ŞİVƏÇİLİYƏ QARŞI
Yaradıcılığının inqilaba qədərki dövründə Ə.Haqverdiyev
məhdud məhəlli dil vasitələrinə öz əsərlərində nisbətən geniş yer
vermişdir. Sovet dövründə ədibin rəhbərliyi ilə aparılan
dialektoloji işlər onun öz yaradıcılığına da təsir etmiş, o, ədəbi dil
ilə dialektlərin əlaqə və münasibətini daha dərindən anlamağa
başlamış, buna görə də vaxtilə nəşr olunmuş əsərlərinin dilini
lüzumsuz şivə xüsusiyyətlərindən təmizləməyə, əsərlərinin dilini
ədəbi dil normalarına uyğunlaşdırmağa çalışmışdır. Ədibin özü
də daxil olmaqla bir neçə nəfərin məruzəsi əsasında qəbul
edilmiş tezislərdə oxuyuruq: «Ayrı-ayrı Azərbaycan ləhcələrində
bəzi səslərin dəyişmələri müxtəlif sərfi şiddətlər ilə bağlıdır;
məsələn, Qarabağ şivəsində… «dır»ın «dı» surətdə tələffüzü və
sair kibi».
32
Bu xüsusiyyəti dialektoloji yeniliklərin təsiri ilə Haq-
32
,
Цмумазярбайъан юлкяшцнаслыг гурултайынын тезисляри
.18.
сящ
86
verdiyev özü müşahidə etmişmi, başqaları göstərmişmi - bunu
müəyyənləşdirmək çətindir. Lakin bir faktdır ki, ölkəşünaslıq qu-
rultayından sonra, ədib bu hadisənin ədəbi dil üçün xarakter
olmadığını nəzərə alaraq, səkkiz cümlədə qanuni vəziyyəti bərpa
etmişdir; məsələn:
İki yüz manat nə p u l d u ki…(34) İki yüz manat nə artıq p u l d u r
ki…(49)
33
O d u genə gəlir. (43) O d u r genə gəlir (61) və s.
Düzəlişlərə baxmayaraq, bu xüsusiyyət Ə.Haqverdiyevin
dili üçün səciyyəvi bir xüsusiyyət kimi qalmış və canlı dilə
məxsus mühüm bir əlaməti mühafizə edib saxlamışdır.
Əsərin ilk nəşrində sıra sayı düzəltmək üçün bəzi dialekt və
şivələrimizdə, o cümlədən Qarabağ dialektində müşahidə olunan
–
minci
şəkilçisindən istifadə edilmiş, həm müəllif dilində (re-
maarkalarda), həm də obrazların dilində işlənmiş bu şəkilçi 17
sözdə ədəbi dil forması ilə əvəz olunaraq ikinci nəşrdə əsərdən
tamamilə çıxarılmışdır:
İ k i m i n c i məclis. (16)
İ k i n c i məclis.
(23)
İ k i m i n c i s i n ə qalan
İ k i n c i s i n ə
qalan
yerdə… (7) yerdə… (12) və s.
Birinci nəşrdə şivə çalarlı başqa şəkilçilərə də rast gəlirik;
məsələn:
Məşədi əyləşir yerdən (34); Xəncərimi odun qırmaq
bəhanəsinə aldılar, qaçdılar (32); O şer bunların müqabilində
bir bilayiq şeydir
(8) – cümlələrindən birincisində canlı danışıq
dili üçün səciyyəvi olan çıxışlıq hal şəkilçisi ədəbi dildə işlənən
forma ilə – yerlik hal şəkilçisi ilə, ikinci misaldakı yönlük hal
şəkilçisi ədəbi dildə bu məqamda işlənən
ilə
qoşması, sonuncu
33
1899-
,
1926-
Сол сцтцнда пйесин
ъу ил саьда
ъы ил няшринин
сящифяляри верилмиш
.
дир
87
misaldakı alınma şəkilçi ümumişlək alınma şəkilçi ilə əvəz
edilmişdir:
Məşədi əyləşir yerdə
(49);
Xəncərimi odun qırmaq
bəhanəsi ilə alıb qaçdılar
(45);
O şe`r bunların müqabilində
bir nalayiq şeydir
(13)
III növ təyini söz birləşməsinin ikinci tərəfi kimi işlənib,
yerlik hal şəkilçisi ilə formalaşmalı olan
üst
sözü əsərin ilk
nəşrində, canlı danışıq dilində olduğu kimi, yalnız yönlük halın
şəkilçisi ilə birləşmənin ikinci tərəfi kimi çıxış etmiş, yeni nəşrdə
ədəbiləşdirilmişdir:
Çökür başının ü s t ə. (38)
Çökür başının ü s t ü
n d ə. (54)
Ot kökünün ü s t ə bitər. (10) Ot kökünün ü s t ü n d ə
bitər.
(16) və
s.
Ədib morfoloji vahidlərlə yanaşı, leksik vahidləri də
nəzərdən keçirmiş, ilk nəşrdəki
küy, dənə, səfər, dədə, əhatə,
neçün, həməsalah, ayam, indən belə, oqqədri, nə qayırım
və s.
kimi söz və ifadələri mətndən çıxararaq,
səs, ədəd, dəfə, ata,
həyət, nə üçün, mayehtac, əyyam, bundan belə, o qədər, necə
eləyim
kimi söz və ifadələrlə əvəz etmişdir:
Eşikdən k ü y gəlir. (37
Eşikdən s ə s gəlir. (53)
D ə d ə, gəl gedək. (24)
A t a, gəl gedək. (35)
Amma i n d ə n b e l ə nə olsun? Amma b u n d a n b e lə nə
olsun?
(23) (33)
Pyesin ilk nəşrində müraciət bildirən söz kimi işlənmiş
balam
və
bacı
sözləri daha müvafiq sözlərlə əvəz olunmuşdur:
Bir də, b a l a m, mən… (5)
Bir də, c a n ı m,
mən… (8)
Heç, b a c ı, istəyirəm bir ava
Heç, a n a c a n,
istəyirəm bir… (24)
çıxam. (16)
88
Bunlardan əlavə, ikinci nəşrdə «
Atası getdiyi yolu oğlu da
gedəcək, tayna
» - cümləsindən ədat atılmış, bir sıra sözlərdəki
səsartımı, səsdüşümü, səslərin əvəzlənməsi kimi hallar ədəbi
dildə olduğu şəkildə səlisləşdirilmiş, klassik bədii dildən gələn
yensin – ensin, yürək – ürək, urmaq – vurmaq
formalarından
ikincisi əsas götürülmüşdür.
SÖZ VƏ İFADƏLƏRİN YERİNİN
DƏQİQLƏŞDİRİLMƏSİ
Cümlə üzvlərinin və ümumiyyətlə, sözlərin, ifadələrin
cümlədə yerinin dəqiqləşdirilməsi, şübhəsiz, ədibin inqilabdan
əvvəlki iş üsulları sırasına da daxil idi. Lakin inqilabdan əvvəl
yazıçının bu sahədə apardığı əməliyyat bir növ təsadüfi xarakter
daşıyırsa, yaradıcılığının III dövründə bir sistem təşkil edir və
daha çox, daha müxtəlif dil vahidlərini əhatə edir. Hətta elə
faktlara təsadüf edilir ki, sözlərin yerinin dəyişdirilməsi ədəbi
dilin xeyrinədirsə, bədiiliyə müəyyən dərəcə xələl gətirmiş,
emosionallığı azaltmışdır. Ədib yazıçı duyğusu ilə bu faktların bir
çoxuna toxunmaya bilərdi. Görünür, dilimizin elmi-nəzəri məsə-
lələrindən əlavə, Azərbaycan dilinin praktik şəkildə tədrisi ilə məşğul
olması, mətnlər tərtib etməsi, sadə cümlələrdə dilin ilk elementləri
haqqında məlumat verməsi və s. cümlə üzvü ola bilən və cümlə
üzvü kimi çıxış edə bilməyən dil vahidləri, onların dildə əhəmiyyəti,
cümlədə mövqeyi, əlaqəsi və yeri haqqında ədibdə daha aydın
təsəvvür yaratmış və o öz əsərlərinə yenidən nəzər salarkən bir çox
sözlərin və birləşmələrin ümumi ədəbi normalara uyğun işlənmədi-
yini müşahidə etmiş, onların yerini dəqiqləşdirməyə çalışmışdır.
Söz və ifadələrin sırası ilə əlaqədar düzəlişlərin aşağıdakı tipləri
vardır:
Tamamlıq xəbərdən əvvələ keçirilmişdir:
…yazıb g ə t i r i b b a n a.(9) …yazıb b a n a g ə t i r i
b. (14)
89
Əgər ikinci nəşrdəki
bana
sözü üzərinə düşən məntiqi
vurğunu nəzərə almasaq, əvvəlki forma canlı danışıq dili və bədii
dil üçün daha səciyyəvi və daha səlisdir.
Həm feli bağlamaya, həm də əsas felə aid olan obyekt
bildirən söz feli bağlamanın əvvəlinə keçirilmişdir:
Cavad gətirib ç a x ı r ı verir.(7) Cavad ç a x ı r ı gətirib
verir.(12)
Təyinedici sözlər təyinlənənin əvvəlinə gətirilmişdir:
… etibar eləyib b i r q ə p i k… etibar eyləyib g i r o v s u z b
i r
g i r o v s u z verməyir. (34) q ə p i k borc verməyir.
(49
M ə ş ə d i C ə f ə r s ö v d a S ö v d a g ə r M ə ş ə d i C
ə f ə r g ə r girir (14) daxil olub…
(21)
«Onda gördüm bir dənə dolu, çox böyük, qəflətən düşdü
həmən ağacın təpəsindən…»
- cümləsindəki
«çox böyük»
sözləri
bu məqamda daha çox rus dili sintaktik qaydalarına uyğun
gəldiyindən ədib həmin sözləri sonrakı nəşrdə təyin kimi vermiş
və cümləni belə səlisləşdirmişdir:
«Onda gördüm bir böyük
dolu qəflətən düşüb həmən ağacın təpəsindən…»
(27)
Yer zərfliklərinin bir qismi xəbərdən əvvələ gətirilmişdir:
Çay götürüb q o y u r l a r Bəylər çay götürüb q a b a q l a r ı
n a
q a b a q l a r ı n a. (7)
q o y u r l a r (12)
Sabah g ö r ə r s ə n b i r a y r ı Sabah b i r a y r ı a d a m ı n
q a p ı s ı n a d a m ı n q a p ı s ı n d a. (12) d a g ö r ə r s ə
n. (18)
Sonuncu cümlədən göründüyü kimi, belə halda təyinlər də
zərfliklə birlikdə öz yerini dəyişməli olmuşdur.
Aşağıdakı cümlədə yer zərfliyi təyini söz birləşməsi ilə ifadə
olunmuş mübtədanın komponentləri arasından çıxarılmışdır:
90
Bilirəm, m ə n i m o d ü n y a d a Bilirəm, o d ü n y a d a m ə n
i m y e r i m
y e r i m cəhənnəmdir. (48) cəhənnəmdir. (61)
Zaman zərflikləri başqa ikinci dərəcəli üzvlərdən əvvələ keçiril-
mişdir:
Yüzbaşını çağırıb axşam
Axş amdan yüzbaşını çağırıb
hökm edirdim. (5)
tapşırırdım. (9)
Göndərim h ə m i ş ə l i y ə H ə m i ş ə l i k göndərim kəndə.
kəndə. (15) (9)
Tərzi-hərəkət zərfliyi xəbərin əvvəlinə gətirilmişdir:
Gedərik b i r y e r d ə ziyarətə. (18) B i r y e r d ə gedərik
ziyarətə. (26)
...yoxsa q a l m ı ş a m d u s t a q
...yoxsa d u s t a q k i m
i k i m i
dörd divarın arasında. (18) q a l m ı ş a m dörd divarın
arasında
(26)
Bəzi kəmiyyət zərfliklərinin də yeri dəqiqləşdirilmişdir:
…b i r a z ürəyim yüngülləşir. (26) Ürəyim b i r a z yüngülləşir.
(18)
Doğrudur,
başqa, özgə, qeyri, savayı, əlavə
və s. qoşmaların işti-
rakı ilə formalaşan xüsusiləşmiş üzvlər cümlənin əvvəlində, orta-
sında gələ bildiyi kimi, sonunda da işlənə bilir, lakin aşağıdakı
cümlədə xüsusiləşmiş üzvün işlənməsində rus dili sintaksisinə
yaxınlıq hiss olunur: …
amma özü mənim iki min manatdan artıq
peşkəşimi yeyib, çörəyimdən əlavə
. (34) Ona görə də müəllif,
doğru olaraq, bu cümləni belə səlisləşdirmişdir: …
özü mənim
çörəyimdən əlavə, iki min manatdan artıq peşkəşimi yeyib.
(48)
Ədib inqilabdan əvvəlki vəziyyəti təsvir edərək yazırdı: «O
vaxtın xalqı türk dilində məktub yazmağı bacarmazdılar. Danışıq
91
əsnasında işlətdiyimiz cümlələr fars quruluşunda olurdu.
Məsələn: «Qəzetlərdə yazılanlardan böylə görünür ki, bu il
Azərbaycanın pambıq məhsulu bol olacaqdır». «Mən sənin evinə
gəlmərəm, çünki səndən incimişəm», «Hərgah mənə kağız
yazmaq istəsən, bu ünvana yaz» və ilax…» «Ədəbi dilimiz
haqqında» məqaləsindən götürdüyümüz bu parçada
ki, çünki,
hərgah
bağlayıcılarının altından xətt çəkilmişdir. Deməli, ədib
həmin bağlayıcılardan bu məqamda Azərbaycan dilinin sintaktik
quruluşuna uyğun şəkildə istifadə edilmədiyini göstərmək istəmiş
və yəqin, buna görə də öz əsərlərinin dili üzərində işləyərkən
ki
bağlayıcılı bəzi tabeli mürəkkəb cümlələri sadələşdirmiş, budaq
cümləni baş cümlədə buraxılmış üzvün yerinə qoymaqla tərkib
şəklində işlətmişdir. Məs:
Bəs siz bilirdiniz ki, b u n u
Bəs siz K ə r i m i n b
u n u
K ə r i m g i r l i y i r d i… (31)
g i r l ə d i y i n i bilirdiniz…
(44)
Pyesin ikinci nəşrində frazeoloji vahidlərin tərəflərinin sırasına
da diqqət yetirilmiş, ismi komponent feli komponentdən əvvələ keçi-
rilmişdir:
Niyə g ə l m ə y i r g ö z ü n ə
Niyə g ö z ü n ə y u x u
y u x u? (17)
g e t m ə y i r? (25)
Ə.Haqverdiyev ədatların da cümlədə rolunu düzgün təyin
edərək, sırasına diqqət yetirmiş, bir qisminin yerini dəyişmişdir;
məs.:
Təhzibül-əxlaq oxumayacağam Təhzibül-əxlaq k i
oxumayacağam!
k i! (10)
(15)
İndi işqoldan d a istəyirlər İndi d ə işqoldan istəyirlər
çıxartsınlar. (9) çıxartsınlar. (15)
92
Əvvəlki misalda ilk variant səlis görünür. Müəllif məntiqi
vurğunu
təhzibül-əxlaq
birləşməsinin üzərinə salmaq üçün
ki
-nin
yerini dəyişmişdir. İkinci misalda söhbət Süleyman bəyin
barəsindədir. İlk nəşrdəki
də
ədatı belə bir təsəvvür oyadır ki,
guya Süleyman bəy müəyyən bir yerdən qovulub, indi onu
məktəbdən də qovmaq istəyirlər. Halbuki müəllif bunu demək
istəmir, məlum olur ki, onu pis hərəkətlərinə görə bir neçə dəfə
xəbərdar etmişlər, indi isə məktəbdən xaric etmək istəyirlər. Hər
iki formada müəllifin fikrinin dəqiq ifadəsi üçün məntiqi vurğu
istəyirlər
sözünün üzərinə düşməlidir. Lakin birinci halda
işqol
sözündən sonra
da
ədatının gəlməsi məntiqi vurğunu daha çox
bu sözün üzərinə çəkir, ikinci halda isə bu vəziyyət yoxdur, vur-
ğunun
işqol
və ya
istəyirlər
sözünün üzərinə düşməsi ixtiyaridir.
93
ƏVƏZETMƏLƏR
Ə.Haqverdiyev pyesin dili üzərində yenidən işləyərkən bəzi
şəkilçiləri, sözləri, ifadələri, hətta müəyyən cümlələri atmış,
onları daha münasib şəkilçi, söz, ifadə və cümlələrlə əvəz
etmişdir. Əsərin forma və məzmunca təkmilləşib daha da
yaxşılaşmasında müxtəlif səbəblərlə bağlı olan bu əvəzetmələrin
müyyən rolu vardır.
Şəkilçilərin əvəz edilməsi daha çox üslubi xarakter daşıyır
və aşağıdakı hallarda özünü göstərir:
Əmr şəkli üçüncü şəxs təkin şəxs sonluğu müzare zaman
şəkilçisi ilə əvəz edilməklə prosesin qanunauyğunluğu ifadə
olunmuşdur:
Ata qumarbaz oldu, oğul da
Ata qumarbaz oldu, oğul da
gərək
qumarbaz
o l s u n. (10)
qumarbaz
o l a r. (16)
İşin qətiliyini bildirmək, loruluğu aradan qaldırmaq üçün
felin müzare zaman şəkilçisi qəti gələcəklə əvəz olunmuşdur:
…məndən sana pul ç a t m a z. (31) …məndən sana pul ç a t
m a y a c a q.(21)
Yeni nəşrdə üslubi məqamla əlaqədar olaraq, ikinci şəxs
təkin şəxs sonluğunun həmin şəxsin cəmi ilə, nəqli keçmiş və
indiki zaman şəkilçilərinin şühudi keçmişin şəkilçisi ilə əvəz
olunduğu hallar da vardır:
Cavadı ki t a n ı y ı r s a n? (39)
Cavadı ki t a n ı y ı r s ı
n ı z? (55)
Xoş g ə l m i s i n i z, beş Xoş g ə l d i n i z, beş g ə l d i
n i z,
g ə l m i s i n i z, bəs niyə əliboş bəs niyə əliboş g ə l d i n i
z? (6)
g ə l m i s i n i z?
94
Bunlar əsasən üslubi-məna səciyyəli düzəlişlərdir. Elə əvəz-
etmələrə də təsadüf olunur ki, daha çox üslubi-forma səciyyəlidir
və belə hallarda cümlənin qrammatik səlisliyi nəzərə alınmışdır.
Məsələn, məqsəd zərfliyinin məsdər və hal şəkilçiləri şəxs
sonluğu ilə əvəz edilməklə cümlə söz sırası cəhətdən
dürüstləşdirilmiş və ümumən səlisləşdirilmişdir:
Gedək xeyir işə m ə ş ğ u l o l m a ğ a. Gedək, xeyir işə m ə ş ğ u l
o l a q.
(13)
(20)
Yanaşı gələrək eyni şəkildə təsriflənmtş iki feldən
birincisinin şəkilçisi feli bağlama şəkilçisi ilə əvəz edilmişdir:
Məni t o v l a d ı l a r, g ə t i r d i l ə r Məni t o v l a y ı b g ə t i r d i l
ə r
buraya gəzməyə. (32)
buraya gəzməyə. (45)
…g ə l s i n l ə r a p a r s ı n l a r. (33) …g ə l i b a p a r s ı n l a r.
(47)
Şübhəsiz, sözlərin əvəz olunması müəllif əməliyyatında
daha geniş yer tutur.
Ədib həm remarkalarda, həm də obrazların dilində bir sıra
sadə danışıq sözlərini ədəbi dil sözləri ilə əvəz etmişdir:
K a ğ ı z ı açıb oxuyur. (34) M ə k t u b u oxuyur. (48)
Satdırıb borc u c u n d a n Satdırıb borc ə v ə z i n ə
götürdü. (40)
götürdü. (56)
Biz həmişə g ə z m ə y ə buraya Biz həmişə elə buraya s ə y
a h ə t ə
gəlirik. (27)
gəlirik. (40)
Sonuncu misaldakı
səyahət
sözü yerinə düşməmişdir, çünki
gəzmək başqa, səyahət başqadır. Pyesdəki hadisələrə
gəzmək
daha
müvafiqdir.
Əksinə olaraq, bəzən də ədəbi dilə məxsus sözlər sadə
danışıq sözləri ilə əvəz edilmişdir. Bu hal nökər Cavadın və sadə
şəhərli İsmayılın dilində müşahidə olunur:
95
Ağa, nə buyurursan? (22)
Ağa, nə d e y i r s ə
n? (32)
X e y r, ölmüyüb. (39)
Yox, ölmüyübdür. (56)
Cavad bəzi nökərlər kimi fağır və küt deyil. O görür ki,
ağası Nəcəf bəy getdikcə müflisləşir. Hadisələrin gedişindən
məlum olur ki, o, əlaltdan özünə sərmayə toplayır və axırda
nökər Cavad, doğrudan da, ağa Cavada çevrilir. Cavad ağasının
gələcək dilənçi vəziyyətini görərkən ona «nə buyurursunuz?»
deyə müraciət etməsi kinayə və gizli istehza ifadə etmiş olardı.
Cavadda isə ağasına qarşı belə bir münasibət yoxdur, hətta
əsərin sonunda aydın olur ki, Nəcəf bəyin əlindən tutan yeganə
adam Cavaddır. Ona görə də Cavadın sonrakı nəşrdə təshih
olunmuş cavabı daha təbii olub, onun dirçəlməkdə olduğunu,
hadisələrin gedişindən yaxşı baş açdığını aydın göstərir.
Əsərin ilk nəşrindəki bir sıra sözlər məna və üslubi
cəhətdən düzgün işlənmədiyi üçün sonrakı nəşrdə müvafiq
sözlərlə əvəz edilmişdir. Məlumdur ki, insana
nə
sualı verməzlər,
itin əli, çiyinə çuval salmaq, ildırım çaxmasının bərki-boşu, şeirin
göyçəyi, insanın bir giləsi olmaz, arvada
kişi
deyilməz və s. Ona
görə də:
Avçısan, hər nəsən…
(31),
…itin əlindən alıb
yeyəsən
(35),
Çiynində bir çuval
(27),
Atamın, anamın bir giləsiyəm mən
(14),
İldırım bərk şaxıyır
(44),
Çox göyçək şerdir
(8),
A kişi, sən
nə deyirsən
(22) – cümlələri ikinci nəşrdə aşağıdakı kimi
dəyişdirilmişdir:
Avçısan, hər kəssən…
(44),
…itin ağzından alıb
yeyəsən
(50),
Çiynində bir xurcun
(39),
Atamın, anamın bir
dənəsiyəm mən
(21),
İldırım iki dəfə şaxıyır
(61),
Çox gözəl
şerdir
(13),
Rəhmətliyin qızı, sən nə deyirsən…
(33)
34
Ədib bəzi alınma sözləri ümumişlək formaları ilə əvəz
etmiş,
Ətraf bəyləri filcümlə yığılıb
(5),
Halpürsanlıqdan sonra
dedi
(41),
Hanı o övrət kimi qaçıb gizlənən tülkü?
(23) –
cümlələrindəki
filcümlə yığılıb, halpürsanlıqdan, övrət
sözlərini
34
1965-
Ясярин
ъи илдян щазыр олан биринъи щиссясини
.
ихтисарла вердийимиз цчцн мисаллары да азалтмышыг
96
cəm olub, əhvalpürsanlıqdan, arvad
sözləri ilə dəyişmişdir.
Ə.Haqverdiyev
aşna, biabruçılıq
kimi sözləri
dost, rüsvalıq
sözləri
ilə əvəz edərkən məna incəliyinə fikir vermişdir. Ədib hiss
etmişdir ki,
aşna
sözünün mənasında məcazilik var və həqiqi
dost anlayışını ifadə edə bilmir, eləcə də yoxsul kəndli
İmamverdinin qızı biabır deyil, rüsvay edilmişdir və s.
Əvəzetmələrin bir qismi sırf üslubi xarakter daşıyır. Burada
məna incəliyindən əlavə, cümlənin ahəngdarlığı, rəvan və
oxunaqlı olması da nəzərə alınmışdır:
Heç getməyə k ö n l ü m yoxdur.(5) Heç getməyə m e y l i m
yoxdur.(9)
Hanı murovluq v ə q t i? (6) Hanı murovluq z a m a n ı?
(10)
A n c a q budur üç gündür… A m m a budur üç gündür…
(39)
Xeyir olsun, n ə q l e l ə
Xeyir olsun, s ö y l ə görüm
görüm. (18)
(27) və s.
Əvəzetmələrin başqa bir qrupu yersiz təkrarları aradan
qardırmaq məqsədi daşıyır:
Mənim dediyim sözləri atama
…dediyim sözləri atama y e
t i r ə r s i n i z.(45)
d e y ə r s i n i z. (32)
F ə q i r, dünyadan kam almamış
Y a z ı q, dünyadan
kam almamış
f ə q i r! (33)
f ə q i r! (46)
Çox pis g ə z i r və pis adamlar
Çox pis d o l a n ı r
və pis adamlar
ilə g ə z i r. (9)
ilə g ə z i r. (14)
Göründüyü kimi, müəllifin bu əməliyyatı bütün misallarda
əsərin xeyrinə deyildir. İkinci, üçüncü cümlələr əvvəlki nəşrdə
daha qüvvətlidir. Çünki həmin cümlələrdə
fəqir
və
gəzir
sözləri
təkrar deyil, təkrir mahiyyəti daşıyır.
97
Əvəzetmələr içərisində əsərin ilk nəşrindəki səhvlərin
düzəlişi də müəyyən yer tutur. Birinci nəşrin əvvəllərində dəllək
İmamverdidən söhbət getdiyi halda, 40-cı səhifədə dəllək Nəbi
ortalığa çıxır; murovluq dövrü «nəçəlnik dövrü» adlandırılmış və s.
Bunların təshihindən əlavə, müəllif münasib bilmədiyi bəzi adları,
rəqəmləri də dəyişmişdir.
35
Pyesdə o dövrün (20-ci illərin) orfoqrafiyasını əks etdirən
reqressiv düzəlişlərə də təsadüf olunur. Belə ki bir neçə cümlədə
mən
sözü
bən, min
sözü
bin, kimi
sözü
kibi, belə
sözü
boylə
şəklində təshih edilmiş, ilk nəşrdə əksərən
x
ilə yazılan
çox,
oxumaq, oxşamaq, çoxdan, yoxsa
kimi sözlərdə
x
hərfi
q
ilə
əvəz olunmuşdur. Bunları müəllif düzəlişləri hesab etmək olmaz.
Ədib cümlələrin bir qismində fikri qüvvətli və daha
emosional ifadə etmək üçün leksik vahidləri frazeoloji vahidlərlə
əvəz etmişdir:
Təvəqqe eliyirəm ki, x a t i r c əm Təvəqqe eliyirəm, z ə h m ə t ç
ə k i b
gedib evində oturasan. (21) gedib evində oturasan. (31)
İndi mən n ə e l i y i m? (37)
İndi mən n ə ç a r ə q ı
l ı m? (54)
Ə.Haqverdiyev bizim frazeoloji vahidlər adlandırdığımız
sabit birləşmələrə də diqqət yetirmiş, onların bəzilərini
ümumişlək sinonimləri ilə əvəz etmişdir:
Di yaxşı, i z a l ə o l, çəkil Di yaxşı, r ə d d o l, çəkil başımdan!
(17)
başımdan! (11)
Ədib pyesin üzərində yenidən işləyərkən mətndə, xüsusilə
remarkalarda müəyyən dəyişikliklər etmiş, ibtidai, uzun, qeyri-
səlis cümlələri qısaltmağa, səlisləşdirməyə çalışmışdır. Cümlələrin
35
« .
Ятрафлы мялумат цчцн Я Щагвердийевин драматурэийа
»
дили адлы намизядлик диссерта
(
, . .
.
сийамыза Бакы В И Ленин ад
, 1966)
.
АПИ
бахмаг олар
98
əvəz olunması başqa müxtəlif səbəblərlə də əlaqədardır.
Məsələn, epizodik hadisəni əsas hadisə ilə daha möhkəm
bağlamaq, komizmi gücləndirmək üçün Səlim bəyin dilində xalq
mahnısının misraları aşağıdakı şəkildə dəyişdirilmişdir:
Uca barıdan aşaram, Uca barıdan aşaram,
Yanıma kəniz qoşaram.
Yanıma kəniz qoşaram.
N a b a t ı mənə versələr,
H ə m z ə n i bana versələr,
H a c ı Ə l i q ı z ı n b o ş a r a m .(13) C i b i n i n p u l u n u d
a r a m.(21)
Həmzə bəy qumar oyununda uduzduğu üçün tez-tez
bəylərin, xüsusilə də Səlim bəyin gülüş hədəfinə çevrilir. Müəllif
yuxarıdakı vasitədən də həmin məqsəd üçün istifadə etmiş,
dialoqlar və hadisələr arasındakı əlaqəni gücləndirə bilmişdir.
İlk nəşrdə bəzən remarka hadisələrin gedişinə uyğun
gəlmir. Məsələn, aşağıdakı cümlələrə diqqət yetirək:
S o n a x a n ı m.
Cavad, Nəcəfi bir buraya çağır, deginən
adam gəlib, səni görmək istəyir. (Cavad gedir, Pəri xanım durub
o biri otağa keçir) Sən hara gedirsən, ay Pəri?
P ə r i x a n ı m.
Kişi gəlir, deyirəm keçim o biri otağa
.
(20)
Göründüyü kimi, belə çıxır ki, guya Pəri xanım o biri otağa
keçdikdən sonra Sona xanımla danışır, onun sualına cavab verir.
Bu məntiqsizliyi aradan qaldırmaq üçün ikinci nəşrdə remarka
belə düzəldilmişdir:
Cavad gedir, Pəri qalxır.
(29)
Yaxud başqa bir misal:
«Nəcəf bəy gedir qapıya tərəf».
(37) Bu o deməkdir ki, Nəcəf bəy hələ səhnədə olmalıdır. Lakin
hadisələrdən məlum olur ki, onun səhnədə qalmasına ehtiyac
yoxdur, çıxmalıdır. Deməli, müəllif bu cümləni bəyin səhnəni tərk
etməli olduğunu göstərmək üçün işlətmişdir, lakin fikir düzgün
ifadə olunmamışdır. Ona görə də sonrakı nəşrdə cümlə
düzəldilmişdir:
«Nəcəf bəy çıxır»
. (53)
Bəzən remarkada çətin anlaşılan cümlələr bütövlükdə
dəyişdirilmiş, sadələşdirilmişdir:
Əfradi-əhli məclis. (2)
İştirak edənlər. (3)
99
Əvəzetmələrin bir qismindən hiss olunur ki, müəllifin
məqsədi fikri aydın, yığcam və səlis ifadə etməkdir. Hətta belə
hallarda bəzən mürəkkəb cümlə sadə cümlə şəklinə salınmışdır:
Bu halda təpənin dalında gəzən Bu halda təpənin dalından
gələn
uşaqların səsi gəlir, qarmon
uşaqların oxumaq
səsləri gəlir.
çalıb hamısı bir yerdə
(42)
oxuyur. (20)
Aşağıdakı cümlənin sadələşdirilməsi isə, şübhəsiz, onun
Hind-Avropa dillərinin cümlə quruluşuna uyğun gəlməsi ilə
bağlıdır:
Neçün götürürsən o zülmü ki,
Nə üçün biz övrət taifəsinə
biz övrət taifəsinə eliyirlər?(16) olan zülmü götürürsən? (23)
Bəzi cümlələrin başqası ilə əvəz olunması, dəyişdirilməsi
sosialist inqilabının Haqverdiyevin dünyagörüşünə təsiri ilə
bağlıdır. Məsələn, kəndli İmamverdinin bəy qarşısında mütiliyi
ədibin özünə də xoş gəlməmiş, əsərin yeni nəşrində İmamverdini
nisbətən mübariz kəndli surəti kimi nümayiş etdirməyə
çalışmışdır:
İ m a m v e r d i. Bəy, hərçənd mənim İ m a m v e r d i.
Bəy, namus bir
sənin evində qeyzlənməyim
bəyzadələrdə deyil, kasıb-
kusubun
dürüst deyil, amma mən öz
da özünə görə
namusu var və
abrumun qədr və qiymətini bilən
namusum da məni
qeyzlənməyə
adamam. Mən qızımın
vadar eliyir. Mən öz
abrumın qədr müttəhimliyini heç vədə qəbul eləmərəm. (24)
qiymətini bilirəm və qızımın
rüsvaylığını heç vədə qəbul etmərəm (35)
100
|