.
Doğrudur, bu çoban
məsələsi Beyrək boyunda da var, lakin Salur Qazanın evinin
87
yağmalandığını təsvir edən boyda daha güclüdür. Qaraca çoban
600 nəfərlik kafər qoşunu ilə vuruşur, iki qardaşını qurban verir,
sonra da Qazan xanın ardınca gedib onun ailəsini xilas etməyə kö-
mək edir. «Odisseya»da çoban Yevmey və çobanbaşı Filoti Odiss-
eyin mal-qarasını, donuz, qoyun və keçi sürülərini sədaqətlə qo-
ruyur, Odisseyin gəlməsini, Penelopa məftunlarının rədd edilməsini
arzulayır, hər gün onların kəsib yedikləri mal-heyvanın bu ailəyə
böyük zərər vurduğunu düşünürlər:
Allahsifət çoban Yevmey yaşayırdı. O, ağanın
İşinə can yandırmaqda kölələrdən seçilirdi. (528)
Çobanbaşı Filoti isə bu 20 ildə Odisseyin gəlib çıxmadığını
gördükdə hətta baş allah Zevsə asi olur:
Ey Zevs ata! Allahların amansızı sən özünsən,
İnsanı sən törətsən də, rəhmin gəlmir ona əsla,
Onu çox-çox bədbəxtliyə, dərdə düçar eləyirsən!
(603)
Qaraca çoban kimi, Yevmey və Filoti də əldə silah Odisseyin
düşmənləri ilə vuruşmalı, onun ailəsini xilas etməli olurlar.
Odissey Penelopa ilə evlənmək istəyən itakalıların yemək-içmək
məclisini, Beyrək isə Yalançı oğlu Yırtacuğun şülən məclisini dağıdır,
bütün yemək-içmək qazanlarını çevirir. «Beyrək şülən yeməginin
üzərinə gəldi. Qarnın toyurdıqdan sonra qazanları dəpdi-dökdi,
çevirdi. Yəxninin kimini sağına, kimini solına atar. Sağdan gedəni sağ
alur, soldan gedəni sol alur». (64) Odissey də yeyib-içdikdən sonra elə
bir savaş başlayır ki, hər şey bir-birinə qarışır. Düşmənin özü öz əli ilə
yemək-içmək məclisini alt-üst edir:
Ayağıyla vurub yıxdı önündəki masanı da,
Döşəməyə səpələndi masadakı yeməklər də,
Qızarmış ət, bir də çörək batdı yerin çirkabına. (618)
Hər iki əsərdə
qəhrəmanların oğluna və oğlunun döyüş
yoldaşlarına xəyanət motivi vardır. Çuğullayıb Dirsə xana öz
88
oğlunu – Buğacı oxlatdırdıqları kimi, Penelopanın məftunları da
Odisseyin oğlunu məhv etmək istəyir, bunun üçün gəmi ilə silahlı
dəstə də göndərirlər:
Penelopa ilə evlənmək üçün gələnlər çoxdur:
Tək Dulixi adasından əlli iki adam gəlib,
Hamısı gənc, əsilzadə, yanlarında altı nökər.
İyirmi dörd adlı-sanlı cavan isə Zamdan gəlib,
Düz iyirmi əyan oğlu gəlib Zakinf adasından;
Bizim yerli zadəgandan elçi düşən on ikidir. (557)
Onlar atası haqqında məlumat almaq üçün Troya müha-
ribəsi qəhrəmanları ilə (Nestorl, Menelay və başqaları ilə) görüşə
gedən Telemaxı qayıdan baş dəstəsi ilə birlikdə məhv etmək is-
təyirlər:
Onun əziz oğlunu da İtakaya qayıdanda
Həlak etmək istəyirlər. Atasının sorağıyla
Pilosa və Lakedemon diyarına gedibdir o. (426)
Həm «Odisseya»da, həm də «Dədə Qorqud»da qəhrəmanın
qadını axıra qədər öz ərinə sədaqətlə yaşayır, ömrü ah-vayla keçir.
16 il sonra Beyrəyin qanlı köynəyini gördükdə Banıçiçək yenə şivən
qoparır: «Tartdı, yaqasın yırtdı. Acı tırnaq ağ yüzinə aldı-çaldı. Güz
alması kibi al yanağını yırtdı. «Vay, göz açub gördigim, könül verib
sevdigim! Vay, al duvağım iyəsi! Vay, alnum-başım umudı, xan
Beyrək!» –deyü ağladı». (58) Yaxud tanımadığı Beyrəyin suallarına
Banıçiçəyin cavabı:
Beyrək gedəli Bam-bam dəpə başına çıqdığım çoq,
Qarğu kibi qara saçum yolduğum çoq.
Güz alması kibi al yanağım yırtdığım çoq.
Gələnlə gedəndən sorduğum çoq.
«Vardı, gəlməz bəg yigidim, xan yigidim Beyrək» - deyü
ağladığım çoq.(65)
89
Penelopa Odisseyin gəlmədiyini görüb 20 il sonra yenə
özünə ölüm arzulayır:
Zevsin qızı Artemida, ey qüdrətli pak ilahə,
Kaş bu saat tuşlayaydın oxunu düz ürəyimə!
Ya da güclü bir qasırğa məni yerdən ayıraydı,
Zil qaranlıq yollar ilə uzaqlara aparaydı,
Burulğanlı Okean-çay mənsəbinə tullayaydı! (600)
Yenə:
O yatağı gecə-gündüz çəkdiyim ah bürümüşdür,
O yatağı gözlərimdən axan yaşlar suvarmışdır.(565)
Ya ilahə Artemida oxla vurub öldürəydi,
Heç olmasa, yer altında görəydim mərd Odisseyi.(600)
Hər iki əsərdə ağaca müqəddəs varlıq kimi baxılır. Uruzu
ağaca bağlayıb yandırmaq istəyirlər. «Mərə, kafər, aman! Tənrinin
birliginə yoqdır güman! Qoun məni bu ağacla söyləşəyim!» – deyə
ağacı Məkkə ilə Mədinənin qapsı, Museyi-Kazimin əsası, böyük-
böyük suların körpüsü, qara-qara dənizlərin gəmisi, Şahi-Mərdan
Əlinin Düldülünün yəhəri, Zülfüqarın qəbzəsi, şah Həsənlə Hüseynin
beşiyi adlandırır və ondan nicat diləyir:
Məni sana asarlar, götürməgil, ağac!
Götürəcək olursan, yigitligüm səni tutsun, ağac! (48)
Odissey isə Aid dünyasına (o biri dünyaya) gedir ki, öz
evinə necə dönmək lazım gəldiyini müqəddəs ağacdan öyrənsin:
Odisseyin Dolonaya getdiyini dedi Fedon.
Gedibdir ki, İtakaya geri dönmək barəsində
Sirli palıd ağacından öyrənsin Zevs məramını:
Öyrənsin ki, öz evinə gizli getsin, yoxsa açıq? (592)
Hər iki əsərdə hadisələr əvvəlcədən yuxu vasitəsilə xəbər verilir.
«Dədə Qorqud»da yuxu mənfi hadisəni, bədbəxtliyi, «Odisseya»da
bədbəxtlik içərisində şad xəbəri çatdırır. Qazan xan oğlu Uruzu 300 igidi
ilə yurdunda qoyub, bəylərlə ova gedir və yeyib-içib yatarkən dəhşətli
90
yuxu görür: «Bilürmisən, qarındaşım Qaragünə, düşimdə nə göründü?
Qara qayğılu vaqeə gördüm. Yumruğımda talbınan şahin bənim
quşumı alur gördüm. Gögdən ildırım ağ ban evim üzərinə şaqır gör-
düm. Düm qara pusarıq ordımın üzərinə tökülü gördüm. Quduz qurtlar
evimi dəlir gördüm. Qara dəvə ənsəmdən qarvar gördüm. Qarğu kibi
qara saçım uzanır gördüm, uzanıban gözümi örtür gördüm. Biləgüm-
dən on barmağımı qanda gördüm… Xanım qardaş, mənim bu düşimi
yorğıl mana» - dedi». (44) Yuxu Qazan xanın evinin yağmalandığını,
oğlunun, qadınının dustaq olduğunu xəbər verir.
Poemada isə Penelopa hələ tanımadığı, lakin macəralarını dinlə-
yib söhbət etdiyi əri Odisseyə gecə gördüyü yuxunu danışır, o zaman
danışır ki, hələ Odissey Penelopa məftunlarına silah qalldırmayıb və adi
bir yolçu kimi tanınır:
Bir də, qərib, mən gördüyüm bir yuxunu şərh et mənə:
Gördüm ki, düz iyirmi qaz suda üzən buğdaları
Dənləyirlər. Mən tamaşa eyləyərək şadlanıram.
Birdən dağdan uçub gələn əyricaynaq nəhəng qartal
Hamısının boğazını üzüb atdı bir tərəfə.
Yerdə qaldı cəmdəkləri. Qartal yenə pərvazlandı.
Mən yuxuda çox ağlayıb inildədim…
Birdən qartal uçub gəldi, qondu damın dirəyinə,
İnsan kimi dil açaraq mənə toxdaq verib dedi:
-Adlı-sanlı İkarinin aqil qızı, ruhdan düşmə!
Gördüklərin yuxu deyil, baş verəcək həqiqətdir.(597)
Elə də olur və sonrakı gün Odissey Penelopa
məftunlvarının cəmdəklərini otaqda sərili qoyur.
Banıçiçək ozanın Beyrək olduğuna, Penelopa isə yad adamın
Odissey olduğuna inanmır, onları yoxlamaq üçün sınaqdan
keçirirlər. Beyrək Banıçiçəyin qalxıb oynamasını tələb edir. Banıçiçək
Beyrəyi tanımır və Qısırca yengəni, Boğazca Fatmanı oynamaq üçün
qaldırıb onu başdan eləmək istəyir. Mümkün olmadıqda özü
oynamalı olur. Beyrək onun barmağındakı üzüyü istəyir. Nəticədə
sınaq üçün imkan yaranır. «Altun yüzükdə çoq nişan vardır. Altun
yüzigi istərsən, nişanın söylə» dedi. Beyrək aydır:
91
Alan sabah, xan qızı, yerimdən turmadımmı?
Boz ayğırın belinə binmədimmi?
Sənin odan üzərinə sığın-keyik yıqmadımmı?
Sən məni yanına qağırmadınmı?
Sənin atunı mənim atım keçmədimi?
Ox atanda mən sənin oxını yarmadımmı?
Kürəşdə mən səni basmadımmı?
Üç öpüb, bir dişləyüb, altun yüzigi barmağına
keçürmədimmi?
Sevişdigin Bamsı Beyrək mən degilmiyəm? – dedi.
Böylə digəc qız tanıdı, bildi kim, Beyrəkdir. Cübbəsilə,
çuxasilə Beyrəgin ayağına düşdi». (65)
Penelopa da Odisseyə çox soyuq münasbət bəsləyir.
Odissey təəccüb edir:
Düz iyirmi ildən sonra çətinliklə dönmüş əri
İnanmıram, başqa qadın belə soyuq qarşılaya.(632)
Odissey bütün Penelopa məftunlarını qırıb qurtardıqdan sonra
da arvadının onu tanımadığını, qəbul etmədiyini gördükdə bir növ
əsəbiləşir, yatmaq istədiyini bildirir.
Penelopa onu yoxlamaq istəyir, oğlu Telemaxa deyir:
Amma ki, o, Odisseysə, qayıdan o özüdürsə,
Onda biri-birimizi asanlıqla tanıyarıq,
Çünki elə əlamətlər var ki, yalnız biz bilirik.(631)
Ona görə də Penelopa xidmətçi kəniz Yevrikleyaya tapşırır ki,
ona dəhlizdə yer salsın. Məqsəd sirli çarpayı barədə onun bir şey
bilib-bilmədiyini yoxlamaqdır.
Onun bu göstərişi Odisseyi daha da haldan edir, o, güman
edir ki, burda olmadığı müddətdə onun öz əli ilə düzəltdiyi
çarpayını tərpədiblər, məcbur olur ki, çarpayının arvadı ilə ona
məlum olan sirlərini söyləsin:
De, yerini dəyişdirən kimdir mənim çarpayımın?..
92
Bir sirri var – mən bilirəm, çünki mənəm düzəldəni!..
Çünki elə əlamətlər var ki, yalnız biz bilirik. (631)
Bildirir ki, onların yataq otağındakı çarpayını o özü düzəl-
dib, iri zeytun ağacını kəsib, burğu ilə deşib, çarpayını ona bərki-
dib. Bir ayağı kötükdür, onu tərpətmək olmaz. Naxışı fil
sümüyündən, qızıldan və gümüşdəndir. «Penelopa, nişanları
budur həmin çarpayının!» (633)
Belə dedi, xanımın həm dizi əsdi, həm ürəyi,
Eşitdiyi nişanələr dəqiq idi başdan-başa. (633)
Hər iki əsərdə qəhrəmanı əvəz etmək istəyən düşmən qüvvə
sınağa çəkilir. «Odisseya»da məsələ daha aydındır. 20 ildən sonra
da ərinin gəlmədiyini görən Penelopa məcbur olub öz məftunlarına
belə bir şərt qoyur: onu almaq istəyən şəxs Odisseyin ox-yayını
götürüb, oxu dalbadal düzülmüş 12 baltanın sap yerindən
keçirməlidir:
Allahsifət Odisseyin böyük yayı bax burdadır,
Kim o yayın kirişini asanlıqla darta bilsə,
Bu oxu on iki balta yarığından düz keçirsə,
Mən bu varlı, əziz, qəşəng ər evini tərk edərək
Həmin yarış qalibinin arxasınca gedəcəyəm! (609)
Qapı tərəfdə bir küncdə oturmuş Odissey (hələ tanınmır)
özü baltaların tiyəsini eyni səviyyədə yerə basdırır, diblərini
torpaqla doldurur, ayaqlayıb bərkidir ki, yıxılmasınlar. Lakin
Penelopa məftunlarından heç biri onun yayının kirişini çəkməyi,
yayı dartmağı bacarmır. Hətta kirişi qızdırıb yağlasalar da, dartıb
əyə bilmirlər. Dilənçi vəziyyətdə qapı ağzında əyləşmiş Odissey
də özünü sınamaq istədiyini bildirir. Lakin qonaqlar bunu təhqir
sayırlar. Odisseyin oğlu Telemaxın və Penelopanın israrı ilə ox-
yayı ona da verirlər. Odissey yayı dartıb oxu buraxır və baltaların
sap yerindən keçirir. Eyni zamanda bu yolla öz ox-yayını da əldə
etmiş olur.
93
«Dədə Qorqud»da isə məsələ pozulmuşdur. Eyni mərasim sə-
bəbsiz icra edilir, Banıçiçəyin heç bir tələbi olmadan keçirilir. Görü-
nür, burada iddiaçının tək olduğu nəzərə alınmışdır. Əsas şərt
Beyrəkdən xəbər gətirilməsi ilə məhdudlaşdırılmışdır ki, bunu da Ya-
lançı oğlu Yalançuq yerinə yetirir. Amma oxatma sınağı keçirilir və
Oğuz igidləri Banıçiçəyi əldə etmək üçün yox, öz igidliklərini nümayiş
etdirmək üçün oxatma yarışı keçirirlər. Dəvə çuvalını bədəninə ke-
çirmiş Beyrək məclisə gəlir. Oğuz igidləri bəyin – Yalançuğun üzü-
yünü nişan qoyub ox atırlar. Budaq, Uruz, Şir Şəmsəddin və başqa
Oğuz igidləri ox atdıqda Beyrək «Əlün var olsun!» deyir, göygü
atanda «Əlin qurusun, parmaqların çürisün, hey, tonuz oğlı tonuz, -
deyirdi, - göygülərə qurban ol!» - deyirdi». Nəhayət, Yalançuq əsəbi-
ləşir, öz ox-yayını ona verir ki, «mənim yayımı çək, yoxsa şimdi
boynın ururam». Beyrək yayı çəkir, yay paralanır. Yalançuq Beyrəyin
yayını gətirməyi tələb edir. Beyrək öz yayını gördükdə ağlayır və yayı
çəkib oxu buraxır, Yalançuğun üzüyünü paralayır.(63)
Burada bir neçə məntiqsizlik var: Bu yarış nə məqsədlə keçi-
rilir? Nə üçün göygünün üzüyünü nişan qoyublar? Və sonra
Beyrək «göygülərə qurban ol!» deyir - toy bir nəfərin olduğu
halda, «göygü» sözü niyə cəm haldadır? Belə çıxır ki, Dəli Qarcar
da, Şir Şəmsəddin də, Uruz da evlənirmiş bu toyda, bunların
hamısı kürəkən imiş. Amma belə deyil.
Yenə birinci suala haqq qazandırmaq olar: toydur, şənlikdir,
ona görə də Oğuz igidləri at çapır, ox atır, igidlik göstərirlər. Sonrakı
suallara cavab tapmaq olmur. Süjet pozulub. «Odisseya» əsərində
kürəkən olmaq, Penelopa ilə evlənmək istəyən çoxdur, burada isə
təkdir. Balta əvəzinə üzükdür, bu, üç min il əvvəlin deyil, sonrakı
dövrün «yarışı çətinləşdirməsidir». Lakin məhz nə üçün göygünün
üzüyü nişan qoyulub? – bunu da anlamaq olur - istəmirlər ki,
Yalançuq Banıçiçəklə evlənsin, heç kəsin ürəyindən deyil. Və ya
bəlkə o özü yarışa başlamaq, şənlik yaratmaq üçün bu vasitəni
seçib. Bəs «göygülərə qurban ol!» nə deməkdir? Bizə elə gəlir ki,
bu, ən qədim süjetin qalığıdır. Balta üzüklə, çox adam tək adamla
əvəz olunub, amma iddiaçı çoxluğu mexaniki olaraq saxlanılıb.
Hər iki qəhrəmanın ox-yayı da başqalarının ox-yayından fərqli-
dir. Hər adam onların yayını dartıb-əymək qüdrətinə malik deyil. Və
94
hər iki qəhrəman ox-yayını əlinə alarkən dəruni hisslər keçirir, dü-
şüncələrə dalır, onu çox asanlıqla idarə edir.
Bu cür uyğun və oxşar cəhətlər yenə tapmaq olar.
Hər iki əsərdə sədaqətli çobanlara qayğı var. Qazan xan
ailəsini, mal-dövlətini xilas etmək üçün gedəndə Qaraca çobana
deyir: «Allah mənim evimi qurtaracaq olarsa, səni əmiraxur
eyləyəyin» - dedi. İkisi bilə yola girdi». (46) Və düşmən üzərində
qələbədən sonra sözünü yerinə yetirir də: «Qaracıq çobanı əmir-
axur elədi. Yedi gün, yedi gecə yemə-içmə oldı» (50)
Odissey isə Penelopa məftunları ilə döyüşə başlamamış
sədaqətli çobanları Filotilə və Yevmeyə özünü tanıdaraq deyir:
Ey naxırçı və ey çoban, heç bilmirəm deyim sizə,
Ya deməyim öz sözümü. Ürəyim əmr edir ki, de!
Bilin ki, o – mən özüməm! Başıma çox bəla gəlib…
Allahların köməyilə yağıları məhv eləsəm,
Sizi dərhal evləndirib mal da, mülk də verəcəyəm
Öz evimin lap yanında sizə də ev tikiləcək.
Telemaxın qardaşı və dostu sizi biləcəyəm. (612)
Hər iki dövrdə köləyə bu cür münasibət uyğun və
səxavətlidir.
Həm «İliada»da, həm də «Dədə Qorqud»da
oğul həsrəti
ilə beli bükülmüş ata surəti vardır.
Beyrəyin gəldiyini atasına xəbər verirlər. Əvvəl gəlini Banıçi-
çək, ardınca da Qazan xan Baybörə bəyə şad xəbəri çatdırır.
Sevinc içərisində olan Baybörə deyir: «Oğlım idigin ondan biləyim,
sırça barmağını qanatsun, qanını dəstmala dürtsün, gözimə
sürəyin, açılacaq olursa, oğlım Beyrəkdir!» - dedi.
Zira ağlamaqdan gözləri görməz olmış idi. Dəstmalı gözinə
silcək, allah-təalanın qüdrətilə gözi açıldı. Atası-anası güldilər.
Beyrəgin ayağına düşdilər». (66)
Odissey mülkünü və ailəsini xilas etdikdən sonra atası
Layerti görməyə gedir. Vəziyyətini öyrənmək üçün əvvəl özünü
tanıtmır:
Atasının ürəksıxan görkəmini - onu tamam
95
Əldən salmış qocalığı görən kimi mərd Odissey
Uca armud ağacının altda durub çox ağladı. (643)
Sonra tanışlıq verir. Beyrəyin atası kimi, qoca Layert də
inanmaq üçün şərt qoyur:
Doğrudan da, əgər oğlum Odisseyin özüsənsə,
Bir nişanə göstər mənə ki, yəqinlik hasil edim. (645)
Odissey həm ayağındakı qaban dişi əhvalatını danışır, həm
də atasının bir vaxtlar bu böyük bağda onun üçün ayırmış
olduğu ağacları bir-bir sadalayır:
Onda mənə on üç armud, on alma və qırx da əncir
Ağacı bəxş eləmişdin, üstəlik də il boyunca
Təzə-təzə üzüm verən əlli tənək bağışladın…
Belə dedi, Layertin həm dizi əsdi, həm ürəyi.(645)
Göründüyü kimi, şərtlər məzmunca başqa-başqa olsa da, mahiy-
yət birdir.
Hər iki əsərdə əsas döyüş alətləri qalxan, ox və qılıncdır; geyim,
zireh əsasdır. Amma «İliada»da nizə döyüşü daha geniş təsvir edilir.
Hər iki əsərdə döyüş üsulları da əksərən eynidir. Bayındır xanın vəziri
Qazılıq qoca Düzmürd qalasına gəlib Arşun oğlu Dirək təkura hücum
çəkir: «Qazılıq qoca anı gördiginləyin yel kibi yetdi, yeləm kibi yapışdı.
Kafərin ənsəsinə bir qılıc urdı. Zərrə qədər kəsdirəmədi. Növbət kafərə
dəgdi. Ol altmış batman gürzlə Qazılıq qocaya dəpərə tutıb çaldı.
Yalan dünya başına tar oldı. Düdük kibi qan şorladı..» (94) «İliada»da:
Menelaya cumdu birdən Pilemenid Qarpalion:
O, yaxından Menelayın qalxanına nizə vurdu;
Ancaq qalxan dəlinmədi.
Mərd Menelay arxasından onu oxla yaraladı…
Qara qanı axdı getdi, altındakı yer islandı.(201-202)
96
Hər iki əsərdə ibtidai silah növü olan sapanddan istifadə
edilir. Qaraca çoban kafir qoşununu sapandla məhv edir və bir
qədər də şişirdilmiş halda – daş qurtaranda sapanda qoyun, keçi
qoyub atır. «İliada»da sapand ehtiyatdadır, döyüşdə daşla vuruş
güclü məhvedicilik qüvvəsinə malikdir. Lakin sapanddan bir dəfə
əsgər yoldaşın yarasını bağlamaq üçün istifadə edildiyi qeyd
edilmişdir:
Akenor tez o nizəni çəkib onun yarasından
Sıx toxunmuş yun sapandla sardı onu möhkəm-möhkəm.
(200)
Qədim dastanlar arasında uyğun cəhətlərdən biri qonşu qə-
bilələrə basqınlar üçün bəhanənin olmasıdır. Məsələn, «İliada» əsə-
rində yunanların Troyaya basqını üçün bəhanə Aqamemnonun
qardaşı Menelayın arvadı gözəl Yelenanın Troya padşahının oğlu
Paris tərəfindən qaçırılmasıdır. Guya yunanlar Menelayın
namusunu qorumaq üçün vuruşurlar. Bu cəhət «Dədə Qorqud»
boylarında da özünü göstərməkdədir. «Dədə Qorqud» boylarında
verilmiş bəhanələrin bir qismi «sadəcə qəhrəmanlıq sınağı ilə bağlı
isə, ikinci qismi ailə və intiqam motivləri ilə bağlıdır».(15,39) «Salur
Qazanın evi yağmalandığı boyu bəyan edər» boyunda oğuz
bəylərinin qonşu qəbiləyə hücumu Qazan ovda olarkən oğlu Uru-
zun və arvadı Burla xatunun əsir aparılmasıdır. «Bayburanın oğlu
Bamsı Beyrək boyunu bəyan edər» boyunda Beyrəyin toy gecəsi
Təkurun adamları tərəfindən oğurlanmasıdır. «Qazan bəyin oğlu
Uruz dustaq olduğu boyu bəyan edər» boyunda bəhanə Uruzun
əsirliyidir. Yeddinci boyda bəhanə Qazlıq Qocanın əsirlikdə
olmasıdır və s.
Poemalarla dastanın təsvir və təhkiyə üsullarında yaxınlıq
çoxdur. Homer müqayisələrdən bir bədiilik vasitəmsi kimi çox geniş
istifadə etmişdir. Saysız obrazlı müqayisələrə müraciət etmişdir.
Hektor, əldə möhkəm qalxan, irəlidə yeriyirdi:
Ölüm saçan ulduz necə gah buludlar arasından
Parlar, gah da gözdən itib yox olarsa zaman-zaman,
Hektor da gah birdən-birə ön səflərdə, gah arxada
97
Zahir olub qoşunlara sərəncamlar verməkdəydi.
Ulu Zevsin şimşəyitək parlayırdı hər bir yanda.
(156)
Eyni təsvir üsulu «Dədə Qorqud»un da orijinal
xüsusiyyətidir: «Qaraqucın oynaddı Uruz, kafərin sağına at
dəpdi. Sağlı-sollı kafəri xub tağıtdı
. Sanasan kim, tar yolda
tolu düşdi. Ya qara qazın içinə şahin girdi.
Kafərin ucını
basdı, tağıtdı…» (71) Bu cür təsvir Homerdə bir sistem
şəklindədir və çox zəngindir.
Hər iki əsərdə qəhrəmanın oğlu döyüş sınağından keçirilir.
Hər iki əsərdə gənc varislərin ordusu ona sədaqətlə xidmət edir
və s.
Yazıya alınma tarixləri arasında uzun zaman fərqi olsa da,
hər iki əsərdə ictimai-siyasi quruluş da, demək olar ki, eynidir.
«Dədə Qorqud»da bəylər öz mülklərini idarə edirlər və vahid bir
xana – xanlar xanı Bayındıra tabedirlər. Hər kəsin öz tac-taxtı var.
«Dastanda bütün qəbilələri, zəif bağlarla olsa da, birləşdirən xandır
(Bayındır xan). Lakin buna baxmayaraq, hər qəbilənin başında
qəbilə böyüyü, bəy dayanmışdır. Bəylər xana tabe olsalar da, yenə
sərbəstliklərini mühafizə edirlər. Xarici düşmənə qarşı və yaxud
basqın zamanı qəbilələr asanlıqla birləşir. Qəbilə başçıları seçilmir.
Onların başçılığı nəsli və ənənəvi gedir… Burada hər kişi əsgərdir,
lazım olduğu vaxt silahlanır, hətta bəzən qadınlar da silahlanıb
vuruşurlar… Dastanda quldarlığın çox zəif əlamətləri vardır… qul
hələlik işçi qüvvəsi deyildir… Əsərin mərkəzində müəyyən
qəbilələr heyəti kimi yaşayan bir xalq var». (15; 24-25, 36)
Oğul həsrətilə çırpınan Baybörə bəy Bayındır xanın ulu
məclisində birdən-birə ağlamağının səbəbini belə izah edir:
«Bəglər, tacım-təxtim içün ağlaram. Bir gün ola, düşəm öləm,
yerimdə-yurdımda kimsə qalmıya».(52) Ölkənin mühafizəsi,
qənimətlər əldə edilməsi Bayındırın kürəkəni, baş sərkərdə,
vitse kral Qazan xana mənsubdur. İç Oğuz, Taş Oğuz iki
tayfadır, hər tayfa qəbilələrdən ibarətdir və bir ittifaqda
yaşayırlar. Döyüş boylarının sonunda qəbilə başçıları öz titulları
ilə bir-bir qeyd olunur, sadalanır.
98
Eyni quruluş axeylərdə (yunanlarda) və troyanlarda da
vardır. Vahid hakimiyyət var, padşah-hökmdar vardır, lakin
dövlətləri qəbilələr ittifaqından ibarətdir. Məsələn, Troya qoşun-
larında çox müxtəlif qəbilələr iştirak edir, onlar müttəfiqdirlər,
ümumi hökmdar İlion hakimi Priamdır, baş sərkərdə isə
Hektordur – Priamın oğlu. Yaxud axeylilər də müttəfiq qəbilələrin
birliyindən ibarətdir, baş hakim Aqamemnondur, əsas sərkərdə
isə Axillesdir.
Axeylilər:
Say-hesabsız qəbilələr dəstələrlə, axın-axın
Axışırdı camaatın yığıncağı olan yerə. (27)
Yaxud axeylilərə əsir düşmüş Yevmedoğlu Dolon Troya
müttəfiqlərini belə sayır:
Karilərin, əyri yaylı peonların, leleqlərin
Pelaskların qoşunları sahil boyu yerləşiblər.
Fimbranın yaxınında likyalılar, misililər,
At ram edən frakyalılar, mərd meonlar məskən salıb…
Odur, yeni gəlmiş qoşun – frakyalılar kənardadır (151) və
s.
Beləliklə, aydın olur ki, minilliklər keçməsinə, xüsusən
«Dədə Qorqud» üzərində vaxtaşırı dəyişikliklər aparılmasına
baxmayaraq, ictimai quruluş, hakimiyyət sistemi – qəbilələr
ittifaqı dastanda da poemalarda olduğu kimi saxlanmışdır.
Axeylərin və troyanların dini görüşləri qədim şumer dini gö-
rüşlərinə uyğundur: çoxallahlılıqdır və allahların ulu əcdadının
Okeanın dibində olduğu təsəvvürü vardır. Zevsin bacısı və arvadı
Hera belə deyir:
Bərəkətli dünyanın ən son həddinə gedirəm ki,
Allahların əcdadları Okeanla Tefiyaya
Dəyim. Axı onlar məni evlərində bəsləmişlər… (214)
99
Şumerlər də Göy allahı An və Yer allahı Kinin okean sularının
dərinliyində bütün varlığın «böyük anası» ilahə Nammudan do-
ğulduğu fikrində olmuşlar. (3, 144)
«Dədə Qorqud»da isə din zahirən dəyişmiş, hadisələrin tə-
kallahlılığa uyğunlaşdırılmasına cəhd edilmiş, əsərə bir qat islam ör-
tüyü çəkilmişdir. Lakin yenə çoxallahlılığın əsas xüsusiyyətləri öz iz-
lərini saxlamışdır. Axeylilər və troyanlar döyüşqabağı allahların şə-
rəfinə şərab səpir, dua edir, qurban kəsirlər. Hektorun sözləri:
Əziz ana, yox, sən mənə şirin şərab vermə hələ,
Şərab məni sərməst elər, cürətimi alar əldən.
Belə kirli əllərimlə Zevsə şərab səpmərəm mən,
Qanlı-tozlu əllər ilə buludyığan ulu Zevsə
Dua etmək, əziz ana, bilirsən ki, layiq deyil.
Sən yığ nəcib arvadları, tez apar o, qurbansevən
Afinanın məbədinə…
Nəzr elə ki, hələ işə qoşulmamış on iki baş
Cöngə qurban verəcəksən, qoy o bizə rəhm eləsin… (96)
«Dədə Qorqud»da dini görüş bu şəkildə redaktə edilmişdir:
«Qalın Oğuz bəgləri arı sudan abdəst aldılar. Ağ alınlarını yerə
qodılar. Eki rükət namaz qıldılar. Adı görklü Məhəmmədi yad
gətürdilər. Gumbur-gumbur nəqaralar dögüldi. Bir qiyamət savaş
oldı, meydan dolı baş oldı». (66)
Lakin Oğuz igidləri də daim şərabın itisindən ləzzət alırlar.
Poemalarda Homerin qəribə mənalandırma üsullarından
biri budur ki, hadisələrin hər birinin törədicisi allahlar hesab olunur,
lakin fikirləşirsən ki, real həyatda bu hadisə elə belə də olmalı idi.
Axillesin yaxın dostu igid Patrokl üç dəfə həmlə edərək troyalılardan
xeyli adam qırır, dördüncü həmlədə sərpuşu başından düşür,
gözləri dumanlanır – Homer bunun Feb-Apollon tərəfindən
edildiyini, Apollonun yumruğu ilə gücdən düşdüyünü, nəticədə Yev-
forb adlı əsgərin nizəsilə yaralandığını, Hektorun nizəsi ilə yerə
sərildiyini təsvir edir. Lakin hadisənin özü də təbiidir. Hər tərəf
troyanlardan ibarətdir. Gözünü qan örtmüş kimi hücum çəkən Pat-
rokl həqiqətdə də nizədarlardan birinin nizəsilə həlak ola bilərdi.
Oğlu Uruzu xilas etmək üçün Qazan xan qanlu Qara Dərvənddə üç
100
dəfə təkbaşına kafərə hücum çəkir: «Dönə-dönə bir zəman yaxşı
savaş elədi, kafəri alam,- dedi. Alamadı. Bir saətdə kafərə üç kərrə
at dəpdi. Nagah gözi qapağına qılıc toqundı. Qara qanı şorladı,
gözinə endi. Özin sarb yerlərə saldı.
Dostları ilə paylaş: |