Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ



Yüklə 3,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/59
tarix31.01.2017
ölçüsü3,71 Mb.
#7271
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   59

DİL TARİXİNDƏN MÜHAZİRƏLƏR…

Keçən   əsrin   20-ci   illərinin   ilk   günlərindən   başlayaraq, 

Ə.Haqverdiyev gənc sovet respublikasına yaxından kömək etmək 

üçün   yeni   həyatı   əks   etdirən   yeni   bədii   əsərlər   yazmaqla 

bərabər,   bir   sıra   ictimai   işlərdə   çalışır,   1921-ci   ildə   yenidən

pedaqoji   işə   keçərək,   V.İ.Lenin   adına   Azərbaycan   Dövlət 



Darülfünununda Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fənlərindən dərs 

deyir. Qocaman ədib bu işi on ilədək davam etdirmiş, ömrünün 

sonlarında   isə   tibb   institutunda   qeyri-azərbaycanlı   tələbələrə 

Azərbaycan dilindən dərs deməklə məşğul olmuşdur. Arxiv m-

ateriallarından   məlum   olur   ki,   o,   dil   dərslərinə   böyük   səylə, 

maraqla  hazırlaşmış,

9

  pedaqoji işlə əlaqədar fürsətdən istifadə 



8

  .


 

 

 



  (1901-1903)  

Я Щагвердийев ингилабдан яввял дя

мцяллимликля 

 

мяшьул ол



  , 


 

 

 



мушдур Лакин о мяктяблярин дюзцлмяз вязиййяти иля 

 

 



 

 

.   14  



  1916-

 

ялагядар бу пешядян тез узаглашмышдыр



декабр

ъы ил 


 

 

 



тарихли мяктубунда баъысы оьлу

 

на йа



:   «

 

зырды



Сянин шящяр 

 

 



 

 

 



 

мяктябиндя мцяллим олмаг арзун мяни ясла севиндир

 

мир Мян цч 



 

 

     



 

 

 



ил мцяллимлик етмишям вя бу ишин ъящянням язабы олду

 

ьуну би-



» (

.: 


 

 



 

,  .


лирям Бах Азярб ССР ЕА ялйазмалары фонду Я Щагвердийевин 

.  27/4495).



архиви инв №

9

 



 

 

 



 

 

-



Бу барядя вя Азярбайъан дилинин гейри азярбайъанлы 

 

 



тялябяляря практик шякил

 

 



 

дя юйрядилмясиня даир йазычынын 

 

 

 



 

фяалиййяти щаггында нисбятян ятрафлы мялу

 

 «

мат цчцн Мцхтялиф 



 

» 

 



 («

 

гейдляр дяфтяри адлы мягалямизя Азярбайъан мцялли », 1965,



ми

 

40) 



 

.

№ бахмаг олар



61

edərək,   türkoloji   ədəbiyyatı   diqqətlə   nəzərdən   keçirməyə, 

öyrənməyə çalışmışdır.

Ə.Haqverdiyev   rus   dilindən   əlavə,   fransız,   erməni,   ərəb, 

fars, tacik, özbək, türkmən və tatar dillərini də bilirdi.

10

 Lakin o 



bu dilləri yalnız praktik şəkildə bilməklə kifayətlənməmiş, sovet 

dövründə yaranmış əlverişli  imkanlardan istifadə edərək, həmin 

dillərin,   xüsusilə   Azərbaycan   dilinə   qohum   türk   dillərinin 

formalaşma və inkişaf tarixi kimi sırf nəzəri məsələlərlə yaxından 

maraqlanmışdır.   Ədibin   arxivində   saxlanan   müxtəlif   qeydlər 

dəftərində rast gəldiyimiz bir sıra yazılar da fikrimizi təsdiq edir. 

Bu   cəhətdən   aşağıdakı   qeydlər   daha  maraqlıdır:  

Əlifba, 


heroqliflər. Ərəb əlifbası, Mirzə Mülküm xan, Mirzə Fətəli Axundov, 

Məhəmməd ağa Şahtaxtinski. Latın əlifbası. Orxon xətləri (türki) 

(uyğur). Uyğur yazıları, əsrin ortalarınadək Mavəraünnəhrdə qalıb, 

Stralenberq   1730.   Yadrinsev   1889,   Tomsen   1892;   Bilgəxan, 

Gültikin, Ərəb əlifbası, ərəbi və türki sövtlər. Dilin xüsusiyyəti…

11

Onun bu qeydləri müəyyən bir yığıncaqda çıxış etmək, mü-



hazirə və ya məruzə oxumaq, yaxud əsər yazmaq üçün tərtib 

edilmiş plan tipli qeydlərdən başqa bir şey ola bilməzdi. Qeydlər 

dəftərindəki   bir   sıra   əlavə   yazılar,   tələbə   siyahısı,   nəhayət, 

yazıçının   dil   dərsi   deməsinin   bir   fakt   olması   və   yuxarıdakı 

qeydlərin xarakteri onların dərs demək üçün yazılmış olduğunu 

güman etməyə tam əsas verir. Görünür, ədib türkoloji ədəbiyyatı 

nəzərdən keçirməklə, planlı və ardıcıl nitq üçün bu cür qeydlər 

aparmışdır. Qeydlərə əsasən onun nitqinin ümumi istiqamətini 

də   müəyyənləşdirmək   olar.   O,   əvvəlcə   yazılı   dil,   əlifba,   ərəb 

əlifbası və bu əlifbaya qarşı mübarizə tarixi barədə məlumat ver-

miş, sonra türk dillərinin yazılı abidələrindən danışmış, xüsusilə 

Orxon   kitabələri   və   uyğur   yazıları   haqqında   nisbətən   ətraflı 

məlumat vermişdir. Yazıçının arxiv sənədləri içərisində türk runik 

əlifbasının əl ilə böyüdülmüş surəti də vardır. Əlifbadakı hərflərin 

10

 

.:  .               .  .



, 1955, 


.185;  .    

Бах К М я м м я д о в Я Щагвердийев Бакы

сящ

Ъ Х я н –   



д а 

н Унудул



 

. «


.   

»,  51, 17 

 1960    .

маз хатиряляр Яд вя инъясянят №

декабр

вя с


11

 

 



 

,  


.  

 

 



Мцхтялиф гейдляр дяфтяри Азярб ССР ЕА ялйазмалары 

 ( .


фонду Я Щаг

 

), 



.  1815/146, 

.2.


вердийевин архиви инв №

сящ


62

altında qara karandaşla rus (bəzən də latın və ərəb) hərfləri ilə 

onların ifadə etdiyi səslərin transkripsiyası verilmişdir. Şübhəsiz, 

turk runik əlifbasından danışarkən yazıçı bundan bir əyanilik kimi 

istifadə   etmişdir.   Bunlardan   əlavə,   onun   Yenisey   abidələri 

haqqında   ilk   dəfə   məlumat   vermiş   İsveç   zabiti   İohan 

Stralenberqin,   1889-cu   ildə   Orxon   yazılarını   tapmış   rus   alimi 

N.M.Yadrinsevin, türk runik yazılarını ilk dəfə oxumuş  daniyalı 

Vilhelm Tomsenin adını çəkməsi, xarakter illəri qeyd etməsi gös-

tərir   ki,   o,   Orxon-Yenisey   kitabələrinin   tapılması   və   oxunması 

tarixini ətraflı tədqiq etmiş və öyrənmişdir.

«Bilgəxan», «Gültikin» sözlərindən görünür ki, yazıçı abidə-

lərin   məzmunundan   da   xəbərdar   olmuşdur.   Onun   qeydlər 

dəftərində türk xaqanı Mogilyanın (Bilgə xanın) və onun qardaşı 

Gültikinin şərəfinə qoyulmuş Orxon abidəsindən latın əlifbası ilə 

transkripsiya edilmiş bir parçaya da rast gəlirik:

            

Orxon kitabəsi: Üzə kök tənri asra yağız yir kılıntukda  

əkin ara kisi oğlı kılınmıs. Kisi oğlınta üzə əcüm apam Bumın 

kağan İstəmi kağan olurmış. Olurıpan türk budunın ilin törüsin 

tuta birmis iti birmis…

Yəqin ki, runik yazıların məzmunu haqqında daha konkret 

təsəvvür yaratmaq üçün Gültikin (böyük) kitabəsindən seçilmiş 

bu   parça   tələbələrə   yazdırılmış   və   yazıçı   tərəfindən   izah 

edilmişdir.   Transkripsiyanın   altında   mətnin   tərcüməsi   də 

verilmişdir.   Tərcümədən  aşağıda   bu  sözlər   yazılmışdır:  

Uyğur, 


Qisseyi-Rəbğuzi, Kutadqu bilik.

Buradan isə aydın olur ki, yazıçı türk dillərinin yazılı abidələ-

rinə  dair   izahatını   qədim   uyğur   dili  və  yazısı,  Balasaqunlu   Xas 

Xacib   Yusifin   «Kutadqu   bilik»   (XI   əsr)   didaktik   poeması, 

Nəsrəddin   Rəbğuzinin   «Qisas-əl-ənbiya»   (XIV   əsr)   əsəri   ilə 

əlaqədar davam etdirmişdir.

Onun türk dillərinin qədim abidələri ilə əlaqədar biliklərini 

təkcə sovet dövründə Azərbaycan ədəbiyyatı, Şərq poetikası və 

dil dərsləri deməsi ilə – müəllimlik fəaliyyəti ilə bağlamaq doğru 

olmaz. C.Məmmədquluzadə əsasən Qafqaz dairəsində yaşadığı 

və işlədiyi halda, türkoloji ədəbiyyatı ardıcıl izləyirdi. Bunu onun 

aşağıdakı   sözləri   də   təsdiq   edir:   «…Şərqşünas   və 

missionerlərdən qazanlı Radlov Azərbaycan türkləri üçün bir yeni 

63


əlifba təklif eləyirdi, bu, ibarət idi rus hərflərindən. Ancaq rus 

hərfləri içində olmayan bir neçə sövt üçün bir neçə yeni hərflər 

icad etmişdi».

12

  Ə.Haqverdiyev isə hələ gənclik illərində on ilə 



qədər   bir   müddətdə   Peterburqda   –   iri   türkololoji   əsərlərin 

yazıldığı və nəşr olunduğu bir şəhərdə yaşamış, Peterburq uni-

versitetinin   Şərq   fakültəsində   dil   və   ədəbiyyat   dərslərini 

dinləmişdir. Onun Peterburqda yaşadığı 90-cı illər türk dillərinin 

qədim yazılı abidələri ilə əlaqədar yeni-yeni kəşflər illəri idi. Buna 

görə də o, həmin abidələrə dair yeniliklərdən xəbərdar olmaya 

bilməzdi. Əks təqdirdə, qocaman ədib birdən-birə bu mövzuda 

dərs   deməkdə   çətinlik   çəkər,   bəlkə   də   belə   bir   işi   öhdəsinə 

götürməzdi.

TÜRKLƏRİN QƏDİM MƏDƏNİYYƏTİ OLDUĞU KİMİ, 

XÜSUSİ ƏLİFBALARI DA OLMUŞDUR…

Ə.Haqverdiyevin «Böyük islahat» məqaləsi göstərir ki, o, 

türk dillərinin qədim abidələrinə dair XIX əsrin 90-cı illərindən 

başlanan mühüm kəşflərlə, doğrudan da, yaxından maraqlanmış, 

bu   sahədə   türkoloji   ədəbiyyatı   ardıcıl   izləmişdir.   Məqalə 

abidələrin tapılması və mətbuatda elan edilməsi barədə ədibin 

kifayət qədər məlumata malik olduğunu sübut edir: «İki yüz il 

bundan əvvəl Sibirə – Yenisey quberniyasına sürgün edilmiş əsir 

İsveç zabiti Stralenberq Orxon və Yenisey  çaylarının sahillərində 

tək-tənha   veyillənirdi.   Gözlənilmədən   onun   diqqəti   qayalar   və 

daşlar üzərində bir cür xüsusi yazılara cəlb olundu. Bu yazılar 

Stralenberqi   belə   bir   fikrə   gətirdi   ki,   onun   qarşısındakılar   bu 

yerlərdə yaşayan xalqların ulu babalarının yazılarıdır. O, sonralar 

Orxon yazıları adı ilə məşhur olan bu yazıların surətini çıxardı və 

Avropaya   qayıdarkən   1730-cu   ildə   onları   çap   etdirdi.   Həmin 

vaxtdan   Avropa   elmi   cəmiyyətlərinin   Orxon   çayı   sahilinə   bu 

yazıları öyrənmək üçün ekspedisiyaları başlayır».

13

12



  .                           . 

 



Ъ М я м м я д г у л у з а д я Сечилмиш ясярляри II  ., 

, 1936,


ъ Бакы

 

.485.



сящ

13

 А.А х в е р д о в. Великая реформа, «Известия Азербайджанского 



Государственного   Университета   им.   В.И.Ленина»,   Баку,   1928,   т.XIII, 

64


Müəllifin üslubu, hadisələri gözü ilə görürmüş kimi təsvir 

etməsi,   yeri   gəldikcə   hadisələrə   şəxsi   münasibətini   bildirməsi 

göstərir   ki,   o,   kitabələr   haqqında   mənbələrə   yaxşı   bələd 

olmuşdur.

Ə.Haqverdiyev qeyd edir ki, Rusiya Elmlər Akademiyası bu 

abidələrlə gec maraqlandı, lakin az vaxtda daha çox iş gördü: 

«Rusiya   Elmlər   Akademiyası   kitabələrlə   yalnız   1889-cu   ildə 

maraqlandı.   N.M.Yadrinsevin   ekspedisiyası,   Stralenberq 

tərəfindən   müəyyən   edilmiş   kitabələrdən   əlavə,   daha   qiymətli 

abidələr aşkara çıxardı». O. N.M.Yadrinsevin tapdığı yazılı daş 

sütunların   təsvirini   verir,   bu   ikidilli   abidələrdəki   çin   yazılarının 

urqili müəllim tərəfindən oxunduğunu qeyd edir. Ə.Haqverdiyev 

kitabələrin   tədqiqi   və   öyrənilməsi   sahəsində   akademik 

V.V.Radlovun xidmətlərini yüksək qiymətləndirir.

Ə.Haqverdiyevin   kitabələrə   dərin   marağını   göstərən 

faktlardan biri də budur ki, o, bu yazıların oxunmasını böyük bir 

xoşbəxtlik sayır və əlavə edir ki, «bu xoşbəxtlik Orxon yazılarını 

1892-ci   ildə   oxumuş   Kopenhagen   türkoloqu   Tomsenə   nəsib 

oldu».   Ədib   kitabələrin   məzmunu   və   tarixi   haqqında   yığcam 

məlumat verir, yazıları Bilgə xanın ölümünə qədərki türk xalqının 

tarixi hesab edir.

Ə.Haqverdiyev   türk   dillərinin   qədim   abidələri   haqqında 

məqalə yazmaq məqsədini qarşıya qoymamışdı. O, bu məqaləni 

yeni əlifbanın – latın əlifbasının altı illiyi münasibətilə yazmışdır. 

Bu,   sərlövhənin   altındakı   «Yeni   türk   əlifbasının   altı   illiyi 

münasibətilə»   sözlərindən   də   aydın   olur.   Bununla   belə,   əlifba 

tarixindən bəhs edərkən, türk runik yazıları haqqında ötəri, lakin 

səhih   məlumat   verməsi   və   bir   az   əvvəl   qeyd   etdiyimiz   kimi, 

abidələrdən misallar gətirməsi, tərcümə və şərhləri türk dillərinin 

formalaşma   və   inkişaf   tarixinə,   onun   qədim   yazılı   abidələrinə 

Ə.Haqverdiyevin müəyyən dərəcə bələd olduğunu, bu sahədəki 

mövcud ədəbiyyatla ədibin yaxından tanışlığını aydındaşdırmaq 

üçün kifayətdir.

Ə.Haqverdiyev dram sənətində və başqa sahələrdə olduğu 

kimi, ərəb əlifbasına qarşı mübarizədə də M.F.Axundovun işini 

сящ. 144.

65


ləyaqətlə   davam   etdirmişdir.   Onun   qeydlər   dəftərində   rast 

gəldiyimiz  

«…ərəb   əlifbası,   Mirzə   Mülküm   xan,   Mirzə   Fətəli 

Axundov, latın əlifbası…»

  sözlərindən və yaxud: «

ərəb əlifbası, 

ərəbi   və   türki   sövtlər,   dilin   xüsusiyyətləri

»   kimi   qeydlərdən 

məlum olur ki, o, ərəb əlifbasının nöqsanlarını və bu əlifbaya 

qarşı mübarizə tarixini çox yaxşı bilmiş, onun yeni əlifba ilə əvəz 

edilməsi   uğrunda   mübarizəyə   kömək   etmişdir.   Fərhad 

Ağazadənin   Azərbaycanda   yeni   əlifba   tərəfdarları   –   latınçılar 

adından yazdığı aşağıdakı sözlər təsadüfi deyildir:

«

Yoldaş Əbdürrəhim bəy



Bu gün otuz ildir ki, Azərbaycan türklərinin səhnəsində çalı-

şırsınız.   Ustadi-möhtərəmin   olan   Mirzə   Fətəli   Axundovun 

səhnəmizdə   tərbiyələndirib   meydana   gətirdiyi   şagirdlərinin   ən 

böyüyü Sizsiniz – desək, yanılmamışıq zənnindəyik. Mirzə Fətəli 

Axundov  birinci  teatr   əsərini  yazarkən əlifbamızın   nöqsanlarını 

düşündü. Arzu edərdik ki, ustadi-möhtərəmin müqəddəs amalını 

qövlən və felən intişar etməkdə mürşidinizdən geridə qalmayıb, 

səhnəçilik fəaliyyətinizdə daha da müstəqim, daha da ciddiyyətlə 

çalışasınız, əfəndim.

Latınçılar komisyonunun sədri: 

Fərhad Ağazadə.

28 fevral 1922-ci il»

14

Ə.Haqverdiyev ərəb əlifbası haqqında fikirlərini «Böyük is-



lahat», «Mirzə Fətəli və ərəb  əlifbası» və başqa məqalələrində 

şərh etmişdir. O, «Böyük islahat» məqaləsində göstərir ki, ərəb 

əlifbası türk xalqlarının boyuna anadangəlmə biçili olmamışdır, 

hələ   ərəblərdən   çox-çox   qabaqlar   «türk   xalqlarının   qədim 

mədəniyyəti olduğu kimi, xüsusi əlifbaları da olmuşdur». Ədib 

türk   runik   əlifbası   haqqında   məlumat   verdikdən   sonra   uyğur 

əlifbası   və   onun   formalaşması   tarixindən   danışır,   bu   əlifbanın 

«hətta Teymurilərə qədər təntənəli hallarda, fərmanların dilində, 

xanların   müraciətnamələrində   işləndiyini»   və   hər   iki   əlifbanın 

ərəb əlifbası tərəfindən sıradan çıxarıldığını qeyd edir.

Hələ əvvəllər də bir sıra türk xalqları özləri üçün ərəb əlif-

basından fərqli əlifbalar əldə etmək təşəbbüsündə olmuşlar və 

buna görə də türk dillərində elə mətnlər vardır ki, onlar latın 

(Codex   comanicus),   yunan   (Türkiyədə   bəzi   türkcə   kitablar), 

14

 

 



.: 

 



 

 



.  108/1803.

Бах Азярб ССР ЕА ялйазмалары фонду инв №

66


bolqar və s. əlifbaları ilə yazılmışdır. Ə.Haqverdiyevin fikrincə, bu 

hal ondan irəli gəlirdi ki, «ərəblər tərəfindən zorla qəbul etdirilmiş 

əlifba,   təbii   olaraq,   onu   qəbul   etmək   məcburiyyətində   qalmış 

xalqların ruhuna uyğun gələ bilməzdi və bu xalqlar ərəb əlifbası ilə 

yazılmış mətnlərdən baş açmaq imkanlarını heç olmasa bir qədər 

asanlaşdırmaq üçün indiyə qədər müxtəlif yollar axtarmışlar».

15

Bu əlifbanın, məlum olduğu kimi, təhsil və tədris işini çətinlə-



şdirən çox ciddi qüsurları var idi və o, Azərbaycan dilinin təbiətinə 

uyğun deyildi. Azərbaycan dilinin fonetik sistemi üçün zəruri olan 

bəzi saitlərə dair bu əlifbada hərflərin olmaması, həmcins samitlilik 

tədris işini ağırlaşdırırdı. Ə.Haqverdiyev yazırdı: «Ərəb əlifbasının 

türk və fars dillərinə uyğun olmaması hamıya aydındır. Həmçinin bu 

əlifbanın öyrənilməsi, onunla yazmaq və xüsusən bu əlifba ilə yazıl-

mış kitabları oxumaq nəinki cocuqlar, hətta savadlı şəxslərin çoxları 

üçün bir çətin məsələdir. Buna da ən böyük səbəb hürufi-müsəvvi-

tənin yazılmamasıdır».

16

O, konkret misal əsasında izah edir ki, saitləri əvəz etmək 



üçün sözlərin altında və üstündə qoyulan işarələr olmadıqda bu 

əlifba ilə yazılmış mətnləri oxumaq daha da çətinləşir, təkcə 

kitab 

sözü hər birinin ayrıca mənası olan aşağıdakı formalarda oxunur



kataba,   kutiba,   katbun,   katbin,   katbu,   katbi,   katba,   kutab, 

kuttabun.

  Ərəb   əlifbasının   bu   çətinliklərini   nəzərə   alaraq,   onun 

islahına   çalışanlar   çox   olmuşdur,   lakin   bunlardan   fərqli   olaraq, 

M.F.Axundov kimi «cəsur adamlar ruhanilərin və fanatik kütlələrin 

lənətlərindən qorxmayaraq Avropa əlifbaları tipli yazı təklif edir-

dilər».


Ə.Haqverdiyev   Axundovun   dediyi   «…taifeyi-islamın…   dalda 

qalmasına səbəb əvvəl dini-islam, və ikinci, əlifbayi-ərəbdir» - söz-

lərini doğru hesab edir və ona görə də böyük mütəfəkkirin yeni 

əlifba uğrunda mübarizəsini haqlı sayır. Ə.Haqverdiyev göstərir ki, 

Mirzə Fətəli əslində soldan sağa yazılan əlifbanın – Avropa əlifbaları 

tipində   əlifbanın   tərəfdarı   idi,   lakin   dinin   və   fanatizmin   hökm 

sürdüyü bir mühitdə birdən-birə belə bir təklif mümkün deyildi, «…

çünki soldan sağa yazmaq təklifinə avam kütlə müsəlman dininin 

əsasını pozmaq kimi baxa bilərdi».

17

15



  .                . 

 

. «



…», 

.145


А А х в е р д о в Великая реформа Известия

сящ


.

16

  .                      . 



 

   


 

, «


Я Щ а г в е р д и й е в Мирзя Фятяли вя яряб ялифбасы Маариф 

», 1928,  3, 

.14.

ишчиси


№ сящ

17

  .                      . 



 

 

 



 

Я Щ а г в е р д и й е в Мирзя Фятяли Ахундовун щяйаты вя 

. «

 

», 2-  



, 1957, 

.363.


фяалиййяти Сечилмиш ясярляри

ъи ъилд


сящ

67


M.F.Axundov   tezliklə   anlayır   ki,   kütlələrin   avamlığına   görə 

ərəb əlifbasını islah etməklə onun nöqsanlarından yaxa qurtarmaq 

olmaz, onu yeni əlifba ilə əvəz etmək lazımdır. Ə.Haqverdiyev bu 

cəhəti nəzərə alaraq qeyd edir ki, Mirzə Fətəli belə bir əlifba tərtib 

edərkən təkcə Azərbaycan dilini deyil, fars dilini də nəzərə almış, 

hətta sükun üçün də əlamət düzəltmişdir.

Məlumdur   ki,   M.F.Axundov   yeni   əlifbanı   həyata   keçirmək 

üçün çox çalışmış, hətta İstambula getmiş, lakin heç yerdə ona 

kömək edən olmamışdır. İstambulda əvvəlcə yeni əlifbaya hüsn-

rəğbət göstərilirsə də, Ə.Haqverdiyev yazır ki, İran vəziri-muxtarı 

Hüseynəli xanın çirkin rolu nəticəsində əlifba rədd edilir.

Hüseynəli xanın Axundova qarşı gizli ədavəti var imiş və ona 

elə gəlirmiş ki, M.F.Axundovun komediyalarında fars xalqının ləya-

qəti təhqir olunur. Bu ədavətdən xəbəri olmayan M.F.Axundov İs-

tambulda Hüseynəli xanın evində qalır: «Hüseynəli xan bir tərəfdən 

Axundovu   evində   saxlayıb   ona   hər   cür   hörmət   edirdi,   o   biri 

tərəfdən isə Türkiyə nazirini və Maarif Nazirliyinin elmi şurasının 

üzvlərini inandırırdı ki, Axundov dindən üz döndərib, kafirdir. Mirzə 

bundan xəbər tutan kimi dərhal Hüseynəli xanın evindən köçüb, 

başqa yerdə sakin oldu. O cənabın fitnəkarlığı nəticəsində elmi şura 

Axundovun əlifbasını ləğv etdi, Mirzə nəticəsiz geri qayıtdı».

18

Mirzə Fətəlinin və onun işini davam etdirənlərin arzusu yalnız 



ölkəmizdə sosialist  inqilabından sonra həyata keçdi və Ə.Haqverdi-

yevin obrazlı şəkildə dediyi kimi, «bu Qordiyev düyünü bir zərbə ilə 

parçalandı».

«…Təğyirçilərin zəhməti Azərbaycan cümhuriyyətində meyvə 

verib, buradan Şərq ölkələrinə yayılmaqdadır» - deyən yazıçı ərəb 

əlifbasının az keçmədən birdəfəlik atılacağını görüb sevinir, Mirzə 

Fətəlinin bu günü görmədiyinə təəssüflənir: «İndi Mirzənin vəfatın-

dan 50 il keçir. Əgər ona qəbirdən bir dəqiqəliyə baş qaldırıb ətrafa 

bir nəzər salmaq mümkün olsaydı, o vaxt cəmi arzularının həyata 

keçməsini,   yeritmək   istədiyi   və   yolunda   üqubətlər   çəkdiyi 

ideyalarının tətbiqini görüb, dərin bir nəfəs çəkib, həmişəlik rahat 

yatardı».

19

Sanki Ə.Haqverdiyev özü bu böyük sələfinin əvəzinə rahat və 



dərin bir nəfəs alaraq deyir: «İndi bizim, mədəniyyətə geniş yol 

18

  .                      . 



 

, 2-  


, 1957, 

.363-


Я Щ а г в е р д и й е в Сечилмиш ясярляри ъи ъилд

сящ


364.

19

  .                      . 



 

   


 

, «


Я Щ а г в е р д и й е в Мирзя Фятяли вя яряб ялифбасы Маариф 

», 1928,  3, 

.14.

ишчиси


№ сящ

68


açan sadə yeni əlifbamız vardır. Bu əlifba təkcə ərəb əlifbasına, heç 

vaxt türki olmamış bir əlifbaya görə yeni deyil, Orxon və Yenisey 

sahillərindəki   qayalar   üzərinə   həkk   olunmuş   əlifbaya   görə   də 

yenidir».



AZƏRBAYCAN DİLİNİN TƏDQİQİ VƏ ÖYRƏNİLMƏSİNƏ 

RƏHBƏRLİK

Ə.Haqverdiyev ədəbi dilimizin inkişafı üçün sovet dövründə 

geniş imkanlar yarandığını görür və sevinirdi. Lakin hələ sovet 

hakimiyyətinin ilk illərində də ədəbi dilin inkişafına mane olan bir 

sıra   çətinliklər   var   idi:   ərəb,   fars,   türk   dillərinin   mənfi   təsiri 

davam   etməkdə   idi;   Azərbaycan   ədəbi   dilinin   varlığına   şübhə 

edənlər də tapılırdı və s.

Ədəbi   dilin   inkişafına   mane   olan   çətinlikləri   aradan 

qaldırmaq   üçün   ciddi   müzakirələr   aparılır   və   onun   yaxın 

gələcəkdə hərtərəfli elmi tədqiqi üçün zəmin yaradılırdı. Hətta bu 

dövrdə Azərbaycan dilinin bəzi sahələrinə dair ilk elmi əsərlər də 

yazılmış və nəşr olunmuşdur. Prof. N.İ.Aşmarinin «Nuxa şəhəri 

türk  xalqı   şivələrinə   bir   nəzər»  (1926)    adlı  kitabı   dialektoloji 

tədqiqat sahəsində ilk qiymətli əsər idi.

Bütun   bu   işlərin   təşkilində   1923-cü   ildə   yaradılmış 

Azərbaycanı   Tədqiq   və   Tətəbbö   cəmiyyətinin   böyük   rolu 

olmuşdur.   Azərbaycan   dilini   öyrənən   türkoloji   yarımbölmə   ilk 

illərdə tarix-etnoqrafiya bölməsinin tərkibinə daxil idi. Bölməyə 

Ə.Haqverdiyev   sədrlik   edirdi.   Buradan   aydın   olur   ki, 

Ə.Haqverdiyev   Azərbaycan   dilinin   tədqiqi   və   öyrənilməsi   işinə 

bilavasitə   rəhbərlik   etmişdir.   Onun   bu   sahədəki   əməli   işini 

göstərən materiallar çoxdur. Bütün başqa mühüm işlərinə bax-

mayaraq, o, Tədqiq və Tətəbbö cəmiyyətinin fəal təşkilatçıların-

dan biri kimi, təşəbbüskar və işgüzar idi. Onun təşəbbüsü ilə 

V.A.Bartoldun,   İ.İ.Meşşaninovun,   N.İ.Aşmarinin   və   başqa 

görkəmli   alimlərin   Azərbaycana   dair   bir   sıra   qiymətli   əsərləri 

Azərbaycanda ilk dəfə nəşr olunmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə prof. 

N.İ.Aşmarin tərəfindən ilk dəfə «Azərbaycan türk şivələri lüğətini 

tərtib etmək üçün toplanacaq materiallar haqqında düsturüləməl 

69


və   proqram»   hazırlanmış   və   1924-cü   ildə   nəşr   edilmişdir.   O 

yalnız   rəhbər   və   təşəbbüskar   olmaqla   qalmır,   azər-

baycanşünaslığa  dair  nəşrə hazırlanan əsərləri bir-bir   gözdən 

keçirir,   Azərbaycan   dili,   tarixi,   etnoqrafiyası   haqqında   bildiyi 

əlavə   məlumatlarla   həmin   əsərləri   zənginləşdirmək   üçün 

müəlliflərə məsləhətlər verir, yoldaşlıq köməyini əsirgəmirdi.

20

1924-cü   ildə   toplanmış   I   Ümumazərbaycan   ölkəşünaslıq 



qurultayının qətnaməsində dil məsələlərinə ayrıca, həm də bütün 

başqa   məsələlərdən   daha   çox   yer   verilmişdir.   Ə.Haqverdiyev 

qurultayda   tarix-etnoqrafiya   bölməsinin   fəaliyyəti   barədə 

məruzəsindən əlavə, onu düşündürən dil məsələləri barəsində 

də   çıxış   etmişdir.   Əbdürrəhim   bəy   Haqverdiyevin,   professor 

Aşmarinin və başqalarının məruzələrini dinləyərək, Azərbaycan 

dilinin   tədqiqi   məsələsini   müzakirə   edən   Azərbaycan   birinci 

ölkəşünaslıq qurultayı dilin ictimai funksiyası, Azərbaycan dilinin 

nəzəri və əməli cəhətdən islahı, yəni onun mövcud qanunlarının 

tədqiq   edilib   aşkara   çıxarılması   və   ədəbi   dil   normalarının 

müəyyənləşdirilməsi, ahəng qanunu, dilimizin sərfi və nəhvi qu-

ruluşuna dair elmi əsərlərin yazılması, istilah məsələləri və sair 

haqqında o dövr üçün bir sıra qiymətli tezislər irəli sürmüşdür ki, 

bunların bir qismi indi də öz əhəmiyyətini itirməmişdir.

21

2020


 

.  . .


 «

 

 



 

 

 



Проф Н И Ашмарин Нуха шящяри тцрк халгы шивяляриня бир 

»  


нязяр ясярин

 

 



 

 

 



 

дя Щагвердийевин бу ъцр кюмяйини ики дяфя 

:  

 

хатырлайыр Нуха диалек



 

тиндя со


 

йуг вя  тойуг  сюзляринин 

 

 

 



 

,   «


 

тяляффцзцндян данышаркян ялавя едир ки

бу сюзлярдян 

,  


 

 

 



икинъиси Ябдцррящимбяй Щагвердийевин мяня хя

 

бяр вердийи 



 

кими Гарабаьда тойух 



 

 

» (



.75). 

шяклиндя тяляффцз олунур сящ

Йеня 

щя

 



 

мин диалектдя саьсаьан 

 

 

сюзцнц Щагвердийевин мялуматына 



 

 



 

 

 



 

ясасян Гарабаь диалектиндяки тяляффцз тярзи иля мцгайися ет-

миш

 (

.165).



дир сящ

21

 



:   21-24  

 

 



 

 

Бах



сентйабр тарихиндя Бакуда ваге биринъи 

 

Цмумазярбайъан



юл

 

 



,

кяшцнаслыг

гурултайынын

гятнамяси  

 

   


 

Азярбайъан Тядгиг вя Тятяббю Ъямиййя  

, 1924,


ти Няшриййаты Бакы

 

.14-28.



сящ

22

 



 

 

 



 

 

-



Азярбайъаны Тядгиг вя Тятяббю Ъямиййятинин тарих

 

етнографийа бюлмяси



  11  

  1923-


 

 

 



нин

декабр


ъц ил тарихли иъласына 

.  . .


 

 

   



проф А И Самойлович сядрлик етмиш вя щя

 

 



мин иъласда бюлмянин 

 

 



 

 (



), 

етнографийа комиссийасы няздиндя тцрк Иран тат та

,

лыш кцрд  



,  

 

 



.  

-

 



 

 

ермяни удин вя Азярб ССР ин даьлыг яразисиндя йашайан 



 

 

 



 

 

-



халгларын

диллярини

тядгиг

едиб


юйрянян

лцьят дил 

 



.  . .



 

йарымбюлмяси йарадылмыш проф Н И Ашмарин йарымбюлмянин 

70


Ə.Haqverdiyev tarix-etnoqrafiya bölməsinin sədri kimi

22

 fəaliy-



yət   göstərdiyi   dövrdə   görkəmli   alimlərlə   birlikdə   işləyirdi.   Prof. 

V.B.Toma-

şevski,   prof.   N.İ.Aşmarin,   prof.   Y.İ.Baybakov,   prof.   V.İ.İvanov, 

V.A.Ryumin,

23

  V.M.Sısoyev və başqaları bu cəmiyyətin fəal üzvləri 



idilər.   Az   keçmədən   Ə.Haqverdiyevin   zəmanəti   ilə   S.M.Qəniyev, 

İ.Həsənov, V.Xuluflu, Rza Təhmasib, Pənah Qasımov, Ü.Hacıbəyov, 

M.Moiseyev,  Əbdülbaqi  və   başqaları   cəmiyyətin   üzvlüyünə  qəbul 

olunur.   1924-cü   ilin   29   fevralından   orta   məktəblərin   yuxarı  sinif 

şagirdlərinin,   ali   məktəb   tələbələrinin   və   müəllimlərin   cəmiyyətə 

qəbuluna başlanır. Cəmiyyətin işinə kömək etmək üçün yeni qəbul 

olunanların ərizələrini şəxsən Ə.Haqverdiyev özü nəzərdən keçirir və 

üstünü yazır, imzalayırdı. Arxiv materialları içərisində üzərində ədibin 

dərkənarı olan belə ərizələr çoxdur.

Ə.Haqverdiyevin sədrliyi ilə bölmədə çox mühüm dil məsə-

lələri müzakirə olunurdu. Məsələn, cəmiyyətin Ə.Haqverdiyevin 

sədrliyi ilə keçən ilk iclaslarından birində «Yafəsi nəzəriyyə və 

Hind-Avropa   dilçiliyi»   mövzusunda   geniş   məruzə   olmuş, 

.  . .



    .

 

 



сядри проф В Б Томашевски вя Я Щагвердийев онун мцавинляри 

 

 («



     

тяйин едилмишдир Протоколы и Журна

 

 

лы заседаний исто



-

рико


 

   


 

этнографической секции и исторический комис

  - »,  

сии об ва журнал 

3,  .389, 11 

 1923  .). 

 2 

№ с


декабря

г Бюлмянин йан

 1924-    

 

вар



ъц ил тарихли иъла-

 

 



:  .

 – 


,  . .

 

сында президиум сечилир Я Щагвердийев сядр Н И Ашмарин вя 



. .

Й И Байба

  –  

,   . .


  –  

,   . .


,

ков


мцавин В А Рйумин

катиб А Р Зифелдт  

. .

 

Б А Томашевски цзв



.  

ляр Щя


 

 

 



 

мин иъласда ихтисаслар цзря комис-

 

 

 



.  

 

сийа вя йарымкомиссийалар йарадылыр Вя ей



 

ни заманда 

 

етнографийа ко



 

 

 



 

-

 



миссийасы няздиндя ядябиййат вя лцьят дил йа-

рымко


 

миссийалары

йарады

.  


.

 

-



лыр

Я Щагвердийев

тарих

 

 



,   . .

етнографийа бюлмясинин сядри Н И Аш

 

 

маринин сядр олдуьу 



-

 

 



 

 



лцьят дил йарымкомиссийасынын цзвц иди Бундан яла ,  , 

вя о лц


-

ьят


 

 

  . .



 

  .


дил йарымкомиссийасы дахилиндя Н И Ашмарин вя И Щясяновла 

бир


 

 

 



 

 

.  



 

 

 



ликдя тцрк групуна да дахил иди Еля щямин бу иъласда 

 

 



 

Щагвердийев бир сыра йол

 

 

 



дашларын ъямиййятя дахил едилмяси 

 

 



цчцн мясяля галдырмыш зя

 

манят вермиш



 389, 



дир Бах фонд

журнал 


4, 

 

 



.

№ Азярбайъан Дювлят архиви

22

23

  .  .             



 

 

 



 

.

В А Р й у м и н узун мцддят бюлмянин катиби олмушдур



71

məruzəçiyə – prof. V.B.Tomaşevskiyə maraqlı suallar verilmişdir. 

Bu suallar içərisində prof. Y.İ.Baybakovun sualı daha maraqlıdır: 

o, Boduen-de Kurtene və böyük fransız dilçisi, müqayisəli-tarixi 

metodun görkəmli nümayəndələrindən biri olan Meyenin akad. 

N.Y.Marrın yafəsi nəzəriyyəsinə münasibətini soruşur. Məruzəçi 

bildirir ki, Marrın nəzəriyyəsi yeni olduğu üçün bəzi dilçilər, o 

cümlədən   Kurtene   və   Meye   də   bu   nəzəriyyənin   əleyhinədir. 

Buradan aydın olur ki, hələ o dövrdə bir sıra görkəmli alimlər 

Marrın   nəzəriyyəsi   ilə   razılaşmamışlar.   Prof.   N.İ.Aşmarin   öz 

çıxışında  diqqəti daha çox türk dillərinin qədim yerli   əhalinin 

(yafəsi)   dillərinə   təsiri   məsələsinə   cəlb   etməyə   çalışırdı. 

V.M.Sısoyev yafəsi nəzəriyyəni müdafiə edərək çerkas, gürcü və 

ləzgi dillərinin tamamilə yafəsi dillərə aid olduğunu göstərirdi. O, 

yafəsi dilləri öyrənmək üçün cəmiyyət daxilində qrup yaratmağı 

təklif edir və Tomaşevskinin sədrliyi ilə belə bir yarımkomissiya 

yaratmaq qərara alınır.

Ə.Haqverdiyevin   təşəbbüsü   ilə   Moskva   və   Leninqradın, 

başqa   elmi   mərkəzlərin   bir   sıra   görkəmli   alimləri   Azərbaycana 

dəvət   edilmiş,   ölkəşünaslıq   cəmiyyətinin   işinə   cəlb   edilmişdir. 

Həmin   alimlərin   gəlişi   ilə   əlaqədar   görüləcək   işlər,   onların 

fəaliyyətinə   rəhbərlik,   mənzil-məişət   məsələləri   və   s. 

Haqverdiyevin   üzərinə   düşürdü.   Məsələn,   tarix-etnoqrafiya 

bölməsinin 9 aprel  1924-cü il tarixli iclasının protokolundan aydın 

olur ki,  o, akademik N.Y.Marrı Bakıya dəvət etmiş,  Marr razılıq 

məktubu göndərmişdir. Buna görə də Marrın gəlişi ilə əlaqədər 

müəyyən məbləğdə pul ayrılmış və onun mənzil şəraiti ilə təmin 

edilməsi   məsələsinin   həlli   cəmiyyətin   sədri   Haqverdiyevə   tap-

şırılmışdır

24

.

24



 

.  . . 


 

 

:



Акад Н Й Маррын ъямиййятя мяктубу

«  


 

 

 



   

 

В центральный Совет Общества Обследования и Изучения Азер-



бай

джана



   

   


 

 

 



   

Спешу в ответ на любезное приглашение принять участие в ра-

 

ботах об


 

 

-



 

 

щества по историко этнографической секции следующим 



:

заявлениям

1.

   


 

 



 

Несмотря на крайнюю переобременность готов охотно принять 

учас

   


   

 



 

тие в работах по этнографической части если лингвистические 

изыс

   


 

 

 (  



   

   


кания по местным яфетическим языкам я имею в виду на этот 

72


I ölkəşünaslıq qurultayının qərarı ilə türkoloji yarımbölmə 

tarix-etnoqrafiya   bölməsindən   ayrılır   və   müstəqil   bölməyə 

çevrilir, lakin Ə.Haqverdiyev bu sahədən əlaqəsini kəsmir, axıra 

qədər dilçilərlə əməkdaşlıq edir. Bunu  1930-cu ildə I cildi nəşr 

olunmuş   «Azərbaycan   türk   xalq   şivələri   lüğəti»nin   «…tərtibi 

işində mütəşəbbüs rolunu oynayan və onu qövldən felə çıxaran 

işçilərin adları» arasında Ə.Haqverdiyevin adının olması da təsdiq 

edir.


Bütün   bunlar   göstərir   ki,   Ə.Haqverdiyev   bu   dövrdə   dilçi 

alimlərlə   daha   yaxın   əlaqə   və     münasibətdə   olmuş,   dil 

məsələlərinin müzakirələrində mərkəzi mövqe tutmuşdur. Onun 

«Ədəbi   dilimiz   haqqında»   adlı   dəyərli   məqaləsini   də   bu 

hadisələrin ümumi nəticəsi hesab etmək olar.


Yüklə 3,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   59




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin