Sözün kökü
türk və türkmən dillərindəki
sırt
sözüdür ki, dialekt və
şivələrimizdəki «üzü boz», «həyasız» mənalarında
sırtıq
sözü də
burdandır.
Şalaq
. Bu sözə «axsaq», «çolaq» mənasında aşağıdakı
cümlədə təsadüf olunur:
…bir şalaq yabını minirsən…
(10) Sözə
Cəbrayıl keçid şivəsində «maxara» sözünün sinonimi kimi,
«xarab» mənasında təsadüf edilmişdir.
72
Şalaq
sözünə qohum dillərdə də rast gəlmək mümkündür.
Özbək dilində
şalok
– zəifləmiş, yorğun, şikəst edilmiş
73
deməkdir.
Sonuncu məna pyesdəki mənaya tamamilə uyğundur. Sart dilində
isə
şalak-şuluk kilmak
– silkələmək, yırğalamaq, əsdirmək, əl-
ayağını oynatmaq,
şalaklamak
– kələ-kötür yol ilə getmək, əsmək,
yırğalamaq
74
mənalarındadır ki, axsaq, çolaq bir heyvanda bu
hərəkətləri görmək çətin deyildir.
Pyesdə ildırım çaxması mənasında
şaxımaq
sözü
işlənmişdir:
...ildırım ş a x ı y ı r
(60),
Peydərpey ildırım ş a x ı
y ır
(61) və s. Mənbələr bu sözün qədim tarixə malik olduğunu
göstərir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında oxuyuruq:
Göydən
ildırım ağban evim üzərinə şaqır gördüm; Ağ ildırım olub
şaqıyaydım
75
və s. L.Budaqov da türk və türkmən dillərində eyni
mənada
şaxımaq
76
sözünü qeyd etmişdir. Radlov göstərir ki,
şak
sözü şor, kaçin, qırğız dillərində «çax» mənasındadır: məs:
ot
şaktı – od çaxdı
.
77
Şaxımaq
sözünün kökü türk dillərinin bir sıra
sözlərində özünü saxlamışdır. Azərbaycan dilindəki
şıqqıldamaq,
şaqqıldamaq, şaqqanaq(çəkib gül-mək), şaqq (eləmək)
, türk
dilindəki
sakirdamak
78
, türkmən dilindəki
şaqqıldamaq,
72
. . .
,
Т И Щ а ъ ы й е в Азярбайъан дилинин Ъябрайыл шивяси
.,
, 1961,
.385.
намизядлик дис Бакы
сящ
73
-
,
, 1959,
Узбекско русский словарь Москва
.531.
сящ
74
. . .
.,
В В Р а д л о в Опыт IV,
.961.
сящ
75
«
-
»,
, 1962,
.31, 81.
Китаби Дядя Горгуд Бакы
сящ
76
. .
…
Л Б у д а г о в Сравнительный I,
. 661.
сящ
77
. . .
… IV,
В В Р а д л о в Опыт
. 931.
сящ
78
-
,
, 1945,
Турецко русский словарь Москва
.559.
сящ
136
şaqırdamaq, şakqıldamaq
,
79
özbək dilindəki
şakillamok
80
və s.
sözlərin ilk hecaları, daha doğrusu, etimoloji kökləri olan
şaq//şıq//şak
hissələri
şaxımaq//şaqımaq
sözlərinin
şax//şaq
his-
sələri ilə məzmun və formaca uyğun gəlir və onların bir
mənşədən – səs təqlidi əsasında əmələ gəlmiş bir sözdən
yarandığını söyləməyə imkan verir.
Şaxımaq
sözü mənanı ədəbi
dildəki
çaxmaq
sözündən daha aydın, daha parlaq ifadə edir,
davamlılıq çalarına malik olmaqla həmin sözdən fərqlənir.
Şüklətmək
– dikəltmək, qondarmaq, düz qoymaq
mənalarında işlənmişdir:
…bir quşu da ş ü k l ə d i r s ə n
barmağıyın başına.
(10)
Söz icbar növdədir,
-lə
fel düzəldən şəkilçi,
şük
isə sözün
köküdür. S.Y.Malov qədim abidələrin dilindəki
şük
sözünü düz,
dəqiq (prəmo, toçno)
81
mənalarında tərcümə etmişdir ki, bu da
şükləmək
– düz durmaq, dikəlmək mənalarına çox uyğundur.
Dialekt və şivələrimizdə
ü
∼
ə
uyğunluğunu nəzərə alsaq,
şükləmək
sözünün indi danışıq dilində tez-tez təsadüf olunan
şəkləmək
(qulaqlarını şəkləmək) feli ilə əlaqədar olduğuna şübhə
qalmaz.
Qeyd etdiyimiz bu sözlərdən əlavə, pyesdə şivə çalarlı
eşik,
qavzamaq
(qaldırmaq),
kirimək
(dinməmək),
bəndləmək
(bağlamaq),
yalın
(çılpaq),
yelpənək
(xiyar),
çırpı
(xırda çubuq-
odun),
cərcənək
(alt çənə),
yabı, gədə, dam,
və s. sözlər də
vardır. «Dağılan tifaq» pyesindəki dialektizmlər, xüsusilə şivə
sözləri, ələlxüsus da
quylamaq, girləmək, sırtalmaq, şalaq,
şaxımaq, şüklətmək
kimi bəlkə də ilk dəfə Ə.Haqverdiyev
tərəfindən yazılı ədəbiyyata gətirilmiş qədim tarixi olan sözlər
ədibin xalq dilinə dərindən bələd olduğunu bir daha təsdiq edən
mühüm faktlardandır.
KÖHNƏLMİŞ SÖZLƏR
79
.
, 1962,
.763.
Тцркмян дилинин сюзлцги Ашгабат
сящ
80
-
,
, 1959,
Узбекско русский словарь Москва
.538.
сящ
81
. .
С Е М а л о в.
…,
Памятники
.425.
сящ
137
Pyesin lüğət tərkibində əsərin yazıldığı dövrdən keçən
müddət ərzində köhnəlmiş, arxaik rəng almış və ya indi
arxaikləşməkdə olan bir sıra sözlər də vardır. Bu sözlərdə
arxaikləşmənin təzahür yolları müxtəlif olduğu kimi, onların
arxaikləşmə səbəbləri də fərqlidir.
Pyesdəki sözlərin bir qismi həm fonetik tərkib, həm də
mənaca məhdudlaşaraq, ümumişlək sözlər sırasından çıxmış və
arxaik rəng almışdır. Bəzi mənbələrə müraciət etdikdə belə sözlərin
qədim tarixi olduğu, indi də tamamilə sıradan çıxmayaraq
Azərbaycan dilinin bu və ya digər dialekt və şivəsində, qohum türk
dillərində işləndiyi aşkara çıxır.
Şübhəsiz, bir sıra belə sözlərin arxaikləşmə tarixi uzundur və
həmin sözlər pyesin dilinə daxil edildiyi dövrdə də bu proses davam
etmişdir.
Pyesin lüğət tərkibindəki maraqlı arxaik sözlərdən biri
onəltmək
felidir. Bu sözə pyesdə yaxşılaşdırmaq, uğurlu etmək
mənalarında, həm də bircə dəfə rast gəlirik:
Allah işini o n ə l t s
i n!
(59) L.Budaqov o n a r m ə k felinin türk-tatar dillərində
düzəltmək, yaxşılaşdırmaq,
82
V.V.Radlov həmin sözün eyni
fonetik tərkibdə qırğız, Krım tatarları və uyğurların dilində
yaxşılaşdırmaq, düzəltmək, ayaq üstə qoymaq, sağaltmaq,
xoşbəxt etmək, müvəffəq şəklə salmaq, uğurlu etmək,
83
S.Y.Malov isə qədim kitabələrin dilində (ö
nər
və
onar
şəkillə-
rində) düzəltmək, yaxşılaşdırmaq
84
mənalarında işləndiyini
göstərmişlər. Kaşğari də bu sözü yaxşılaşmaq mənasında izah
etmişdir:
sükel ongilti
– xəstə yaxşılaşdı.
85
«Kitabi-Dədə Qorqud»
boylarında da bu sözə rast gəlmək olur, həm də təkcə
onəl
şəklindən deyil, bu zəngin abidədə həmin felin
onar
şəklindən də
istifadə edilmişdir:
Oğlanın qırx gündə yarası o n ə l d i, sapasağ oldu.
82
. .
…
Л Б у д а г о в Сравнительный I,
. 147.
сящ
83
. . .
…
В В Р а д л о в Опыт I,
.1027-1028.
сящ
84
. . .
…,
С Е М а л о в Памятники
.407.
сящ
85
.
М а щ м у д К а ш ь а р и I,
. 216, 217,
сящ
III,
. 395.
сящ
138
Ucalardan ucasan, uca tanrı!...
Qara donlu kafirə at təpərəm,
İşimi sən o n a r! – dedi
.
86
Qeyd etməliyik ki, A.K.Borovkov təfsirin dilindəki
onamaz
felindən şübhəli qaldığını bildirmək üçün bu sözdən və onun
mənasını izah etdiyi sözlərdən sonra sual işarəsi qoymuşdur.
Lakin o bu sözün işləndiyi cümləni doğru tərcümə etmişdir:
Onəməz, həm getməz yenə gəlib aytur yol mənə berqil
– ne
otxodit i ne uxodit, snova pridə qovorit: day mne doroqu
(propusti menə) (Yaxşılaşmaz, getməz, yenə gəlib deyir: mənə
yol ver – məni azad elə).
87
Sözün tərkibi, quruluşu müəllifə ona görə şübhəli
görünmüşdür ki, bu sözün
onar //önər// onal //önəl// onqar
//onğar// onur //onqul
və s. formaları nisbətən çox nəzərə
çarpan formalar olduğu halda,
ona
şəkli nadir mənbələrdə özünü
göstərir. Söz kökünün
on//ön
olduğuna şübhə yoxdur. Lakin bu
söz həm fel, həm də əşya və ya əlamət bildirən söz kimi
işlənmişdir:
-ar, -al, -qar, -ğar
şəkilçilərinin fel əmələ gətirdiyi,
yəni ad bildirən
on
sözündən fel düzəltdiyi məlumdur.
E.V.Sevortyan bu sözdən
–a
şəkilçisinin vasitəsi ilə düzəltmək,
yoluna salmaq, sazlamaq, sahmana salmaq, razılığa gəlmək,
istəmək və s. mənalarda (türk dilinin dialektlərində, salar, qırğız
dillərində)
ona
felinin əmələ gəldiyini də göstərmişdir.
88
Deməli,
sözün
onamaz
şəklində yazılışı heç bir şübhə doğurmamalıdır.
Bəzən
onar
felindəki
–ar
təsirlik,
onal
felindəki
–al
qayıdış növ
əlaməti kimi izah edilir. Belə halda,
on(mək)
feli ola-ola,
ona(mək)
felinin yaranma səbəbinin müəyyənləşdirilməsi maraqlı
olardı. Burada yeganə düzgün mülahizə
on(mək)
felinin
arxaikləşməsi və nəticədə həmin mənada yeni felin yaranması
86
«
-
»,
.24, 110.
Китаби Дядя Горгуд сящ
87
. . .
А К Б о р о в к о в Лексика среднеазиатского тефсира XII–
XIII .,
, 1963,
.246.
вв Москва
сящ
88
. . .
,
Э В С е в о р т я н Этимологический словарь тюркских языков
«Нау »,
, 1974,
.460.
ка Москва
сящ
139
mülahizəsidir. Əslində,
onar, onal
sözləri üçün əsas
ona
sözü
olmalı,
-r, -l
isə təsirlik və növ şəkilçiləri kimi ayrılmalıdır.
Bu söz dialekt və şivələrimizin bəzilərində indi də müşahidə
olunur.
89
Dostları ilə paylaş: |