Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ



Yüklə 3,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/59
tarix31.01.2017
ölçüsü3,71 Mb.
#7271
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   59

ŞİVƏÇİLİYƏ  QARŞI

Yaradıcılığının   inqilaba   qədərki   dövründə   Ə.Haqverdiyev 

məhdud məhəlli dil vasitələrinə öz əsərlərində nisbətən geniş yer 

vermişdir.   Sovet   dövründə   ədibin   rəhbərliyi   ilə   aparılan 

dialektoloji işlər onun öz yaradıcılığına da təsir etmiş, o, ədəbi dil 

ilə dialektlərin əlaqə və münasibətini daha dərindən anlamağa 

başlamış, buna görə də vaxtilə nəşr olunmuş əsərlərinin dilini 

lüzumsuz şivə xüsusiyyətlərindən təmizləməyə, əsərlərinin dilini 

ədəbi dil normalarına uyğunlaşdırmağa çalışmışdır. Ədibin özü 

də   daxil   olmaqla   bir   neçə   nəfərin   məruzəsi   əsasında   qəbul 

edilmiş tezislərdə oxuyuruq: «Ayrı-ayrı Azərbaycan ləhcələrində 

bəzi   səslərin   dəyişmələri   müxtəlif   sərfi   şiddətlər   ilə   bağlıdır; 

məsələn, Qarabağ şivəsində… «dır»ın «dı» surətdə tələffüzü və 

sair kibi».

32

 Bu xüsusiyyəti dialektoloji yeniliklərin təsiri ilə Haq-



32

 

 



 

 

,



Цмумазярбайъан юлкяшцнаслыг гурултайынын тезисляри  

.18.


сящ

86


verdiyev özü müşahidə etmişmi, başqaları göstərmişmi -   bunu 

müəyyənləşdirmək çətindir. Lakin bir faktdır ki, ölkəşünaslıq qu-

rultayından   sonra,   ədib   bu   hadisənin   ədəbi   dil   üçün   xarakter 

olmadığını nəzərə alaraq, səkkiz cümlədə qanuni vəziyyəti bərpa 

etmişdir; məsələn:

İki yüz manat nə p u l d u ki…(34)      İki yüz manat nə artıq p u l d u r 

ki…(49)

33

O d u  genə gəlir.  (43)                  O d u r   genə gəlir  (61)  və s.



Düzəlişlərə   baxmayaraq,   bu   xüsusiyyət   Ə.Haqverdiyevin 

dili   üçün   səciyyəvi   bir   xüsusiyyət   kimi   qalmış   və   canlı   dilə 

məxsus mühüm bir əlaməti mühafizə edib saxlamışdır.

Əsərin ilk nəşrində sıra sayı düzəltmək üçün bəzi dialekt və 

şivələrimizdə, o cümlədən Qarabağ dialektində müşahidə olunan 

–  

minci

  şəkilçisindən istifadə edilmiş, həm müəllif dilində (re-

maarkalarda), həm də obrazların dilində işlənmiş bu şəkilçi 17 

sözdə ədəbi dil forması ilə əvəz olunaraq ikinci nəşrdə əsərdən 

tamamilə çıxarılmışdır:

İ k i m i n c i  məclis.  (16)

İ  k  i   n   c   i     məclis. 

(23)


İ k i m i n c i s i n ə  qalan

İ   k   i   n   c   i   s   i   n   ə 

qalan 

yerdə…  (7)                                      yerdə…  (12) və s.



Birinci nəşrdə şivə çalarlı başqa şəkilçilərə də rast gəlirik; 

məsələn:  

Məşədi əyləşir  yerdən  (34); Xəncərimi odun qırmaq 

bəhanəsinə  aldılar, qaçdılar (32); O şer bunların müqabilində 

bir bilayiq şeydir

 (8) – cümlələrindən birincisində canlı danışıq 

dili üçün səciyyəvi olan çıxışlıq hal şəkilçisi ədəbi dildə işlənən 

forma   ilə   –   yerlik   hal   şəkilçisi   ilə,   ikinci   misaldakı   yönlük   hal 

şəkilçisi ədəbi dildə bu məqamda işlənən  

ilə

  qoşması, sonuncu 



33

 

 



 

  1899-


 

,  


  1926-

 

 



Сол сцтцнда пйесин

ъу ил саьда

ъы ил няшринин 

 

сящифяляри верилмиш



.

дир


87

misaldakı   alınma   şəkilçi   ümumişlək   alınma   şəkilçi   ilə   əvəz 

edilmişdir:  

Məşədi əyləşir  yerdə

  (49);  

Xəncərimi odun qırmaq 

bəhanəsi ilə  alıb qaçdılar

  (45);   

O şe`r bunların müqabilində 

bir nalayiq şeydir

 (13)

III  növ  təyini   söz   birləşməsinin   ikinci   tərəfi   kimi   işlənib, 



yerlik   hal   şəkilçisi   ilə   formalaşmalı   olan  

üst


  sözü   əsərin   ilk 

nəşrində, canlı danışıq dilində olduğu kimi, yalnız yönlük halın 

şəkilçisi ilə birləşmənin ikinci tərəfi kimi çıxış etmiş, yeni nəşrdə 

ədəbiləşdirilmişdir:

Çökür başının ü s t ə.   (38)

         Çökür başının ü s t ü 

n d ə.   (54)

Ot kökünün ü s t ə bitər.  (10)      Ot kökünün ü s t ü n d ə 

bitər. 

          (16) və 



s. 

Ədib   morfoloji   vahidlərlə   yanaşı,   leksik   vahidləri   də 

nəzərdən keçirmiş, ilk nəşrdəki  

küy, dənə, səfər, dədə, əhatə, 

neçün, həməsalah, ayam, indən belə, oqqədri, nə qayırım

  və s. 


kimi söz və ifadələri mətndən çıxararaq,  

səs, ədəd, dəfə, ata, 

həyət, nə üçün, mayehtac, əyyam, bundan belə, o qədər, necə 

eləyim


 kimi söz və ifadələrlə əvəz etmişdir:

Eşikdən k ü y  gəlir.  (37

Eşikdən s ə s gəlir.  (53)

D ə d ə, gəl gedək.  (24)

A t a,  gəl gedək.  (35)

Amma i n d ə n  b e l ə  nə olsun? Amma b u n d a n  b e lə nə 

olsun?      

 (23)                                                                 (33)

Pyesin   ilk   nəşrində   müraciət   bildirən   söz   kimi   işlənmiş 

balam


 və 

bacı 


sözləri daha müvafiq sözlərlə əvəz olunmuşdur:

      Bir də, b a l a m, mən… (5)

              Bir də, c a n ı m, 

mən… (8)


        Heç, b a c ı, istəyirəm bir ava

              Heç, a n a c a n, 

istəyirəm  bir… (24)

        çıxam.   (16)

 

88


                                          

Bunlardan əlavə, ikinci nəşrdə «

Atası getdiyi yolu oğlu da 

gedəcək, tayna

» - cümləsindən ədat atılmış, bir sıra sözlərdəki 

səsartımı,   səsdüşümü,   səslərin   əvəzlənməsi   kimi   hallar   ədəbi 

dildə   olduğu   şəkildə   səlisləşdirilmiş,   klassik   bədii   dildən   gələn 

yensin – ensin, yürək – ürək, urmaq – vurmaq  

formalarından 

ikincisi əsas götürülmüşdür.

                           

SÖZ VƏ İFADƏLƏRİN YERİNİN

DƏQİQLƏŞDİRİLMƏSİ

Cümlə   üzvlərinin   və   ümumiyyətlə,   sözlərin,   ifadələrin 

cümlədə   yerinin   dəqiqləşdirilməsi,   şübhəsiz,   ədibin   inqilabdan 

əvvəlki  iş üsulları  sırasına  da  daxil  idi.  Lakin  inqilabdan əvvəl 

yazıçının bu sahədə apardığı əməliyyat bir növ təsadüfi xarakter 

daşıyırsa, yaradıcılığının  III dövründə bir  sistem təşkil edir  və 

daha   çox,   daha   müxtəlif   dil   vahidlərini   əhatə   edir.   Hətta   elə 

faktlara   təsadüf   edilir   ki,   sözlərin   yerinin   dəyişdirilməsi   ədəbi 

dilin   xeyrinədirsə,   bədiiliyə   müəyyən   dərəcə   xələl   gətirmiş, 

emosionallığı azaltmışdır. Ədib yazıçı duyğusu ilə bu faktların bir 

çoxuna   toxunmaya   bilərdi.   Görünür,   dilimizin   elmi-nəzəri   məsə-

lələrindən əlavə, Azərbaycan dilinin praktik şəkildə tədrisi ilə məşğul 

olması, mətnlər tərtib etməsi, sadə cümlələrdə dilin ilk elementləri 

haqqında məlumat verməsi və s. cümlə üzvü ola bilən və cümlə 

üzvü kimi çıxış edə bilməyən dil vahidləri, onların dildə əhəmiyyəti, 

cümlədə   mövqeyi,   əlaqəsi   və   yeri   haqqında   ədibdə   daha   aydın 

təsəvvür yaratmış və o öz əsərlərinə yenidən nəzər salarkən bir çox 

sözlərin və birləşmələrin ümumi ədəbi normalara uyğun işlənmədi-

yini müşahidə etmiş, onların yerini dəqiqləşdirməyə çalışmışdır.

Söz və ifadələrin sırası ilə əlaqədar düzəlişlərin aşağıdakı tipləri 

vardır:

      Tamamlıq xəbərdən əvvələ keçirilmişdir:



…yazıb g ə t i r i b  b a n a.(9)       …yazıb b a n a  g ə t i r i 

b. (14)


89

Əgər   ikinci   nəşrdəki  

bana


  sözü   üzərinə   düşən   məntiqi 

vurğunu nəzərə almasaq, əvvəlki forma canlı danışıq dili və bədii 

dil üçün daha səciyyəvi və daha səlisdir.

Həm   feli   bağlamaya,   həm   də   əsas  felə  aid   olan   obyekt 

bildirən söz feli bağlamanın əvvəlinə keçirilmişdir:

Cavad gətirib ç a x ı r ı verir.(7)       Cavad ç a x ı r ı gətirib 

verir.(12)

Təyinedici sözlər təyinlənənin əvvəlinə gətirilmişdir:

… etibar eləyib b i r  q ə p i k…          etibar eyləyib g i r o v s u z  b 

i r  


    g i r o v s u z  verməyir.  (34)     q ə p i k  borc verməyir. 

(49


    

 M ə ş ə d i  C ə f ə r  s ö v d a         S ö v d a g ə r  M ə ş ə d i  C 

ə f ə r               g ə r  girir   (14)                                      daxil olub… 

(21)


«Onda gördüm bir dənə dolu, çox böyük, qəflətən düşdü 

həmən ağacın təpəsindən…»

 - cümləsindəki 

«çox böyük»

 sözləri 

bu   məqamda   daha   çox   rus   dili   sintaktik   qaydalarına   uyğun 

gəldiyindən ədib həmin sözləri sonrakı nəşrdə təyin kimi vermiş 

və   cümləni   belə   səlisləşdirmişdir:  

«Onda   gördüm  bir   böyük 

dolu qəflətən düşüb həmən ağacın təpəsindən…» 

(27)

Yer zərfliklərinin bir qismi xəbərdən əvvələ gətirilmişdir:



Çay götürüb q o y u r l a r         Bəylər çay götürüb q a b a q l a r ı 

n a


q a b a q l a r ı n a.   (7)

         q o y u r l a r  (12)

Sabah g ö r ə r s ə n  b i r  a y r ı         Sabah b i r  a y r ı  a d a m ı n  

q a p ı s ı n a d a m ı n   q a p ı s ı n d a.  (12)         d a    g ö r ə r s ə 

n.  (18)

Sonuncu cümlədən göründüyü kimi, belə halda təyinlər də 

zərfliklə birlikdə öz yerini dəyişməli olmuşdur.

Aşağıdakı cümlədə yer zərfliyi təyini söz birləşməsi ilə ifadə 

olunmuş mübtədanın komponentləri arasından çıxarılmışdır:

90


Bilirəm, m ə n i m  o  d ü n y a d a        Bilirəm, o  d ü n y a d a  m ə n 

i m   y e r i m

y e r i m  cəhənnəmdir.   (48)                 cəhənnəmdir.   (61)

Zaman zərflikləri başqa ikinci dərəcəli üzvlərdən əvvələ keçiril-

mişdir:

Yüzbaşını çağırıb axşam



      Axş amdan  yüzbaşını çağırıb

hökm edirdim.  (5)

       tapşırırdım.  (9)

Göndərim h ə m i ş ə l i y ə       H ə m i ş ə l i k göndərim kəndə. 

kəndə.  (15)                                         (9)

Tərzi-hərəkət zərfliyi xəbərin əvvəlinə gətirilmişdir:

Gedərik b i r  y e r d ə  ziyarətə. (18)        B i r  y e r d ə gedərik 

ziyarətə.  (26)

...yoxsa q a l m ı ş a m  d u s t a q

          ...yoxsa d u s t a q  k i m 

i                                                                                                k i m i  

dörd divarın arasında. (18)               q a l m ı ş a m  dörd  divarın 

arasında

           (26)

Bəzi kəmiyyət zərfliklərinin də yeri dəqiqləşdirilmişdir:

…b i r  a z ürəyim yüngülləşir. (26)    Ürəyim b i r  a z  yüngülləşir. 

(18) 

 

Doğrudur, 



başqa, özgə, qeyri, savayı, əlavə

 və s. qoşmaların işti-

rakı ilə formalaşan xüsusiləşmiş üzvlər cümlənin əvvəlində, orta-

sında gələ bildiyi kimi, sonunda da işlənə bilir, lakin aşağıdakı 

cümlədə   xüsusiləşmiş   üzvün   işlənməsində   rus   dili   sintaksisinə 

yaxınlıq hiss olunur: … 

amma özü mənim iki min manatdan artıq  

peşkəşimi yeyib, çörəyimdən əlavə

. (34) Ona görə də müəllif, 

doğru   olaraq,   bu   cümləni   belə   səlisləşdirmişdir:   …

özü   mənim 

çörəyimdən əlavə, iki min manatdan artıq peşkəşimi yeyib.

 (48) 

Ədib inqilabdan əvvəlki vəziyyəti təsvir edərək yazırdı: «O 



vaxtın xalqı türk dilində məktub yazmağı bacarmazdılar. Danışıq 

91


əsnasında   işlətdiyimiz   cümlələr   fars   quruluşunda   olurdu. 

Məsələn:   «Qəzetlərdə   yazılanlardan   böylə   görünür   ki,   bu   il 

Azərbaycanın pambıq məhsulu bol olacaqdır». «Mən sənin evinə 

gəlmərəm,   çünki   səndən   incimişəm»,   «Hərgah   mənə   kağız 

yazmaq   istəsən,   bu   ünvana   yaz»   və   ilax…»   «Ədəbi   dilimiz 

haqqında» məqaləsindən götürdüyümüz  bu parçada  

ki, çünki, 

hərgah


  bağlayıcılarının   altından   xətt   çəkilmişdir.   Deməli,   ədib 

həmin bağlayıcılardan bu məqamda Azərbaycan dilinin sintaktik 

quruluşuna uyğun şəkildə istifadə edilmədiyini göstərmək istəmiş 

və yəqin, buna görə də öz əsərlərinin dili üzərində işləyərkən 

ki 

bağlayıcılı bəzi tabeli mürəkkəb cümlələri sadələşdirmiş, budaq 



cümləni baş cümlədə buraxılmış üzvün yerinə qoymaqla tərkib 

şəklində işlətmişdir. Məs: 

Bəs siz bilirdiniz ki, b u n u

Bəs siz K ə r i m i n  b 

u n u    

K ə r i m  g i r l i y i r d i…  (31)

g i r l ə d i y i n i bilirdiniz… 

(44)


Pyesin ikinci nəşrində frazeoloji vahidlərin tərəflərinin sırasına 

da diqqət yetirilmiş, ismi komponent feli komponentdən əvvələ keçi-

rilmişdir:

Niyə  g ə l m ə y i r  g ö z ü n ə

 Niyə g ö z ü n ə   y u x u  

y u x u? (17)

 g e t m ə y i r? (25)

Ə.Haqverdiyev ədatların da cümlədə rolunu düzgün  təyin 

edərək, sırasına  diqqət yetirmiş, bir qisminin yerini dəyişmişdir; 

məs.:


Təhzibül-əxlaq   oxumayacağam                   Təhzibül-əxlaq   k   i 

oxumayacağam! 

k i! (10)

(15)


İndi işqoldan  d a  istəyirlər             İndi  d ə  işqoldan istəyirlər 

çıxartsınlar. (9)                                        çıxartsınlar. (15)

92


Əvvəlki misalda  ilk variant  səlis  görünür.  Müəllif məntiqi 

vurğunu 


təhzibül-əxlaq

 birləşməsinin üzərinə salmaq üçün 

ki

-nin 


yerini   dəyişmişdir.   İkinci   misalda   söhbət   Süleyman   bəyin 

barəsindədir. İlk nəşrdəki  

  ədatı belə bir təsəvvür oyadır ki, 



guya   Süleyman   bəy   müəyyən   bir   yerdən   qovulub,   indi   onu 

məktəbdən də qovmaq istəyirlər. Halbuki müəllif bunu demək 

istəmir, məlum olur ki, onu pis hərəkətlərinə görə bir neçə dəfə 

xəbərdar etmişlər, indi isə məktəbdən xaric etmək istəyirlər. Hər 

iki formada müəllifin fikrinin dəqiq ifadəsi üçün məntiqi vurğu 

istəyirlər  

sözünün  üzərinə  düşməlidir.  Lakin birinci  halda  

işqol 


sözündən sonra  

da

 ədatının gəlməsi məntiqi vurğunu daha çox 



bu sözün üzərinə çəkir, ikinci halda isə bu vəziyyət yoxdur, vur-

ğunun 


işqol

 və ya 


istəyirlər

 sözünün üzərinə düşməsi ixtiyaridir.

93


ƏVƏZETMƏLƏR

Ə.Haqverdiyev pyesin dili üzərində yenidən işləyərkən bəzi 

şəkilçiləri,   sözləri,   ifadələri,   hətta   müəyyən   cümlələri   atmış, 

onları   daha   münasib   şəkilçi,   söz,   ifadə   və   cümlələrlə   əvəz 

etmişdir.   Əsərin   forma   və   məzmunca   təkmilləşib   daha   da 

yaxşılaşmasında müxtəlif səbəblərlə bağlı olan bu əvəzetmələrin 

müyyən rolu vardır.

Şəkilçilərin əvəz edilməsi daha çox üslubi xarakter daşıyır 

və aşağıdakı hallarda özünü göstərir:

Əmr şəkli üçüncü şəxs təkin şəxs sonluğu müzare zaman 

şəkilçisi   ilə   əvəz   edilməklə   prosesin   qanunauyğunluğu   ifadə 

olunmuşdur:

Ata qumarbaz oldu, oğul da

Ata qumarbaz oldu, oğul da

gərək 

qumarbaz 



o l s u n.  (10)

qumarbaz


 o l a r. (16)

İşin   qətiliyini   bildirmək,   loruluğu   aradan   qaldırmaq   üçün 

felin müzare zaman şəkilçisi qəti gələcəklə əvəz olunmuşdur:

…məndən sana pul ç a t m a z. (31)            …məndən sana pul  ç a t 

m a y a c a q.(21)

Yeni nəşrdə üslubi məqamla  əlaqədar olaraq, ikinci şəxs 

təkin şəxs sonluğunun həmin şəxsin cəmi ilə, nəqli keçmiş və 

indiki   zaman   şəkilçilərinin   şühudi   keçmişin   şəkilçisi   ilə   əvəz 

olunduğu hallar da vardır:

Cavadı ki  t a n ı y ı r s a n? (39)

            Cavadı ki t a n ı y ı r s ı 

n ı z? (55)

Xoş  g ə l m i s i n i z, beş              Xoş  g ə l d i n i z, beş  g ə l d i 

n i z,


g ə l m i s i n i z, bəs niyə əliboş            bəs niyə əliboş  g ə l d i n i 

z? (6)


g ə l m i s i n i z?

94


Bunlar əsasən üslubi-məna səciyyəli düzəlişlərdir. Elə əvəz-

etmələrə də təsadüf olunur ki, daha çox üslubi-forma səciyyəlidir 

və belə hallarda cümlənin qrammatik səlisliyi nəzərə alınmışdır. 

Məsələn,   məqsəd   zərfliyinin   məsdər   və   hal   şəkilçiləri   şəxs 

sonluğu   ilə   əvəz   edilməklə   cümlə   söz   sırası   cəhətdən 

dürüstləşdirilmiş və ümumən səlisləşdirilmişdir:

Gedək xeyir işə m ə ş ğ u l  o l m a ğ a.     Gedək, xeyir işə m ə ş ğ u l 

o l a q.     

(13)

(20)


Yanaşı   gələrək   eyni   şəkildə   təsriflənmtş   iki   feldən 

birincisinin şəkilçisi feli bağlama şəkilçisi ilə əvəz edilmişdir:

Məni t o v l a d ı l a r,  g ə t i r d i l ə r Məni t o v l a y ı b  g ə t i r d i l 

ə r


buraya gəzməyə. (32)

buraya gəzməyə. (45)

…g ə l s i n l ə r  a p a r s ı n l a r. (33) …g ə l i b  a p a r s ı n l a r. 

(47)


Şübhəsiz,   sözlərin   əvəz   olunması   müəllif   əməliyyatında 

daha geniş yer tutur.

Ədib həm remarkalarda, həm də obrazların dilində bir sıra 

sadə danışıq sözlərini ədəbi dil sözləri ilə əvəz etmişdir:

K a ğ ı z ı açıb oxuyur. (34)              M ə k t u b u  oxuyur. (48)

Satdırıb borc u c u n d a n             Satdırıb borc  ə v ə z i n ə

götürdü. (40)

             götürdü. (56)

Biz həmişə g ə z m ə y ə buraya          Biz həmişə elə buraya s ə y 

a h ə t ə

       gəlirik.  (27)

          gəlirik. (40)

Sonuncu misaldakı  

səyahət


  sözü yerinə düşməmişdir, çünki 

gəzmək başqa, səyahət başqadır. Pyesdəki hadisələrə 

gəzmək

 daha 


müvafiqdir.

Əksinə   olaraq,   bəzən   də   ədəbi   dilə   məxsus   sözlər   sadə 

danışıq sözləri ilə əvəz edilmişdir. Bu hal nökər Cavadın və sadə 

şəhərli İsmayılın dilində müşahidə olunur:

95


Ağa, nə buyurursan? (22)

          Ağa, nə d e y i r s ə 

n? (32)

X e y r, ölmüyüb. (39)



          Yox, ölmüyübdür. (56)

Cavad  bəzi  nökərlər  kimi fağır və küt  deyil.  O  görür  ki, 

ağası   Nəcəf   bəy   getdikcə   müflisləşir.   Hadisələrin   gedişindən 

məlum   olur   ki,   o,   əlaltdan   özünə   sərmayə   toplayır   və   axırda 

nökər Cavad, doğrudan da, ağa Cavada çevrilir. Cavad ağasının 

gələcək   dilənçi   vəziyyətini   görərkən   ona   «nə   buyurursunuz?» 

deyə müraciət etməsi kinayə və gizli istehza ifadə etmiş olardı. 

Cavadda   isə   ağasına   qarşı   belə   bir   münasibət   yoxdur,   hətta 

əsərin sonunda aydın olur ki,  Nəcəf bəyin əlindən tutan yeganə 

adam   Cavaddır.   Ona   görə   də   Cavadın   sonrakı   nəşrdə   təshih 

olunmuş   cavabı   daha   təbii  olub,   onun  dirçəlməkdə  olduğunu, 

hadisələrin gedişindən yaxşı baş açdığını aydın göstərir.

Əsərin   ilk   nəşrindəki   bir   sıra   sözlər   məna   və   üslubi 

cəhətdən   düzgün   işlənmədiyi   üçün   sonrakı   nəşrdə   müvafiq 

sözlərlə əvəz edilmişdir. Məlumdur ki,  insana 

 sualı verməzlər, 



itin əli, çiyinə çuval salmaq, ildırım çaxmasının bərki-boşu, şeirin 

göyçəyi, insanın bir giləsi olmaz, arvada 

kişi

 deyilməz və s. Ona 



görə də:  

Avçısan, hər nəsən…

  (31),  

…itin əlindən alıb

 

yeyəsən 


(35), 

Çiynində bir çuval

 (27), 

Atamın, anamın bir giləsiyəm mən 



(14), 

İldırım bərk şaxıyır

 (44), 

Çox göyçək şerdir



 (8), 

A kişi, sən 

nə   deyirsən

  (22)   –   cümlələri   ikinci   nəşrdə   aşağıdakı   kimi 

dəyişdirilmişdir: 

Avçısan, hər kəssən… 

(44),

 …itin ağzından alıb 



yeyəsən

  (50),  

Çiynində   bir   xurcun

  (39),  

Atamın,   anamın   bir 

dənəsiyəm   mən

  (21),  

İldırım  iki   dəfə   şaxıyır

  (61),  

Çox  gözəl 

şerdir

 (13), 


Rəhmətliyin qızı, sən nə deyirsən… 

(33)


34

Ədib   bəzi   alınma   sözləri   ümumişlək   formaları   ilə   əvəz 

etmiş,  

Ətraf bəyləri filcümlə yığılıb

  (5),  

Halpürsanlıqdan sonra 

dedi

  (41),  



Hanı   o   övrət   kimi   qaçıb   gizlənən   tülkü?  

(23)   – 

cümlələrindəki  

filcümlə   yığılıb,   halpürsanlıqdan,   övrət  

sözlərini 

34

   



  1965-

 

 



 

 

 



Ясярин

ъи илдян щазыр олан биринъи щиссясини 

 

 

 



   

.

ихтисарла вердийимиз цчцн мисаллары да азалтмышыг



96

cəm   olub,   əhvalpürsanlıqdan,   arvad  

sözləri   ilə   dəyişmişdir. 

Ə.Haqverdiyev 

aşna, biabruçılıq

 kimi sözləri 

dost, rüsvalıq

 sözləri 

ilə   əvəz   edərkən   məna   incəliyinə   fikir   vermişdir.   Ədib   hiss 

etmişdir   ki,  

aşna


  sözünün   mənasında   məcazilik   var   və   həqiqi 

dost     anlayışını   ifadə   edə   bilmir,     eləcə   də   yoxsul   kəndli 

İmamverdinin qızı biabır deyil, rüsvay edilmişdir və s.

Əvəzetmələrin bir qismi sırf üslubi xarakter daşıyır. Burada 

məna   incəliyindən   əlavə,   cümlənin   ahəngdarlığı,   rəvan   və 

oxunaqlı olması da nəzərə alınmışdır:

Heç getməyə k ö n l ü m yoxdur.(5)         Heç getməyə m e y l i m 

yoxdur.(9)

Hanı murovluq v ə q t i? (6)               Hanı murovluq z a m a n ı? 

(10)


A n c a q budur üç gündür…               A m m a budur üç gündür… 

(39)


Xeyir olsun, n ə q l  e l ə 

             Xeyir olsun, s ö y l ə görüm

görüm. (18)

              (27) və s.

Əvəzetmələrin   başqa   bir   qrupu   yersiz   təkrarları   aradan 

qardırmaq məqsədi daşıyır:

Mənim dediyim sözləri atama

     …dediyim sözləri atama y e 

t i r ə r s i n i z.(45)

d e y ə r s i n i z.  (32)

F ə q i r, dünyadan kam almamış

              Y a z ı q, dünyadan 

kam almamış

f ə q i r! (33)

              f ə q i r! (46)

Çox  pis  g ə z i r  və pis  adamlar

               Çox  pis  d o l a n ı r 

və  pis  adamlar

ilə  g ə z i r.  (9)

              ilə  g ə z i r.  (14)

Göründüyü kimi, müəllifin bu əməliyyatı bütün misallarda 

əsərin xeyrinə deyildir. İkinci, üçüncü cümlələr əvvəlki nəşrdə 

daha qüvvətlidir. Çünki həmin cümlələrdə  

fəqir


  və  

gəzir


  sözləri 

təkrar deyil, təkrir mahiyyəti daşıyır.

97


Əvəzetmələr   içərisində   əsərin   ilk   nəşrindəki   səhvlərin 

düzəlişi də müəyyən yer tutur. Birinci nəşrin əvvəllərində dəllək 

İmamverdidən söhbət getdiyi halda, 40-cı səhifədə dəllək Nəbi 

ortalığa çıxır; murovluq dövrü «nəçəlnik dövrü» adlandırılmış və s. 

Bunların təshihindən əlavə, müəllif münasib bilmədiyi bəzi adları, 

rəqəmləri də dəyişmişdir.

35

Pyesdə o dövrün (20-ci illərin) orfoqrafiyasını əks etdirən 



reqressiv düzəlişlərə də təsadüf olunur. Belə ki bir neçə cümlədə 

mən


  sözü  

bən, min


  sözü  

bin, kimi

  sözü  

kibi, belə  

sözü  

boylə 


şəklində   təshih   edilmiş,   ilk   nəşrdə   əksərən  

x

  ilə   yazılan  



çox, 

oxumaq, oxşamaq, çoxdan, yoxsa

  kimi sözlərdə  

x   


hərfi  

q  


ilə 

əvəz olunmuşdur. Bunları müəllif düzəlişləri hesab etmək olmaz.

Ədib   cümlələrin   bir   qismində   fikri   qüvvətli   və   daha 

emosional ifadə etmək üçün leksik vahidləri frazeoloji vahidlərlə 

əvəz etmişdir:

Təvəqqe eliyirəm ki, x a t i r c əm    Təvəqqe eliyirəm, z ə h m ə t  ç 

ə k i b

gedib evində oturasan. (21)           gedib evində oturasan. (31)



İndi mən  n ə  e l i y i m?  (37)

          İndi mən n ə  ç a r ə  q ı 

l ı m? (54)

Ə.Haqverdiyev   bizim   frazeoloji   vahidlər   adlandırdığımız 

sabit   birləşmələrə   də   diqqət   yetirmiş,   onların   bəzilərini 

ümumişlək sinonimləri ilə əvəz etmişdir:

         Di yaxşı, i z a l ə  o l, çəkil     Di yaxşı,  r ə d d   o l, çəkil başımdan! 

(17)


         başımdan! (11)                           

Ədib pyesin üzərində yenidən işləyərkən mətndə, xüsusilə 

remarkalarda müəyyən dəyişikliklər etmiş, ibtidai, uzun, qeyri-

səlis cümlələri qısaltmağa, səlisləşdirməyə çalışmışdır. Cümlələrin 

35

 

 



 

  « .


 

Ятрафлы мялумат цчцн Я Щагвердийевин драматурэийа 

»  

 

 



дили адлы намизядлик диссерта

  (


,   . .

 

.



сийамыза Бакы В И Ленин ад  

, 1966) 


 

.

АПИ



бахмаг олар

98


əvəz   olunması   başqa   müxtəlif   səbəblərlə   də   əlaqədardır. 

Məsələn,   epizodik   hadisəni   əsas   hadisə   ilə   daha   möhkəm 

bağlamaq, komizmi gücləndirmək üçün Səlim bəyin dilində xalq 

mahnısının misraları aşağıdakı şəkildə dəyişdirilmişdir:

     Uca barıdan aşaram,                               Uca barıdan aşaram,

     Yanıma kəniz qoşaram.

               Yanıma kəniz qoşaram.

    N a b a t ı  mənə versələr,

H ə m z ə n i  bana versələr,

H a c ı Ə l i  q ı z ı n   b o ş a r a m  .(13)       C i b i n i n  p u l u n  u  d 

a r a m.(21)

                      

Həmzə   bəy   qumar   oyununda   uduzduğu   üçün   tez-tez 

bəylərin, xüsusilə də Səlim bəyin gülüş hədəfinə çevrilir. Müəllif 

yuxarıdakı   vasitədən   də   həmin   məqsəd   üçün   istifadə   etmiş, 

dialoqlar və hadisələr arasındakı əlaqəni gücləndirə bilmişdir.

İlk   nəşrdə   bəzən   remarka   hadisələrin   gedişinə   uyğun 

gəlmir. Məsələn, aşağıdakı cümlələrə diqqət yetirək:

S o n a  x a n ı m. 

Cavad, Nəcəfi bir buraya çağır, deginən 

adam gəlib, səni görmək istəyir. (Cavad gedir, Pəri xanım durub 

o biri otağa keçir) Sən hara gedirsən, ay Pəri?

P ə r i   x a n ı m.  

Kişi gəlir, deyirəm keçim o biri otağa

(20)


Göründüyü kimi, belə çıxır ki, guya Pəri xanım o biri otağa 

keçdikdən sonra Sona xanımla danışır, onun sualına cavab verir. 

Bu məntiqsizliyi aradan qaldırmaq üçün ikinci nəşrdə remarka 

belə düzəldilmişdir:

 Cavad gedir, Pəri qalxır. 

(29)


Yaxud   başqa  bir  misal:  

«Nəcəf bəy gedir qapıya tərəf». 

(37) Bu o deməkdir ki,  Nəcəf bəy hələ səhnədə olmalıdır. Lakin 

hadisələrdən  məlum  olur  ki, onun  səhnədə  qalmasına  ehtiyac 

yoxdur, çıxmalıdır. Deməli, müəllif bu cümləni bəyin səhnəni tərk 

etməli  olduğunu  göstərmək  üçün  işlətmişdir,  lakin  fikir   düzgün 

ifadə   olunmamışdır.   Ona   görə   də   sonrakı   nəşrdə   cümlə 

düzəldilmişdir: 

«Nəcəf bəy çıxır»

. (53)


Bəzən   remarkada   çətin   anlaşılan   cümlələr   bütövlükdə 

dəyişdirilmiş, sadələşdirilmişdir:

Əfradi-əhli məclis.  (2)

İştirak edənlər.  (3)

99


Əvəzetmələrin   bir   qismindən   hiss   olunur   ki,   müəllifin 

məqsədi fikri aydın, yığcam və səlis ifadə etməkdir. Hətta belə 

hallarda bəzən mürəkkəb cümlə sadə cümlə şəklinə salınmışdır:

Bu halda təpənin dalında gəzən Bu   halda   təpənin   dalından 

gələn

uşaqların səsi gəlir, qarmon



uşaqların   oxumaq 

səsləri gəlir. 

çalıb hamısı bir yerdə

              (42)

oxuyur.  (20)

Aşağıdakı   cümlənin   sadələşdirilməsi   isə,   şübhəsiz,   onun 

Hind-Avropa   dillərinin   cümlə   quruluşuna   uyğun   gəlməsi   ilə 

bağlıdır:

Neçün götürürsən o zülmü ki,

Nə üçün biz övrət taifəsinə

biz övrət taifəsinə eliyirlər?(16)      olan zülmü götürürsən? (23)

Bəzi   cümlələrin   başqası   ilə   əvəz   olunması,   dəyişdirilməsi 

sosialist   inqilabının   Haqverdiyevin   dünyagörüşünə   təsiri   ilə 

bağlıdır.   Məsələn,   kəndli   İmamverdinin   bəy   qarşısında   mütiliyi 

ədibin özünə də xoş gəlməmiş, əsərin yeni nəşrində İmamverdini 

nisbətən   mübariz   kəndli   surəti   kimi   nümayiş   etdirməyə 

çalışmışdır:

İ m a m v e r d i. Bəy, hərçənd mənim                  İ m a m v e r d i. 

Bəy, namus bir 

sənin evində qeyzlənməyim

                  bəyzadələrdə deyil, kasıb-

kusubun 


dürüst deyil, amma mən öz

                  da özünə görə 

namusu var və

abrumun qədr və qiymətini bilən

                   namusum da məni 

qeyzlənməyə

adamam. Mən  qızımın 

vadar   eliyir.   Mən   öz 

abrumın qədr             müttəhimliyini heç vədə qəbul   eləmərəm. (24)

qiymətini bilirəm və qızımın

 

rüsvaylığını heç vədə qəbul etmərəm (35)



100


Yüklə 3,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   59




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin