azəri dili
adlandırırdılar».
Başqa bir səhifədə tədqiqatçı fikirlərini daha da
dəqiqləşdirərək yazır: «Azəri» sözü az işlənsə də, unudulmurdu.
Azərbaycan dilini ilk dəfə rəsmi dövlət dili elan edən Şah
İsmayıl… Anadolu türkləri ilə qarışmamaq üçün osmanlıların
sünni məzhəbi müqabilində şiəliyi genişləndirməklə yanaşı, döv-
lət dilini və onun adını da beynəlxalq aləmə tam fərqli şəkildə –
xalqın işlətdiyi kimi çatdırır və bu hal «azəri dili» termininin daha
çox məhdudlaşdırılmasına səbəb olur. Eyni anlayış haqqında iki
termindən «türk dili»nin üstünlük qazanmasında, həqiqətən,
Şah İsmayılın xidməti böyükdür».
Monoqarfiyada elmi şərhini tapan mühüm problemlərdən
biri də belədir: bütün türk xalqlarının dili türk dili olduğu halda,
nə üçün təkcə azərbaycanlılar – Azərbaycan türkləri öz dillərini
həmişə «türk dili» adlandırmışlar? Q.Kazımov bu məsələni xalqın
və dilin genezisi və ictimai-siyasi amillərlə izah edir: «Bütün ilkin
türk tayfaları Ön Asiyada doğulduğu kimi, türk sözü də Ön
Asiyada doğulmuşdur». Sonralar Şərqə yayılmış və yenidən
«güclü bir tufan kimi bütün Qərbə, o cümlədən Cənubi Qafqaza
və daha aşağılara» qayıtmışdır. XI-XII əsrlərdə Azərbaycanın
ərazilərində, demək olar, başdan-başa türklər yaşayırdılar. Onları
həm özləri, həm də xarici səyyah və tarixçilər türk, dillərini isə
türk dili adlandırırdılar.XIII əsrin sonlarında Anadoluda Osmanlı
dövləti yaranmışdı və bu dövlətin dili rəsmi olaraq «Osmanlı
dili» adlanırdı. Xəzərin cənub-şərqində və şərqində isə ümumi
halda türk adlanan hər bir xalqın xüsusi adı vardı və ona görə də
azərilər öz dillərini onlardan ayırmaq üçün «türk dili» adlandırır
və bu zaman heç bir rəqabətlə qarşılaşmırdılar.
23
E.ə. IV əsrdə Azərbaycanın şimalında Albaniya,
cənubunda Atropatena dövləti mövcud olmuş, bu dövlətlərin
ərazilərində yaşayan əhalinin əksəriyyətini türksoylu tayfalar
təşkil etmişdir. E.ə. III əsrdə böyük Hun imperiyasının meydana
çıxması ilə bağlı «türklərin Orta Asiyadan qərbə yeni axınları baş-
lamış, bütün 1-ci minillik boyu yerli əhali yeni türk tayfalarını
qəbul etməli olmuşdur».
Azərbaycan dilinin «lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu
Aratta dövründən miladaqədərki aborigen və gəlmə türk tayfa
dillərinin lüğəti və quruluşu əsasında müəyyənləşmişdir». Müasir
Azərbaycan dilinin «fonetik sistemi, lüğət tərkibi və qrammatik
quruluşu 1-ci minilliyin birinci yarısının məhsuludur. İlkin
feodalizm dövründə (III-V əsrlər) ümumxalq dili kimi təşəkkül
tapan bu dilin qol-qanad açmasında qədim aborigen tayfalarla
yanaşı hun, savar, xəzər, qıpçaq, oğuz, kəngər, türk və s. tayfa
dillərinin böyük rolu olmuşdur». (
Qəzənfər Kazımov. Azərbaycan
dilinin tarixi,s.577
) «Ərəblər Azərbaycana daxil olarkən artıq
vahid Azərbaycan xalqı və onun vahid dili inkişaf prosesi keçirirdi
– ümumiləşməkdə, müxtəlif türkdilli etnosların şivə xü-
susiyyətlərindən təmizlənməkdə, ədəbiləşməkdə idi və türk-azəri
dilinin ədəbiləşməsində ən böyük işi folklor nümunələri
görürüdü… Ayrı-ayrı qohum türk tayfaları min illər boyu yaratmış
olduqları əsatir, əfsanə, rəvayət, nağıl və dastanları böyük
məhəbbətlə bir-birinə ötürür və bu prosesdə dilin de-
mokratikləşməsi, ümumiləşməsi ilə yanaşı, folklor nümunələri də
ümumiləşir və bir tayfanın, bir etnosun yaradıcılıq məhsulu
olmaqdan çıxaraq, bütün xalqın mədəniyyət, ədəbiyyat abidəsinə
çevrilirdi. Ayrı-ayrı tayfaların adı ilə bağlı olan bayatı, varsağı,
əfşarı, qaytağı və s. də bu dövrün məhsuludur. Hazırkı atalar
sözlərinin, məsəllərin, alqışların, qarğışların, vulqar ifadələrin,
tapmacaların, bayatıların, nağılların böyük bir qismi kök etibarilə
həmin dövrün yadigarlarıdır».
Q.Kazımov folklorun ümumiləşməsini şifahi ədəbi dilin
formalaşmasının yekunu hesab edir; Dədə Qorqud boylarını VI-
VIII əsrlərdə Azərbaycan ədəbi dilinin zənginliyini və gözəlliyini
nümayiş etdirən misilsiz abidə kimi dəyərləndirir. Bu cür böyük
miqyaslı elmi gəzişmələr, tarixə obyektiv baxış isə ona öz
24
araşdırmalarını və düşüncələrini inamla tezisləşdirmək
səlahiyyəti qazandırır: «Azərbaycan ədəbi dili səlcuqların
gəlişindən bir neçə yüz il əvvəl təşəkkül tapmışdı. Səlcuqlar
Azərbaycana ayaq basanda artıq Azərbaycan ədəbi dili mövcud
idi».
Azərbaycan dilinin tarixi ilə bağlı Qəzənfər Kazımovun
elmi araşdırmalarının bir qismi müəyyən sözlərin etimoloji təhlili
istiqamətindədir. Hələ elmi fəaliyyətinin ilk dövrlərində o,
etimoloji tədqiqatın əhəmiyyətindən bəhs edib yazırdı:
«Etimologiya dilçiliyin çətin, lakin maraqlı sahələrindəndir. Qədim
tarixi və mədəniyyəti olan hər bir xalq öz tarixinin uzaq
keçmişindən gələn izlərini, qədim adət-ənənələrini, təsərrüfat
həyatını, məişətini, qonşu xalqlarla əlaqə və münasibətini,
mənsub olduğu xalqın təfəkkürünün bəsitdən mürəkkəbə doğru
inkişafını hərtərəfli öyrənmək üçün etimoloji araşdırmalardan da
bir vasitə kimi istifadə edə bilir. Etimoloji tədqiqat bir elm kimi,
xalqa onun keçmişini, qədim mədəniyyətini, ictimai həyatını və
məişətini öyrənmək üçün geniş imkanlar yaradır». (
Q.Kazımov.
Dilçi-etimoloq. V.İ.Lenin ad. APİ-nin «Elmi əsərlər»i, XI seriya,
1969, № 6, s.26
)
Doğrudan da, sözün tarixi eyni zamanda cəmiyyətin,
xalqın, millətin, hətta bəzi baxışlara görə, dünyanın,
bəşəriyyətin, kainatın tarixidir. Hər hansı bir adın düzgün
etimoloji izahı təkcə dil tarixini araşdırmaq üçün deyil, xalqın et-
nik və siyasi tarixini öyrənmək üçün də faydalıdır. Ə.Dəmirçizadə
doğru deyir ki, «sözün törənişi və inkişafı bir çox sirlərin, izi itmiş
naməlum hadisələrin öyrənilməsi, çox zəruri olan məsələlərin
tədqiqində istifadə olunan ən mötəbər və zəngin
mənbələrdəndir… Söz sirlər xəzinəsinin açarıdır».
(
Ə.Dəmirçizadə. 50 söz. Bakı,1968, s.5.
) Bu mənada
«Azərbaycan dilinin tarixi» kitabında Q.Kazımovun bəzi toponim
və etnonimlərin sözaçımına diqqət yetirməsi həm dil tarixinə,
həm də ölkənin və xalqın tarixinə işıq salmaq, bəzi çətin
problemləri aydınlaşdırmaq baxımından lazımlı və əhəmiyyətlidir.
Belə sözlərdən biri «Azərbaycan»dır.
Orta çağlardan başlayaraq, elmi-filoloji fikirdə bu sözün
etimologiyasına dair kifayət qədər geniş söhbət açılmış, müxtəlif
25
xalqların alimləri onun mənşəyi və semantikası haqqında dürlü
fikir və mülahizələr söyləmişlər. Strabon, Müqəddəsi, Yaqut
Həməvi, Qrişman və b. «Azərbaycan» sözünü məşhur sərkərdə
Atropatın adı ilə bağlayırlar. X.Bortolomeo, M.N.Boqolyubov kimi
tədqiqatçılar «Azərbaycan»ı toponim hesab edir və «Avesta»dakı
od tanrısı Atarla əlaqələndirirlər. M.Azərli, T.Musəvi və
Z.Yampolski də «Azərbaycan» - «Atropaten» sözünün əslini-
kökünü od tanrısı «Atar»la bağlayır və onun iki hissədən ibarət
olduğunu bildirirlər. (
M.Azerlu, T.Musevi, Z.Əmpolğskiy. O slove
«Azerbaydjan». Dokladı Akademii Nauk Azerb. SSR, XXX t.,
Baku, 1974, s.81-82
)
«Azərbaycan» sözünün etimologiyası haqqında
İ.Əliyev, Y.Yusifov, Q.Qeybullayev, M.İsmayılov, M.Seyidov və
başqa tədqiqatçılar da söhbət açmış, bu kəlmənin ilkin variantını
müəyyənləşdirməklə onun etnik yiyəsini və leksik mənasını
axtarıb tapmağa çalışmışlar. Onların bir qismi «Azərbaycan» sö-
zünü mənşəcə iran dilləri, digər qismi isə türk dilləri ilə əlaqələn-
dirmişlər. Bu fikirlərin hamısını tənqidi surətdə təhlil edən Q.Kazı-
mova görə «Azərbaycan» sözü öz əsasını
Antarpatkanu/Andarpatkan məskən adından almış və bu
sözlər «Azərbaycan» şəklinə düşənə qədər uzun bir yol
keçmişdir. O da həmkarlarının çoxu kimi bu qənaətə gəlir ki,
«Andarpatianu» ölkə adı tərkib etibarı ilə bir neçə sözün
birləşməsindən yaranmışdır. Sözün sonundakı «u» yad ele-
mentdir;
pat-
ölkə deməkdir və o dövrdə Şərqdə geniş yayılmış,
o cümlədən türkcədə də işlənən
matu
sözüdür; -
an
isə cəm
şəkilçisidir».
Antar
hissəsi iki sözdən ibarətdir:
An
– göy allahının
adıdır,
tar
–
tanrı
deməkdir. Söz bütövlükdə
«An
allahının
ölkəsi»
mənasındadır».(
Q. Kazımov. Azərbaycan dilinin tarixi,
səh.393
)
Q.Kazımovun təhlil etdiyi sözlərdən biri də «Alban»
sözüdür. Bu söz də Q.Kazımova qədər bir çox dilçi, tarixçi və
coğrafiyaşünas alimlərin diqqətini çəkmiş, Plinii, Strabon,
A.Yanovski, N.Marr, Ə.Dəmirçizadə, K.Trever, Z.Yampolski və
başqaları bu sözün
«ağ», «dağ», «yüksəklik», «yuxarı
ölkə», «şimal əyalət», «parlaq səma»
mənalarını açmışlar.
Y.Yusifov və Q.Qeybullayev «Alban» sözünün türk mənşəli
26
olduğunu bildirmişlər (
Azərbaycan tarixi. Bakı, 1994, 146-149;
Q.A.Qeybullaev. K gtnoqenezu azerbaydjanüev. Baku, 1991,
s.76
).
Q.Kazımov da sözün türk mənşəli olduğunu təsdiq edir və
Aran, Ağvan
sözlərinin sinonimi kimi işləndiyini bildirir. Onun
qənaətinə görə,
Alban, Aran
və
Ağvan
sözləri eyni mənalıdır.
«
Alban
sözü tayfa adıdır, etnonim sonralar etnotoponimə
çevrilmişdir. Aran sözü şəxs adı olub, həm də sonralar toponim
kimi işlənmişdir…
Alban
sözünün əsasında
«igid»,
«qəhrəman»
mənasında
«alp»
sözü durduğu kimi,
«aran»
sözünün kökü
«ər» də «kişi», «igid», «cəsur»
mənasındadır».
Monoqrafiyada «kaspi», «xəzər», «sak» və sair sözlərin
də etimologiyasına dair maraqlı fikir və mülahizələr vardır. Təbii
ki, onun bütün tezislərini tam həqiqət kimi qəbul etmək hələlik
çətindir. Alimin özü də etiraf edir ki, kitabda deyilənlərin bəziləri
şəxsi mülahizə, düşüncə və təəssüratların məhsuludur və
gələcəkdə daha dərindən araşdırılacaqdır. Lakin bütövlükdə
«Azərbaycan dilinin tarixi» kitabı Qəzənfər Kazımovun alim-dilçi
qüdrətinin, eridusiyasının və mədəniyyətinin, milli vətəndaş
qeyrətinin əsas atriibutlarını əks etdirən sanballı bir əsərdir və
gələcəkdə daha geniş miqyasda öyrəniləcəkdir…
«Azərbaycan dilinin tarixi» kitabında insanın Yer üzünə,
türklərin Şərqə, Şimala və Qərbə Ön Asiyadan yayılması haqda
elmi konsepsiyanı möhkəmləndirən Q.Kazımov sonrakı
tədqiqatında – «Aşina və Azərbaycan» məqaləsində də çox çətin
bir problemin aydınlaşdırılmasına çan atır. Bu məqaləsində
müəllifi daha konkret məsələlər düşündürür: «Nə üçün bütün
türk xalqlarının adı var, lakin yalnız bizim dilimiz bütün keçən
minilliklərin ərzində «türk dili» adlanmışdır? «Türk» adı harada
və tarixin hansı dövründə meydana gəlmişdir? Böyük türk
xaqanlığının – o xaqanlıq ki, Çin imperatorlarını «bizim
cənubdakı uşaqlar» adlandırırdılar, - əsasını qoymuş Aşina
tayfası ilə Azərbaycanın əlaqələri nədən ibarətdir?». (
Qəzənfər
Kazımov. Dil, Tarix, Poeziya. Bakı,2005,s.97-98)
Məsələni əsaslı
və inandırıcı şəkildə izah etmək üçün çox müxtəlif elmi
mənbələrə, xüsusilə Lev Qumilyovun «Qədim türklər» kitabına
27
müraciət edən tədqiqatçı ilk növbədə «türk»ün genezisini və
tarixini açıqlamalı olur. Onun fikricə, «türk» sözü eyni zamanda
konkret bir tayfanın adıdır. İlk dəfə eradan əvvəl XXIV əsrdə
Assur yazılarında
«turukki»,
şumer-akkad yazılarında isə
turuk/türük
şəklində işlənmiş bu söz Ön Asiyanın –
Azərbaycanın çox güclü tayfalarından birinin adını bildirmişdir.
Yırtıcı assurlar bu tayfadan həmişə qorxub çəkinmiş,
məcburiyyət qarşısında qalaraq, onlarla qohumluq əlaqələri
qurmuşlar. E.ə. III-II minilliklər boyu turukkilərin əsas qüvvəsi
Azərbaycan ərazisində yaşamış, dövlət qurumlarının tərkibində
olmuşlar.
Maraqlıdır ki, böyük türk xaqanlığının əsasını qoymuş
«500 evlik Aşina ailəsi»ni də Orta Asiyada başqa türk
tayfalarından fərqləndirmək üçün «türküt» adlandırmışlar.
Tobalar Şimali Çini fəth edərkən özlərinə tabe etdikləri
tayfalardan biri də «500 evlik Aşina ailəsi» olmuşdur. Şensi
vilayətinin qərbindəki Xesidə yerləşən bu tayfa işğal zamanı
tobaların təbəəliyini qəbul etməyərək, köçüb Altaya getmiş, uzun
müddət Altayın mərkəzində sakitcə yaşayaraq, oturaq həyat
sürmüş, heyvandarlıqla məşğul olmuşlar (bax:
Lev Qumilyov.
Qədim türklər. Bakı, «Gənclik», 1993, s.208
)
Məqalədə
Aşina
tayfa adının mənşəyi, bu tayfanın mifik-
əfsanəvi genezisi, dini görüşləri, məskunlaşdığı ərazilər,
məşğuliyyəti, onların köçəri adlandırılmasının səbəbləri
haqqında informasiyalar,
Aşina, baqa, irgen, tenqri
sözlərinin
izahı da tədqiqatçının əsas konsepsiyasının aydınlaşmasına xid-
mət edir. Həmin konsepsiyanın başlıca müddəaları isə belədir:
türkün beşiyinin Altay hesab olunması barədə fikirlər tam yan-
lışdır; Altayın türk əhalisi Ön Asiya miqrantlarıdır;
Altay
adının
özü oraya Ön Asiyadan aparılmışdır; türklər Şərqə, Şimala və
Qərbə hərəkət edərkən əksərən öz sevimli toponimlərini də
özləri ilə aparmış və yaşatmışlar.
Bütün bunlar Qəzənfər Kazımovun simasında dilin tarixini
xalqın, etnosun tarixi ilə qırılmaz vəhdətdə öyrənən, mənsub
olduğu xalqın etnik kimliyini dil faktları ilə sübut edən filoloq-
tarixçinin canlı portretini əyaniləşdirir. Bu keyfiyyət onun
«Homerin poemaları və «Kitabi Dədə-Qorqud», «Avesta»,
28
Azərbaycan və doktor Şəfizadənin elmi qüdrəti», «Azərbaycan
dili frazeologiyasının ən qədim qatı», «Şumer-türk əlaqələrinə
dair yeni əsər» məqalə və monoqrafiyalarının da elmi
məzmunundan aydın görünür.
***
Q.Kazımov Azərbaycan dilinin tarixi keçmişini onun
çağdaş durumu ilə paralel araşdıran alimdir. Onun əsərlərinin bir
qismi müasir Azərbaycan ədəbi dilinin aktual problemlərinin,
xüsusilə dilin bədii imkanlarının, obrazlılıq vasitələrinin, poetik
üslubun əsas göstəricilərinin elmi tədqiq və təhlilinə həsr
olunmuşdur. Bu baxımdan «Nəsrin şeriyyəti» məqaləsi özünün
nəzəri məziyyətlərinə görə başqalarından seçilir.
Məlumdur ki, ədəbi dilin və bədii üslubun normalarının
inkişaf edib təkmilləşməsində söz sənətkarlarının – şair və
nasirlərin rolu misilsizdir. Yazıçılar çox zaman ədəbi dilin leksik,
üslubi və qrammatik normalarına uyğun yazmağa çalışırlar. Lakin
bu, heç də həmişə ədəbi dilin və bədii üslubun inkişafı üçün
möhkəm stimul ola bilmir. Sənətkar fərdiyyəti və orijinallığı
bəzən ədəbi dilin mövcud qaydalarının və normalarının
pozulduğu zamanlarda yaranır; əgər yazıçı insanı valeh edən
gözəl bir mənzərə, onu həyəcanlandıran dəhşətli bir səhnə, canlı
bir lövhə yaradarkən, yaxud insan mənəviyyatının ən dərin, gizli
qatlarını, onun fərdi yaşantılarını, təbii hisslərini canlandırarkən
mübtəda ilə xəbərin, tamamlığın yerini dəyişibsə, bunu qüsur
saymaq təkcə biliksizlik, savadsızlıq yox, həm də zövqsüzlükdür.
Çünki mənzum əsərlərdə olduğu kimi, mənsur əsərlərdə də
«qrammatik normaların, xüsusən söz sırasının pozulması halları
əsər uğurlu olduqda, nəsrin poeziyasını gücləndirir». (
Qəzənfər
Kazımov. Sənət düşüncələri.Bakı, 1997, s.13
)
Adı ilə məzmununun uyğunsuzluq təşkil etməsi, «nəsrin
poeziyası» ifadəsinin mücərrəd, bəzi fikirlərin az qala nəsihət,
digər mülahizələrin isə bir qədər mübahisəli səslənməsi –
məqalənin elmi sanbalını azalda bilmir. Müəllif nəsrin bədii
strukturunu şərtləndirən mənsur təhkiyənin təşkili prinsipləri,
yazıçı və şərti müəllif təhkiyələri, onların qarşılıqlı əlaqəsi və dil
29
xüsusiyyətləri, obraz nitqinin tipikləşdirilməsi barədə geniş elmi
söhbət açmaqla «bədii dilin loqarifması»nı (M.İbrahimov), onun
polyar koordinatlarını aydınlaşdırmağa, dil vahidlərinin həmin
koordinatlardakı yerini və funksiyasını müəyyənləşdirməyə
çalışır. O, Amerika yazıçısı U.Folknerin «Hər bir romançı uğur-
suzluğa uğramış şairdir» - sözlərinə istinadən nəsrin şeriyyətini
və nasirin şairliyini həyat və dil həqiqətinə sədaqətində, bu həqi-
qətlərin canlı və təbii təqdimatında görür.
Nəsrin şeriyyəti məsələsi tədqiqatçının «Ağ dərənin
rənglər aləmi» məqaləsinin də əsas tədqiqat predmetidir. Xalq
yazıçısı Əkrəm Əylisinin «Ağ dərə» romanından bəhs edən bu
məqalədə müəllif yazıçının bədii dilini nəsr şeriyyətinin ən gözəl
və səciyyəvi nümunəsi kimi qiymətləndirir və həmin şeriyyəti
yaradan komponentləri – ovqat, söz, səs, ifadə, cümlə və s. dil
vasitələrini dəqiq göstərərək yazır: «Ağ dərə» romanında
şairanəlik Mehdinin düşüncə və təfəkküründə, təbiətə, insanlara,
səslərə, rənglərə münasibətində, yazıçının təhkiyə dilində, təsvir,
ifadə vasitə və üsullarında özünü göstərir».
Maqalədə bu vasitələrin hər birinin yığcam və mənalı
şərhini verən Q.Kazımov Ə.Əylisli nəsrini səciyyələndirən
ornamentallığın da mahiyyətini açıqlayır: «Lirik, ornamental,
poetik nəsr təsvir edilənin təsvirindən çox, dünyanın emosional
qavranılmasının adekvat təsvirinə cəhd edir. Bu təsvirdə dün-
yanın «obyektiv» görünüşünün bütün nisbəti pozulur, hadisə və
əlamətlər assosiasiyalarla, emosiyalarla əlaqələndirilir. Adət
olunmuş əlaqələrin dağıdılması, çox uzaq ideyaların əlaqələn-
dirilməsi təsvirin əsas prinsipinə, söz sənətinin əsas metoduna
çevrilir».
Ornamentallığı «Ağ dərə»nin həm fikir-məzmun, həm də
söz, ifadə, cümlə qatında izləyən Q.Kazımov doğru qənaətə gəlir
ki, romanda «fikirlərin munisliyi, həzinliyi ifadə tərzinin zərifliyi
ilə birləşir, ritm, intonasiya ilə yanaşı, şerə məxsus assonans və
alliterasiyalar romanın dilini poetikləşdirir.... Əsərdə «çünki»
bağlayıcılı səbəb budaq cümlələrinin çoxluğu az qala müəllif
üslubunu tanıdan bir əlamət kimi çıxış edir. Romanın dili üçün
cümlənin əvvəlində işlənən «və» bağlayıcısı da üslubi əlamətdir.
Bu cür cümlələrdə «və» təkcə müxtəlif cümlələr və abzaslar
30
arasındakı fikirləri bağlamağa deyil, emosionallığa da xidmət
edir»
Dil həyat həqiqətinin konkret faktıdır. Onun leksik tərkibinə
müxtəlif söz qrupları daxildir. Yazıçının sənətkarlığı bu söz
qruplarından yerində və dərəcəsində istifadə edə bilməsindən çox
asılıdır. Yazıçı öz əsərində leksik vahidlərdən düzgün istifadə
edirsə, onun əsəri məziyyət qazanır, əgər o, bu vahidləri əsərə
heç bir zərurət olmadan daxil edirsə, bu zaman əsər sönükləşir,
onun estetik dəyəri və gücü zəifləmiş olur. «Dəli Kür»ün dili»
məqaləsində tədqiqatçı bu romana məxsus bədii gözəlliyin bir
çalarını əsərin dilinin təbiiliyində görür. Məlumdur ki, «Dəli
Kür»ün sintaksisi əsasən sadə cümlələr əsasında qurulmuşdur.
Lakin bu xüsusiyyət mətnə bəsitlik yox, aydın
görünən bir lakoniklik, estetik potensiya gətirir. Q.Kazımov bu
keyfiyyəti dərhal görür və yüksək dəyərləndirir; aydınlaşdırır ki,
romanın «yığcam və ifadəli cümlələr əsasında qurulmuş dili
hadisələrin bir-birini tez-tez əvəz etməsinə, xarakterlərin daha
sürətlə açılmasına səbəb olur». (
Qəzənfər Kazımov, Sənət
düşüncələri, s.40
)
«Dəli Kür»ün dilində işlənmiş etnoqrafik dialektizmlərin,
arxaik sözlərin yığcam elmi təhlilini verən tədqiqatçı onların bədii
zərurət nəticəsində işləndiyini və buna görə romanın dilinə canlı
bir kolorit gətirdiyini faktlarla əsaslandırır. Ədibin bədii
təsvirlərinin gözəlliyini və təbiiliyini, yaddaqalan mənzərələr
yaratdığını əyaniləşdirmək üçün tədqiqatçının seçdiyi nümunələr
uğurlu olduğundan romana maraq və sevgini daha da artırır:
«Göy inildəyib şaqqıldadı. Selləmə yağış başladı. Suyun üzü atılıb
düşdü. Elə bil, Kürü daşa basdılar». «Başı az qala tavana dəyən,
pəhləvan cüssəli Cahandar ağanın qara sifəti tunc kimi bozardı,
iri həbəşi dodaqları titrədi, qıllı çatma qaşlarının arası
düyünləndi».
Müasir Azərbaycan dilinin, xüsusilə bədii üslubun
inkişafında yazıçı rolu, nəsr dilinin özünəməxsusluğu, dialekt və
şivələrin bədii dildəki funksiyası Q.Kazımovun əsərlərində
diqqətlə öyrənilən məsələlərdəndir. Onun İ.Şıxlı, S.Əhmədli,
Anar, Ə.Əylisli, Elçin, F.Kərimzadə, S.Səxavət və b. nasirlərin
roman və povestlərinə həsr olunmuş məqalələrində, müxtəlif
31
çıxışlarında, müsahibələrində müasir nəsr dilinin səciyyəvi
xüsusiyyətləri təhlil olunmuş, adları çəkilən sənətkarların
əsərlərində təzahür formaları göstərilmişdir. Tədqiqatçı çağdaş
nəsr dilinin gözəlliyini və bu dili yaradan nasirlərin uğurlarını
onların xalq dilinə əsaslanmasında, bu dilin saf, qaynar
bulağından içməsində, bədiilik imkanlarından məharətlə istifadə
edə bilməsində görür. O, müşahidələrini dərinləşdirməklə çağdaş
yazıçıların nəsr dilində təsadüf edilən bir sıra leksik vahidləri,
məsələn, şivə sözlərini işlədərkən müəllif məqsədini dəqiq
müəyyənləşdirir. Bu baxımdan alimin İ.Şıxlı romanlarının dili
haqqında fikirləri maraqlı görünür: «Ayrılan yollar»da da, nəsr
dilinin gözəl nümunəsi olan «Dəli Kür»də də şivə materiallarına
müraciət edilmişdir. Lakin bu əsərlərdə istifadə edilmiş şivə
elementləri başqa-başqa xarakterdədir. «Ayrılan yollar»da yazıçı
daha çox məhəlli kolorit yaratmaq, obraz nitqini tipikləşdirmək
prinsipinə əməl etmiş, «Dəli Kür»də tamamilə başqa məqsəd –
qarşılığı olmayan sözlərlə ədəbi dili zənginləşdirmək məqsədi
güdmüşdür».
Çağdaş nəsr dili kimi çağdaş poeziya dili də Q.Kazımovun
sevimli mövzularındandır. Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar, Hüseyn
Arif, Söhrab Tahir, Zəlimxan Yaqub kimi şairlərin yaradıcılığına,
eləcə də Azərbaycan nəşriyyatlarında çap olunmuş bəzi şeir
kitablarına dair məqalə və resenziyalarında o, həmin
sənətkarların poetik üslubunu, məcazlar sistemindən istifadə im-
kanlarını təhlil edir. Məlumdur ki, şeir dilini təhlil etmək olduqca
çətindir; buRada işlənmiş söz və ifadələrin bədii yükünü
müəyyənləşdirmək tədqiqatçıdan xüsusi səriştə tələb edir. Belə
səriştə və bacarıq Q.Kazımovun «Heydərbaba yüksəkliyi»
məqaləsində aydın görünür. M.Şəhriyarın məşhur poemasından
bəhs edən həmin məqalədə tədqiqatçı ədəbi-elmi təhlilin isti-
qamətini kon- kret misalların, söz və ifadələrin üzərinə
yönəltməklə poemanın bədii məzmun qatını, həyatın bütün ağrı-
acılarını, uşaqlıq çağlarının sevinc və qayğılarını gah xoş
duyğular, gah da böyük nisgil və həsrətlə xatırlayan şair qəlbinin
ən dərin guşələrini aydınlaşdırmış olur. Məhz belə təhlil üsulu
sübut edir ki, «Heydərbabaya salam» poemasının oxucular
arasında dərin rəğbət və məhəbbət qazanmasının sirri təkcə
32
onun ictimai məzmun qatının dərinliyində yox, həm də ifadə gö-
zəlliyində – dilinin şirinliyində, şairin istifadə etdiyi bədii mü-
qayisə, mübaliğə və metaforaların təbiiliyində, xalq dilinin
zənginliyindən məharətlə bəhrələnməsindədir.
Dostları ilə paylaş: |