Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ



Yüklə 3,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/59
tarix31.01.2017
ölçüsü3,71 Mb.
#7271
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   59

azəri   dili 

adlandırırdılar».

Başqa   bir   səhifədə   tədqiqatçı   fikirlərini   daha   da 

dəqiqləşdirərək yazır: «Azəri» sözü az işlənsə də,  unudulmurdu. 

Azərbaycan   dilini   ilk   dəfə   rəsmi   dövlət   dili   elan   edən   Şah 

İsmayıl…   Anadolu   türkləri   ilə   qarışmamaq   üçün   osmanlıların 

sünni məzhəbi müqabilində şiəliyi genişləndirməklə yanaşı,  döv-

lət dilini və onun adını da beynəlxalq aləmə tam fərqli şəkildə – 

xalqın işlətdiyi kimi çatdırır və bu hal «azəri dili» termininin daha 

çox məhdudlaşdırılmasına səbəb olur. Eyni anlayış haqqında  iki 

termindən     «türk   dili»nin   üstünlük   qazanmasında,   həqiqətən, 

Şah İsmayılın xidməti böyükdür».

Monoqarfiyada elmi şərhini tapan mühüm problemlərdən 

biri də belədir: bütün türk xalqlarının dili türk dili olduğu halda, 

nə üçün təkcə azərbaycanlılar – Azərbaycan türkləri öz dillərini 

həmişə «türk dili» adlandırmışlar? Q.Kazımov bu məsələni xalqın 

və dilin genezisi və ictimai-siyasi  amillərlə izah edir: «Bütün ilkin 

türk tayfaları   Ön Asiyada doğulduğu kimi,   türk  sözü də Ön 

Asiyada   doğulmuşdur».   Sonralar   Şərqə   yayılmış     və   yenidən 

«güclü bir tufan kimi bütün Qərbə, o cümlədən Cənubi Qafqaza 

və   daha   aşağılara»   qayıtmışdır.   XI-XII   əsrlərdə   Azərbaycanın 

ərazilərində, demək olar, başdan-başa türklər yaşayırdılar. Onları 

həm özləri, həm də xarici səyyah və tarixçilər türk, dillərini isə 

türk dili adlandırırdılar.XIII əsrin sonlarında  Anadoluda  Osmanlı 

dövləti yaranmışdı və bu dövlətin   dili rəsmi olaraq «Osmanlı 

dili» adlanırdı. Xəzərin cənub-şərqində və şərqində isə ümumi 

halda türk adlanan hər bir xalqın xüsusi adı vardı və ona görə də 

azərilər öz dillərini onlardan ayırmaq üçün «türk dili» adlandırır 

və bu zaman heç bir rəqabətlə qarşılaşmırdılar.

23


E.ə.   IV   əsrdə   Azərbaycanın   şimalında   Albaniya, 

cənubunda   Atropatena   dövləti   mövcud   olmuş,   bu   dövlətlərin 

ərazilərində   yaşayan   əhalinin   əksəriyyətini   türksoylu   tayfalar 

təşkil etmişdir. E.ə. III əsrdə böyük Hun imperiyasının meydana 

çıxması ilə bağlı «türklərin Orta Asiyadan qərbə yeni axınları baş-

lamış, bütün 1-ci minillik boyu yerli əhali yeni türk tayfalarını 

qəbul etməli olmuşdur».

Azərbaycan dilinin «lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu 

Aratta dövründən miladaqədərki aborigen və gəlmə türk tayfa 

dillərinin lüğəti və quruluşu əsasında müəyyənləşmişdir». Müasir 

Azərbaycan dilinin «fonetik sistemi, lüğət tərkibi və qrammatik 

quruluşu   1-ci   minilliyin   birinci   yarısının   məhsuludur.   İlkin 

feodalizm dövründə (III-V əsrlər) ümumxalq dili kimi təşəkkül 

tapan bu dilin qol-qanad açmasında qədim aborigen tayfalarla 

yanaşı hun, savar, xəzər, qıpçaq, oğuz, kəngər, türk və s. tayfa 

dillərinin böyük rolu olmuşdur». (

Qəzənfər Kazımov. Azərbaycan 

dilinin   tarixi,s.577

)   «Ərəblər   Azərbaycana   daxil   olarkən   artıq 

vahid Azərbaycan xalqı və onun vahid dili inkişaf prosesi keçirirdi 

–   ümumiləşməkdə,   müxtəlif   türkdilli   etnosların   şivə   xü-

susiyyətlərindən təmizlənməkdə, ədəbiləşməkdə idi və türk-azəri 

dilinin   ədəbiləşməsində   ən   böyük   işi   folklor   nümunələri 

görürüdü… Ayrı-ayrı qohum türk tayfaları min illər boyu yaratmış 

olduqları   əsatir,   əfsanə,   rəvayət,   nağıl   və   dastanları   böyük 

məhəbbətlə   bir-birinə   ötürür   və   bu   prosesdə   dilin   de-

mokratikləşməsi, ümumiləşməsi ilə yanaşı, folklor nümunələri də 

ümumiləşir   və   bir   tayfanın,   bir   etnosun   yaradıcılıq   məhsulu 

olmaqdan çıxaraq, bütün xalqın mədəniyyət, ədəbiyyat abidəsinə 

çevrilirdi. Ayrı-ayrı tayfaların adı ilə bağlı olan bayatı, varsağı, 

əfşarı, qaytağı və s. də bu dövrün məhsuludur. Hazırkı atalar 

sözlərinin,   məsəllərin,   alqışların,   qarğışların,   vulqar   ifadələrin, 

tapmacaların, bayatıların, nağılların böyük bir qismi kök etibarilə 

həmin dövrün yadigarlarıdır».

Q.Kazımov   folklorun   ümumiləşməsini   şifahi   ədəbi   dilin 

formalaşmasının yekunu hesab edir; Dədə Qorqud boylarını VI-

VIII əsrlərdə Azərbaycan ədəbi dilinin zənginliyini və gözəlliyini 

nümayiş etdirən misilsiz abidə kimi dəyərləndirir. Bu cür böyük 

miqyaslı   elmi   gəzişmələr,   tarixə   obyektiv   baxış   isə   ona     öz 

24


araşdırmalarını   və   düşüncələrini     inamla   tezisləşdirmək 

səlahiyyəti   qazandırır:   «Azərbaycan   ədəbi   dili   səlcuqların 

gəlişindən   bir   neçə   yüz   il   əvvəl   təşəkkül   tapmışdı.   Səlcuqlar 

Azərbaycana ayaq basanda artıq Azərbaycan ədəbi dili mövcud 

idi».

Azərbaycan dilinin tarixi ilə bağlı   Qəzənfər Kazımovun 



elmi araşdırmalarının bir qismi müəyyən sözlərin etimoloji  təhlili 

istiqamətindədir.   Hələ   elmi   fəaliyyətinin   ilk   dövrlərində   o, 

etimoloji     tədqiqatın   əhəmiyyətindən   bəhs   edib   yazırdı: 

«Etimologiya dilçiliyin çətin, lakin maraqlı sahələrindəndir. Qədim 

tarixi   və   mədəniyyəti   olan   hər   bir   xalq   öz   tarixinin   uzaq 

keçmişindən   gələn   izlərini,   qədim   adət-ənənələrini,   təsərrüfat 

həyatını,   məişətini,   qonşu     xalqlarla   əlaqə   və   münasibətini, 

mənsub olduğu xalqın təfəkkürünün bəsitdən mürəkkəbə  doğru 

inkişafını hərtərəfli öyrənmək üçün etimoloji  araşdırmalardan da 

bir vasitə kimi istifadə edə bilir. Etimoloji tədqiqat bir elm kimi, 

xalqa onun  keçmişini, qədim mədəniyyətini, ictimai həyatını və 

məişətini öyrənmək üçün geniş imkanlar yaradır». (

Q.Kazımov. 

Dilçi-etimoloq. V.İ.Lenin ad. APİ-nin «Elmi əsərlər»i, XI seriya, 

1969, № 6, s.26

)

Doğrudan   da,   sözün   tarixi   eyni   zamanda     cəmiyyətin, 



xalqın,   millətin,   hətta   bəzi   baxışlara   görə,   dünyanın, 

bəşəriyyətin,   kainatın   tarixidir.   Hər   hansı   bir   adın   düzgün 

etimoloji izahı təkcə dil tarixini araşdırmaq üçün deyil, xalqın et-

nik və siyasi tarixini öyrənmək üçün də faydalıdır. Ə.Dəmirçizadə 

doğru deyir ki, «sözün törənişi və inkişafı bir çox sirlərin, izi itmiş 

naməlum   hadisələrin   öyrənilməsi,   çox   zəruri   olan   məsələlərin 

tədqiqində   istifadə   olunan   ən   mötəbər   və   zəngin 

mənbələrdəndir…   Söz   sirlər   xəzinəsinin   açarıdır».

(

Ə.Dəmirçizadə.   50   söz.   Bakı,1968,   s.5.



)   Bu   mənada 

«Azərbaycan dilinin tarixi» kitabında Q.Kazımovun bəzi toponim 

və etnonimlərin sözaçımına   diqqət yetirməsi həm dil tarixinə, 

həm   də   ölkənin   və   xalqın   tarixinə   işıq   salmaq,   bəzi   çətin 

problemləri aydınlaşdırmaq baxımından lazımlı və əhəmiyyətlidir. 

Belə sözlərdən biri «Azərbaycan»dır.

Orta çağlardan başlayaraq, elmi-filoloji fikirdə bu sözün 

etimologiyasına dair kifayət qədər geniş söhbət açılmış, müxtəlif 

25


xalqların alimləri onun mənşəyi və semantikası haqqında dürlü 

fikir   və   mülahizələr   söyləmişlər.   Strabon,   Müqəddəsi,   Yaqut 

Həməvi, Qrişman və b. «Azərbaycan» sözünü məşhur sərkərdə 

Atropatın adı ilə bağlayırlar. X.Bortolomeo, M.N.Boqolyubov kimi 

tədqiqatçılar «Azərbaycan»ı toponim hesab edir və «Avesta»dakı 

od   tanrısı   Atarla   əlaqələndirirlər.   M.Azərli,   T.Musəvi   və 

Z.Yampolski   də   «Azərbaycan»   -   «Atropaten»   sözünün   əslini-

kökünü od tanrısı «Atar»la bağlayır və onun iki hissədən ibarət 

olduğunu bildirirlər. (

M.Azerlu, T.Musevi, Z.Əmpolğskiy. O slove 

«Azerbaydjan».   Dokladı   Akademii   Nauk   Azerb.   SSR,   XXX   t., 

Baku, 1974, s.81-82

)

    «Azərbaycan»   sözünün     etimologiyası   haqqında 



İ.Əliyev,   Y.Yusifov,   Q.Qeybullayev,   M.İsmayılov,   M.Seyidov   və 

başqa tədqiqatçılar da söhbət açmış, bu kəlmənin ilkin variantını 

müəyyənləşdirməklə   onun   etnik   yiyəsini   və   leksik   mənasını 

axtarıb tapmağa çalışmışlar. Onların bir qismi «Azərbaycan» sö-

zünü mənşəcə iran dilləri, digər qismi isə türk dilləri ilə əlaqələn-

dirmişlər. Bu fikirlərin hamısını tənqidi surətdə təhlil edən Q.Kazı-

mova   görə   «Azərbaycan»   sözü   öz   əsasını 

Antarpatkanu/Andarpatkan  məskən   adından   almış   və   bu 

sözlər   «Azərbaycan»   şəklinə   düşənə   qədər   uzun   bir   yol 

keçmişdir.  O  da  həmkarlarının çoxu  kimi bu qənaətə  gəlir  ki, 

«Andarpatianu»   ölkə   adı   tərkib   etibarı   ilə     bir   neçə     sözün 

birləşməsindən     yaranmışdır.   Sözün   sonundakı   «u»   yad   ele-

mentdir; 

pat-

 ölkə deməkdir və o dövrdə Şərqdə geniş yayılmış, 



o cümlədən türkcədə də işlənən  

matu

  sözüdür; -  



an

  isə cəm 

şəkilçisidir». 

Antar


 hissəsi iki sözdən ibarətdir: 

An

 – göy allahının 



adıdır,  

tar


  –

tanrı

  deməkdir.   Söz   bütövlükdə  



«An

 

allahının 



ölkəsi»

  mənasındadır».(

Q. Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi, 

səh.393


)

Q.Kazımovun   təhlil   etdiyi   sözlərdən   biri   də   «Alban» 

sözüdür. Bu söz də Q.Kazımova qədər bir çox dilçi,   tarixçi və 

coğrafiyaşünas   alimlərin   diqqətini   çəkmiş,   Plinii,   Strabon, 

A.Yanovski,   N.Marr,   Ə.Dəmirçizadə,   K.Trever,   Z.Yampolski   və 

başqaları   bu   sözün  



«ağ»,   «dağ»,   «yüksəklik»,   «yuxarı 

ölkə», «şimal əyalət», «parlaq səma»

 mənalarını açmışlar. 

Y.Yusifov   və   Q.Qeybullayev   «Alban»   sözünün   türk   mənşəli 

26


olduğunu bildirmişlər (

Azərbaycan tarixi. Bakı, 1994, 146-149; 

Q.A.Qeybullaev.   K   gtnoqenezu   azerbaydjanüev.   Baku,   1991, 

s.76


).

Q.Kazımov da sözün türk mənşəli olduğunu təsdiq edir və 



Aran, Ağvan

  sözlərinin sinonimi kimi işləndiyini bildirir. Onun 

qənaətinə görə, 

Alban, Aran

 və 


Ağvan

 sözləri eyni mənalıdır. 

«

Alban

  sözü   tayfa   adıdır,   etnonim   sonralar   etnotoponimə 

çevrilmişdir. Aran sözü şəxs adı olub, həm də sonralar toponim 

kimi   işlənmişdir…  



Alban

  sözünün   əsasında  



«igid», 

«qəhrəman»

  mənasında  



«alp»

  sözü durduğu kimi,  



«aran» 

sözünün   kökü  



«ər»   də   «kişi»,   «igid»,   «cəsur» 

mənasındadır». 

Monoqrafiyada «kaspi», «xəzər», «sak» və sair sözlərin 

də etimologiyasına dair maraqlı fikir və mülahizələr vardır. Təbii 

ki, onun bütün tezislərini tam həqiqət kimi qəbul etmək hələlik 

çətindir. Alimin özü də etiraf edir ki, kitabda deyilənlərin bəziləri 

şəxsi   mülahizə,   düşüncə   və   təəssüratların   məhsuludur   və 

gələcəkdə   daha   dərindən   araşdırılacaqdır.   Lakin   bütövlükdə 

«Azərbaycan dilinin tarixi» kitabı Qəzənfər Kazımovun alim-dilçi 

qüdrətinin,   eridusiyasının   və   mədəniyyətinin,   milli   vətəndaş 

qeyrətinin əsas atriibutlarını əks etdirən sanballı bir əsərdir və 

gələcəkdə daha geniş miqyasda öyrəniləcəkdir…

«Azərbaycan dilinin tarixi» kitabında insanın Yer üzünə, 

türklərin Şərqə, Şimala və Qərbə Ön Asiyadan yayılması haqda 

elmi   konsepsiyanı   möhkəmləndirən   Q.Kazımov   sonrakı 

tədqiqatında – «Aşina və Azərbaycan» məqaləsində də çox çətin 

bir   problemin   aydınlaşdırılmasına   çan   atır.   Bu   məqaləsində 

müəllifi   daha   konkret   məsələlər   düşündürür:  «Nə   üçün  bütün 

türk xalqlarının adı var, lakin yalnız bizim dilimiz bütün keçən 

minilliklərin ərzində «türk dili» adlanmışdır? «Türk» adı harada 

və   tarixin   hansı   dövründə   meydana   gəlmişdir?   Böyük   türk 

xaqanlığının   –   o   xaqanlıq   ki,   Çin   imperatorlarını   «bizim 

cənubdakı   uşaqlar»   adlandırırdılar,   -   əsasını   qoymuş   Aşina 

tayfası ilə Azərbaycanın əlaqələri nədən ibarətdir?». (

Qəzənfər 

Kazımov. Dil, Tarix, Poeziya. Bakı,2005,s.97-98) 

Məsələni əsaslı 

və   inandırıcı   şəkildə   izah   etmək   üçün   çox   müxtəlif   elmi 

mənbələrə, xüsusilə Lev Qumilyovun «Qədim türklər» kitabına 

27


müraciət   edən   tədqiqatçı   ilk   növbədə   «türk»ün   genezisini   və 

tarixini açıqlamalı olur.  Onun fikricə, «türk» sözü eyni zamanda 

konkret  bir  tayfanın   adıdır.  İlk dəfə eradan  əvvəl  XXIV   əsrdə 

Assur   yazılarında  



«turukki»,

  şumer-akkad   yazılarında   isə 



turuk/türük

  şəklində   işlənmiş   bu   söz   Ön   Asiyanın   – 

Azərbaycanın çox güclü tayfalarından birinin adını bildirmişdir. 

Yırtıcı   assurlar   bu   tayfadan   həmişə   qorxub   çəkinmiş, 

məcburiyyət   qarşısında   qalaraq,   onlarla     qohumluq   əlaqələri 

qurmuşlar. E.ə. III-II minilliklər boyu turukkilərin əsas qüvvəsi 

Azərbaycan ərazisində yaşamış,  dövlət  qurumlarının  tərkibində 

olmuşlar.

Maraqlıdır   ki,   böyük   türk   xaqanlığının   əsasını   qoymuş 

«500   evlik   Aşina   ailəsi»ni   də   Orta   Asiyada   başqa   türk 

tayfalarından   fərqləndirmək   üçün   «türküt»   adlandırmışlar. 

Tobalar   Şimali   Çini   fəth   edərkən   özlərinə   tabe   etdikləri 

tayfalardan   biri   də   «500   evlik   Aşina   ailəsi»   olmuşdur.   Şensi 

vilayətinin   qərbindəki   Xesidə   yerləşən   bu   tayfa   işğal   zamanı 

tobaların təbəəliyini qəbul etməyərək, köçüb Altaya getmiş, uzun 

müddət   Altayın   mərkəzində   sakitcə   yaşayaraq,   oturaq   həyat 

sürmüş,   heyvandarlıqla   məşğul   olmuşlar   (bax:  

Lev   Qumilyov. 

Qədim türklər. Bakı, «Gənclik», 1993, s.208

Məqalədə 



Aşina

 tayfa adının mənşəyi, bu tayfanın mifik-

əfsanəvi   genezisi,   dini   görüşləri,   məskunlaşdığı   ərazilər, 

məşğuliyyəti,     onların   köçəri   adlandırılmasının   səbəbləri 

haqqında informasiyalar, 

Aşina, baqa, irgen, tenqri

 sözlərinin 

izahı da tədqiqatçının əsas konsepsiyasının aydınlaşmasına xid-

mət edir. Həmin konsepsiyanın başlıca müddəaları isə belədir: 

türkün beşiyinin Altay hesab olunması barədə fikirlər tam yan-

lışdır; Altayın türk əhalisi Ön Asiya miqrantlarıdır;  



Altay

  adının 

özü oraya Ön Asiyadan aparılmışdır; türklər  Şərqə, Şimala  və 

Qərbə   hərəkət   edərkən   əksərən   öz   sevimli   toponimlərini   də 

özləri ilə aparmış və yaşatmışlar.

Bütün bunlar Qəzənfər Kazımovun simasında dilin tarixini 

xalqın,   etnosun   tarixi   ilə   qırılmaz   vəhdətdə   öyrənən,   mənsub 

olduğu xalqın etnik kimliyini dil faktları ilə sübut edən filoloq-

tarixçinin   canlı   portretini   əyaniləşdirir.   Bu   keyfiyyət   onun 

«Homerin   poemaları   və   «Kitabi   Dədə-Qorqud»,   «Avesta», 

28


Azərbaycan və doktor Şəfizadənin elmi qüdrəti», «Azərbaycan 

dili   frazeologiyasının   ən   qədim   qatı»,   «Şumer-türk   əlaqələrinə 

dair   yeni   əsər»   məqalə   və   monoqrafiyalarının   da   elmi 

məzmunundan aydın görünür.



***

Q.Kazımov   Azərbaycan   dilinin   tarixi   keçmişini   onun 

çağdaş durumu ilə paralel araşdıran alimdir. Onun əsərlərinin bir 

qismi   müasir   Azərbaycan   ədəbi   dilinin   aktual   problemlərinin, 

xüsusilə   dilin   bədii   imkanlarının,   obrazlılıq   vasitələrinin,   poetik 

üslubun   əsas   göstəricilərinin   elmi   tədqiq   və   təhlilinə   həsr 

olunmuşdur. Bu baxımdan «Nəsrin şeriyyəti» məqaləsi özünün 

nəzəri məziyyətlərinə görə başqalarından seçilir.

Məlumdur ki, ədəbi dilin və bədii üslubun normalarının 

inkişaf   edib   təkmilləşməsində   söz   sənətkarlarının   –   şair   və 

nasirlərin rolu misilsizdir. Yazıçılar çox zaman ədəbi dilin leksik, 

üslubi və qrammatik normalarına uyğun yazmağa çalışırlar. Lakin 

bu,  heç  də həmişə   ədəbi  dilin  və  bədii  üslubun  inkişafı  üçün 

möhkəm   stimul   ola   bilmir.   Sənətkar   fərdiyyəti   və   orijinallığı 

bəzən   ədəbi   dilin   mövcud   qaydalarının   və   normalarının 

pozulduğu   zamanlarda   yaranır;   əgər   yazıçı   insanı   valeh   edən 

gözəl bir mənzərə, onu həyəcanlandıran dəhşətli bir səhnə, canlı 

bir lövhə yaradarkən, yaxud insan mənəviyyatının ən dərin, gizli 

qatlarını, onun fərdi yaşantılarını, təbii hisslərini canlandırarkən 

mübtəda   ilə  xəbərin,  tamamlığın   yerini   dəyişibsə,  bunu   qüsur 

saymaq təkcə biliksizlik, savadsızlıq yox, həm də zövqsüzlükdür. 

Çünki   mənzum   əsərlərdə   olduğu   kimi,   mənsur   əsərlərdə   də 

«qrammatik normaların, xüsusən söz sırasının pozulması halları 

əsər uğurlu olduqda, nəsrin poeziyasını gücləndirir». (

Qəzənfər 

Kazımov. Sənət düşüncələri.Bakı, 1997, s.13

)

           Adı ilə məzmununun uyğunsuzluq təşkil etməsi, «nəsrin 



poeziyası» ifadəsinin  mücərrəd, bəzi fikirlərin az qala  nəsihət, 

digər   mülahizələrin   isə   bir   qədər   mübahisəli   səslənməsi   – 

məqalənin   elmi   sanbalını   azalda   bilmir.   Müəllif   nəsrin   bədii 

strukturunu   şərtləndirən   mənsur   təhkiyənin   təşkili   prinsipləri, 

yazıçı və şərti müəllif təhkiyələri, onların qarşılıqlı əlaqəsi və dil 

29


xüsusiyyətləri, obraz nitqinin tipikləşdirilməsi barədə geniş elmi 

söhbət açmaqla «bədii dilin loqarifması»nı (M.İbrahimov), onun 

polyar   koordinatlarını   aydınlaşdırmağa,   dil   vahidlərinin   həmin 

koordinatlardakı   yerini   və   funksiyasını   müəyyənləşdirməyə 

çalışır. O, Amerika yazıçısı U.Folknerin «Hər bir romançı uğur-

suzluğa uğramış şairdir» - sözlərinə istinadən nəsrin şeriyyətini 

və nasirin şairliyini həyat və dil həqiqətinə sədaqətində, bu həqi-

qətlərin canlı və təbii təqdimatında görür. 

Nəsrin   şeriyyəti   məsələsi   tədqiqatçının   «Ağ   dərənin 

rənglər aləmi» məqaləsinin də əsas tədqiqat predmetidir. Xalq 

yazıçısı Əkrəm Əylisinin «Ağ dərə» romanından bəhs edən bu 

məqalədə müəllif yazıçının bədii dilini nəsr şeriyyətinin ən gözəl 

və   səciyyəvi   nümunəsi   kimi   qiymətləndirir   və   həmin   şeriyyəti 

yaradan komponentləri – ovqat, söz, səs, ifadə, cümlə  və s. dil 

vasitələrini   dəqiq   göstərərək   yazır:   «Ağ   dərə»   romanında 

şairanəlik Mehdinin düşüncə və təfəkküründə, təbiətə, insanlara, 

səslərə, rənglərə münasibətində, yazıçının təhkiyə dilində, təsvir, 

ifadə vasitə və üsullarında özünü göstərir».

Maqalədə   bu   vasitələrin   hər   birinin   yığcam   və   mənalı 

şərhini   verən   Q.Kazımov   Ə.Əylisli   nəsrini   səciyyələndirən 

ornamentallığın   da   mahiyyətini   açıqlayır:   «Lirik,   ornamental, 

poetik nəsr təsvir edilənin təsvirindən çox, dünyanın emosional 

qavranılmasının   adekvat   təsvirinə  cəhd  edir.  Bu təsvirdə  dün-

yanın «obyektiv» görünüşünün bütün nisbəti pozulur, hadisə və 

əlamətlər   assosiasiyalarla,   emosiyalarla   əlaqələndirilir.   Adət 

olunmuş   əlaqələrin   dağıdılması,   çox   uzaq   ideyaların   əlaqələn-

dirilməsi təsvirin əsas prinsipinə, söz sənətinin əsas metoduna 

çevrilir».

Ornamentallığı «Ağ dərə»nin həm fikir-məzmun, həm də 

söz, ifadə, cümlə qatında izləyən Q.Kazımov doğru qənaətə gəlir 

ki, romanda «fikirlərin munisliyi, həzinliyi ifadə tərzinin zərifliyi 

ilə birləşir, ritm, intonasiya ilə yanaşı, şerə məxsus assonans və 

alliterasiyalar   romanın   dilini   poetikləşdirir....   Əsərdə   «çünki» 

bağlayıcılı   səbəb   budaq   cümlələrinin   çoxluğu   az   qala   müəllif 

üslubunu tanıdan bir əlamət kimi çıxış edir. Romanın dili üçün 

cümlənin əvvəlində işlənən «və» bağlayıcısı da üslubi əlamətdir. 

Bu   cür   cümlələrdə   «və»   təkcə   müxtəlif   cümlələr   və   abzaslar 

30


arasındakı   fikirləri   bağlamağa   deyil,   emosionallığa   da   xidmət 

edir»


Dil həyat həqiqətinin konkret faktıdır. Onun leksik tərkibinə 

müxtəlif   söz   qrupları   daxildir.   Yazıçının   sənətkarlığı   bu   söz 

qruplarından yerində və dərəcəsində istifadə edə bilməsindən çox 

asılıdır.   Yazıçı   öz   əsərində   leksik   vahidlərdən   düzgün   istifadə 

edirsə, onun əsəri məziyyət qazanır, əgər o, bu vahidləri əsərə 

heç bir zərurət olmadan daxil edirsə, bu zaman əsər sönükləşir, 

onun   estetik  dəyəri və  gücü  zəifləmiş olur.  «Dəli Kür»ün dili» 

məqaləsində   tədqiqatçı   bu   romana   məxsus   bədii   gözəlliyin   bir 

çalarını   əsərin   dilinin   təbiiliyində   görür.     Məlumdur   ki,     «Dəli 

Kür»ün sintaksisi   əsasən sadə cümlələr əsasında qurulmuşdur. 

Lakin   bu  xüsusiyyət   mətnə  bəsitlik  yox,  aydın

görünən bir lakoniklik, estetik potensiya gətirir. Q.Kazımov bu 

keyfiyyəti dərhal görür və yüksək dəyərləndirir; aydınlaşdırır ki, 

romanın   «yığcam   və   ifadəli   cümlələr   əsasında   qurulmuş   dili 

hadisələrin bir-birini tez-tez əvəz etməsinə, xarakterlərin daha 

sürətlə   açılmasına   səbəb   olur».   (

Qəzənfər   Kazımov,   Sənət 

düşüncələri, s.40

)

«Dəli Kür»ün dilində işlənmiş etnoqrafik dialektizmlərin, 



arxaik sözlərin yığcam elmi təhlilini verən tədqiqatçı onların bədii 

zərurət nəticəsində işləndiyini və buna görə romanın dilinə canlı 

bir   kolorit   gətirdiyini   faktlarla   əsaslandırır.   Ədibin   bədii 

təsvirlərinin   gözəlliyini   və   təbiiliyini,   yaddaqalan   mənzərələr 

yaratdığını əyaniləşdirmək üçün tədqiqatçının seçdiyi nümunələr 

uğurlu  olduğundan  romana   maraq   və  sevgini  daha   da   artırır: 

«Göy inildəyib şaqqıldadı. Selləmə yağış başladı. Suyun üzü atılıb 

düşdü. Elə bil, Kürü daşa basdılar». «Başı  az qala tavana dəyən, 

pəhləvan cüssəli Cahandar ağanın qara sifəti tunc kimi bozardı, 

iri   həbəşi   dodaqları   titrədi,   qıllı   çatma   qaşlarının   arası 

düyünləndi».

Müasir   Azərbaycan   dilinin,   xüsusilə   bədii   üslubun 

inkişafında yazıçı rolu, nəsr dilinin özünəməxsusluğu, dialekt və 

şivələrin   bədii   dildəki   funksiyası   Q.Kazımovun   əsərlərində 

diqqətlə   öyrənilən   məsələlərdəndir.   Onun   İ.Şıxlı,   S.Əhmədli, 

Anar,   Ə.Əylisli,   Elçin,   F.Kərimzadə,   S.Səxavət   və   b.   nasirlərin 

roman   və   povestlərinə   həsr   olunmuş   məqalələrində,   müxtəlif 

31


çıxışlarında,   müsahibələrində   müasir   nəsr   dilinin   səciyyəvi 

xüsusiyyətləri   təhlil   olunmuş,   adları   çəkilən   sənətkarların 

əsərlərində təzahür  formaları göstərilmişdir.  Tədqiqatçı çağdaş 

nəsr   dilinin   gözəlliyini   və   bu   dili   yaradan   nasirlərin   uğurlarını 

onların   xalq   dilinə   əsaslanmasında,   bu   dilin   saf,   qaynar 

bulağından içməsində, bədiilik imkanlarından  məharətlə istifadə 

edə bilməsində görür. O, müşahidələrini dərinləşdirməklə çağdaş 

yazıçıların   nəsr   dilində   təsadüf  edilən   bir   sıra   leksik   vahidləri, 

məsələn,   şivə   sözlərini   işlədərkən   müəllif   məqsədini   dəqiq 

müəyyənləşdirir.   Bu   baxımdan   alimin   İ.Şıxlı   romanlarının   dili 

haqqında fikirləri maraqlı görünür: «Ayrılan yollar»da da, nəsr 

dilinin gözəl nümunəsi olan «Dəli Kür»də də şivə materiallarına 

müraciət   edilmişdir.   Lakin   bu   əsərlərdə   istifadə   edilmiş   şivə 

elementləri başqa-başqa xarakterdədir. «Ayrılan yollar»da yazıçı 

daha çox məhəlli kolorit yaratmaq, obraz nitqini tipikləşdirmək 

prinsipinə əməl etmiş, «Dəli Kür»də tamamilə başqa məqsəd – 

qarşılığı   olmayan   sözlərlə   ədəbi   dili   zənginləşdirmək   məqsədi 

güdmüşdür».

Çağdaş nəsr dili kimi çağdaş poeziya dili də Q.Kazımovun 

sevimli mövzularındandır. Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar, Hüseyn 

Arif, Söhrab Tahir, Zəlimxan Yaqub kimi şairlərin yaradıcılığına, 

eləcə   də   Azərbaycan   nəşriyyatlarında   çap   olunmuş   bəzi   şeir 

kitablarına   dair   məqalə   və   resenziyalarında   o,   həmin 

sənətkarların poetik üslubunu, məcazlar sistemindən istifadə im-

kanlarını təhlil edir. Məlumdur ki, şeir dilini təhlil etmək olduqca 

çətindir;   buRada   işlənmiş   söz   və   ifadələrin   bədii   yükünü 

müəyyənləşdirmək tədqiqatçıdan xüsusi səriştə tələb edir. Belə 

səriştə   və   bacarıq   Q.Kazımovun   «Heydərbaba   yüksəkliyi» 

məqaləsində aydın görünür.  M.Şəhriyarın məşhur  poemasından 

bəhs   edən   həmin   məqalədə   tədqiqatçı   ədəbi-elmi   təhlilin   isti-

qamətini   kon-     kret  misalların,   söz   və   ifadələrin   üzərinə 

yönəltməklə poemanın bədii məzmun qatını, həyatın bütün ağrı-

acılarını,   uşaqlıq   çağlarının   sevinc   və   qayğılarını   gah   xoş 

duyğular, gah da böyük nisgil və həsrətlə xatırlayan şair qəlbinin 

ən dərin guşələrini aydınlaşdırmış olur. Məhz belə təhlil üsulu 

sübut   edir   ki,   «Heydərbabaya   salam»   poemasının   oxucular 

arasında   dərin   rəğbət   və   məhəbbət   qazanmasının   sirri   təkcə 

32


onun ictimai məzmun qatının dərinliyində yox, həm də ifadə gö-

zəlliyində   –   dilinin   şirinliyində,   şairin   istifadə   etdiyi   bədii   mü-

qayisə,   mübaliğə   və   metaforaların   təbiiliyində,   xalq   dilinin 

zənginliyindən məharətlə bəhrələnməsindədir.



Yüklə 3,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   59




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin