Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Qərb ölkəsindən qərbdə yaşayan hunlar evinin nəsli
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qərb ölkəsindən qərbdə yaşayan hunlar evinin nəsli» kimi səciyyələndirilməsidir.(3, 32) Müəllif bu məlumatı bir məqamda Attila ilə əlaqələndirməyə çalışmış və V əsrə aid etmişdir. «
» –
sözləri ikiqat qərb anlayışı bildirir; birincisi Altayın qərbidirsə və burada Qərbi türk xaqanlığının yerləşdiyi ərazilər (Altaydan Xəzərə qədər) nəzərdə tutulursa, ikincisi bu qərbin qərbidir. Bu «qərbin qərbi» isə artıq Ön Asiya əraziləridir. Dediyimiz kimi, Qu- milyov «qərb hunları» dedikdə bir məqamda Attilanı nəzərdə tutur və çox məntiqsiz bir müqayisə apararaq yazır: «Beləliklə, 48
bu əfsanəyə görə Altay türkləri-tukyular (türkütlər) mənşəcə Qərb hunlarından törəmişlər». «…nəzərə alsaq ki, Qərb hunları 468-ci ildə məhv edilib, türklər isə xalq kimi artıq 545-ci ildə tarix səhnəsinə gəliblər, onların artım sürətinə və nəsillərin bir-birini əvəzləməsinə yalnız heyrətlənmək olar».(3, 32) Aşina 430-cu ildə Qobinin şimal həndəvərinə köçübsə, bunun 468-ci ildə məhv edilən Qərb türkləri - Attila hunları ilə nə əlaqəsi ola bilər? Amma Qumilyovun «qərbin qərbi»ni Cənubi Avropada, Bizans ətrafında, Xəzərin şimal sahillərində, Qara dəniz ətrafı ərazilərdə düşünməsi onun sövqi-təbii duyğularının üstünlüyünü təsdiq edir. Beləliklə, bu türklər Attila türkləri ola bilməzdi. Bunu müəllifin aşağıdakı sözləri də təsdiq edir: «Bölgə sisteminin prototipi çox güman ki, II əsrdə cənubi hunlar arasında mövcud olmuş taxt-tac varisliyi idi: V əsrdə Aşina nəsli knyazlarının əcdadları onlarla ünsiyyət saxlamışdılar». (3, 73) Yəni müəllif demək istəyir ki, aşinalıların quruluş sistemi II əsrin cənub hunlarının quruluş sisteminə uyğun idi. Bu sözlər də Aşina ictimai quruluşunun Attila hunları ilə əlaqəsini inkar edir. Qumilyov qonşular tərəfindən aşinalıların qırılması əhvala- tını 93-cü ildə şimal hunlarının məğlubiyyəti ilə də əlaqələndir- mişdir: «Həqiqətdə də bu tarixi süjet (tayfanın qırılması, 9 yaşlı oğlanın qalması və dişi canavar əhvalatı – Q.K .) müsəlman müəlliflərindən Rəşidəddinin, Xondəmirin, Əbülqazinin əsərlərində bütöv şəkildə göstərilmişdir – Ərkənə kun – yəni sərt eniş. Çox güman ki, biz burada qədim tarixi hadisənin – 93- cü ildəki məğlubiyyətdən sonra şimal hunlarının Tarbaqatay keçidindən getməsinin və onların bir hissəsinin daimi yaşamaq üçün Altayda qalmasının əksi ilə qarşılaşırıq».(3, 97) Nəhayət, müəllif özü də əfsanənin göstərilən tarixlərə uy- madığını qeyd edərək yazır: «Uyğurların və Aşina ordasının sö- zün həqiqi mənasında totemist olduqlarını iddia etmək böyük risqə yol vermək demək olardı. Çünki mənbələrdə onların cana- vara xüsusi münasibətləri barəsində heç nə deyilmir. Lakin biz burada həmin heyvana totem sitayişinin qədim izlərini görürük, öyrəndiyimiz dövrdə isə bu artıq əcdadlara sitayişə çevrilmiş- dir».(3, 97) 49
Deməli, əcdad məsələsində totem əsasdır, lakin təsvir edilən zamanda tayfanın dini görüşlərində totemizm yoxdur. Bu, o deməkdir ki, totem-əcdad məsələsi təsəvvür edildiyindən çox-çox qədim dövrlərə aiddir. «B. X. Karmışeva güman edir ki, «türklər» Orta Asiyaya gəlmə türklərin nəsillərinə aiddir və onlar, ehtimal ki, karlukların əcdadlarından da daha əvvəl gəlmişdilər». Türkütlərin Orta Asiyaya gəlmə türklərin qədim nəsilləri olması barədə B. X. Karmışevanın qənaəti daha əsaslıdır. Bütün dəlillər göstərir ki, aşinalıların Orta Asiyaya gəlmə ta- rixi Altayın aborigenləşmiş türklərindən sonrakı dövrlərə aid olsa da, eradan əvvələ aiddir. Bunu: «Türklər» özbəklərdən və qırğız- lardan aralı gəzib-dolanır, onlarla nikaha getmirlər. Bununla bir sırada «türklər» son zamanlara qədər özlərinin köçəri hey- vandarlıq vərdişlərini qoruyub saxlamışdılar» (3, 179) kimi bir sıra başqa dəlillər də təsdiq edir. Bu fikrin daha ətraflı sübutu üçün hər şeydən əvvəl, türk sözünün meydana çıxma tarixindən başlamaq lazımdır. Türk sözü ilk dəfə e.ə.XXIV əsrdə Assur yazılarında xatırlanır. Turukki şək-
lində özünü göstərən bu söz və bu adı daşıyan tayfa Ön Asiyanın – Azərbaycanın çox güclü tayfalarından biri olmuşdur. Yırtıcı as- surlar uzun müddət onlarla bacarmamış, məcbur olub qohumluq əlaqələrinə əl atmışlar. Şumer-akkad yazılarında turuk/türük şəkillərində dəfələrlə xatırlanmışdır: Aşh-şhum awili mesh Tu-ru-ki-iki …Aşum (məğlubiy- yətim) iləməz Türükü ki… (Cinayət törətmək türkə başucalığı gətirməz ki…) (5, 258) Yaxud:
(Türkü mal yığan hesab eləmə, günüm elə olanım ilə də xoşdur) (5, 255-256; tərcümələr Nüvədilinindir; əlavə məlumat üçün bax: 1, 88-93) İddia etmək olmaz ki, turukkilər məhv olmuş, dişi canavar əfsanəsində göstərildiyi kimi, onların nəsli totem yolu ilə – dişi ca- navarın köməyi ilə xilas ola bilmişdir. Ola bilər ki, tayfanın kiçik bir qolu – Xesidə knyaz Muğanın başçılıq etdiyi türklər həqiqətən 50
qonşulardan biri ilə toqquşmada çoxlu itki vermiş və az bir qüvvə ilə Orta Asiyaya qaça bilmişdir və aşinalılar da bunların bir qoludur. Odur ki, şübhəsiz,
titulu ümumi olduğu kimi, dişi canavar əfsanəsi də təkcə aşinalılara deyil, knyaz Muğanın bütün türklərinə-hunlarına aid olmuşdur. Lakin bu da məlumdur ki, eradan əvvəlki III və II minilliklər boyu turukkilərin (turukların) əsas qüvvəsi Azərbaycan ərazisində – öz vətənində yaşamış, Azərbaycan dövlət qurumlarının tərkibində olmuşlar. Azərbaycanda daim
türk sözü, türk etnik adı, bu adla yaşayan tayfa üstün ol- muşdur. Hətta o dərəcədə ki, aşinalılar böyük xaqanlıq yaratsalar da, sonralar bu adı saxlaya bilməmiş, lakin keçən minilliklər ərzində Azərbaycan türk xalqı daim
adı ilə tanınmışdır. Çünki türk bu ərazidə kökdür, əsasdır. Orta Asiyada isə, nə qədər artıb çoxalmış olsa da, gəlmədir, köçəridir, qaçqındır. Əgər bütün tayfalar Orta və Mərkəzi Asiyaya Ön Asiyadan köçmüşlərsə (bu, artıq inkaredilməz tarixi faktdır), aşinalıların Ön Asiyadan – qərbin qərbindən gələn köçərilər və qaçqınlar olduğuna heç bir şübhə ola bilməz. Xəzərin qərbində yaranmış və möhkəm kök salmış bir etnonimin təzədən Xəzərin şərqində qəflətən meydana çıxması haqqında fikir qəsdən tarixi həqiqəti görməzliyə salmaqla bağlıdır. Bunlar göstərir ki,
etnik adının tarixi çox qədimdir və bu söz aşinalıların Çin ərazilərindən Altayın ətəklərinə qaçması ilə yaranmamış, tayfa ilə birlikdə Ön Asiyadan gəlmişdir. Deməli, Çin mənbələri Xesi ərazisində olan hun-türkləri öz etnik adı ilə deyil, dövrün tayfa başçısına Çin hakimlərinin verdikləri adla qeydə al- mışlar. Bu, mümkün olan təbii haldır. Qeyd edilən fikirlərin təsdiqi üçün yandı, baqa, irgen, tenqri sözlərini və bir sıra başqa faktları da nəzərdən keçirək. Yandı sözü, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, L.Qumilyov tərəfindən «qalib» mənasını bildirən bir ləqəb kimi izah edilmişdir. Əslində isə bu söz mənşə etibarilə e.ə.III minillikdə şumer dilindəki
sözüdür. Ensi – kahin-hökmdar deməkdir. Məsələn, e. ə. XXIII əsrdə Laqaş hakimi Uruinimkina özünü əvvəlcə ensi (kahin-hökmdar), sonra luqal (hökmdar) adlandırmışdır. (1, 61) Bu söz isə mənşə etibarilə
(göy allahının adı) sözü ilə bağlıdır. Şumerlər bu sözü bizim mağlardan almışlar. Mağların dini hakimi də ensi adlanırdı. (1, 62-63) Söz bu mənanı daha əv- 51
vəllər yalnız en şəklində ifadə etmişdir. XXIII əsrdə İkiçayarasını işğal edən Kuti hökmdarı En-Ridavazir adında
kahin-hökmdar deməkdir.(1, 157) Söz Manna türklərində
şəklində qeydə alınmışdır. Mannanın Allabria vilayət hakimi
adını
(e. ə .843) xatırlamaq kifayətdir. III Salmanasarın salnaməsində deyilir: «Mən allabrialı Yanzi-Buriaşın möhkəmləndirilmiş Şurdira şəhərini…ələ keçirdim» (6, 197);
keçidi ilə yanzi sözünü
qədim türklərdə yandı
kimi oxumuşlar. Bəlkə də bu səs dz səsidir –
Adzarbadakan sözündə olduğu kimi. Deməli, söz Orta Asiyaya çox qədim dövrlərdə şumer–Azərbaycan tayfalarından ayrılıb gedənlər vasitəsilə aparılmışdır. Baq/baqa sözü.
İliqyuylu Şe Moxe Şabolo-İl Külüq- şad Baqa Işbara adının tərcüməsi: «Ölkənin şərəfli şadı, ilahi qüdrətli xan». (3, 57) Və ya: Qara İsık xanın oğlu Şetunun hakimiyyəti ələ aması və İl-külüq şad Baqa Işbara xan titulunu qəbul etməsi. (3. S. 127) Müəllif bu ada aşağıdakı kimi izah vermişdir: Dövlətin (elin) şərəfli şadı, ilahi (Baqa, bəlkə də böyük – maqa) Işbara (qüdrətli, amansız; Çin dilində Şabolo) (3, 127) Baq - Azəprbaycan tayfalarının dilində çox işlənən allah adı olmuşdur. Madanın qərbindəki Musasir ərazi hakimlərindən Baq- maştu, Baqbartu adlarını yada salmaq olar. Sözün kökü – ba (allah, bəy, kahin, rəis və s.) qədim Azərbaycan tayfalarının ümu- mişlək sözlərindən olmuşdur. Azərbaycandakı
adlı
mərkəzi vilayətə İskəndərin gəldiyi məlumdur. b >m keçidi ilə mağ sözü,
Manna, Mada kimi əzəmətli toponimlər də bu kök- dəndir və bunlar Orta Asiya Aşina tayfa hakiminin özünü
adlandırmasının təbiiliyini, onların Ön Asiya – Azərbaycan mən- şəyini güzgü kimi əks etdirir. (bax:1, 265) Aşinalılar irken sözü işlədirdilər. Qumilyov yazır: «A. N.Ko- nonovun «irken» ( ir – ər, kin – çoxluq şəkilçisi) termini ətrafın- dakı araşdırmaları göstərir ki, «Erkin-irqin» (hərfi mənada kişilər yığnağı) müstəqil anlayışdır, başqa sözlə desək, xana, bəyə mü- nasibətdə budun olmaq mümkündür, xalq isə bir etnos kimi «kün» adlanırdı».(3, 75) Fikrimizcə, A. N. Kononov sözün məna- sını düzgün açsa da, L.Qumilyov siyasi mənasını anlaya bilməmiş- dir. «Kişilər yığıncağı» qədim ali şuradır, ilkin ictimai təşkilatdır. 52
Heç şübhəsiz, bu söz şumer dilindəki uqken – «xalq yığıncağı» sözünün varisidir. (7, 53-54) O.Süleymenov da bu sözü misal gə- tirmişdir.(8, 101) Uqu/uq – nəsil, ailə, ana mənasındadır; uq- ken – «yığıncaq» deməkdir; den-es/gen-eş – Şura, gənəşmək, yığıncaq mənasını verir.(2,138) Rəşidəddinin əsərində «
» ifadəsi də eyni mənada – hərbi demokratiya dövrünün arxaik siyasi qurumu mənasındadır. Tədqiqatçılar bizim «Dədə Qorqud»da da eyni təşkilatın «inaq bəyləri» adı ilə davam etməkdə olduğunu göstərmişlər. (9, 58,263) Bunlar göstərir ki,
Dini görüşlərə diqqət yetirək. Türküt xalqının dini görüşlə- rindən «Səma kultu – Tenqri Orxon kitabələrində də qeyd olun- muşdur».(3, 93) «Ondan başlamaq lazımdır ki, tele tayfaları da türkütlər kimi, əcdad-canavar haqqında əfsanəyə malik idilər: bu fikirdə idilər ki, onlar cavan oğlandan mayalanmış qurddan doğub törəyiblər, uyğurlar isə canavara təslim olmuş qızın nəslinə mənsubluqlarını zənn edirdilər. ( Qız onunla əlaqəyə girən canavarı Səmanın təcəssümü hesab edirdi ) İki paralel əfsanədə kişi və qadın başlanğıclarının nisbəti diametral əksdir və bu təsadüfi xarakter daşıya bilməzdi, çünki VIII əsrin dualist dünyagörüşündə cins simvolikası müəyyənedici prinsip idi. Səma ata, Yer isə ana sayılırdı və Səmanı türkütlər kimi insan, yaxud uyğurlar kimi vəhşi heyvan saymaq heç də bir-birinin eyni deyildi. Zahiri oxşarlıqlarına baxmayaraq, əfsanələrin paralelliyinin özündə nəzərə çarpdırılan bir əkslik var. Çox ehtimal ki, bu, təsadüfi deyildi, çünki paleantropologiya türkütlərin və uyğurların müxtəlifliyini təsdiq edir». (3, 215) Bu misallarda aşinalıların Ön Asiya köçəriləri olduğunu sü- but edən iki mühüm dəlil vardır. Birincisi tenqri sözü ilə bağlıdır. Bizim tarixçilər bu sözün uzağı e.ə. III əsrdə qeydə alındığını gös- tərmişlər. (10, 31) E.ə.1700-cü ildə Nippur şəhərində tərtib edil- miş iki şumer elegiyasında bu söz «dinqir» şəklində dəfələrlə iş- lənmişdir. Bir nümunə: 98. dinqir-kur-ke, sud (= KA X SU)- de mu-ra [ah(?)-be(7)] – Boqi zaqrobnoqo mira budut [proiznositğ (?)] molitvı za tebə . (11, 18; 1, 446) İkinci məsələ, yəni Səmanın ata, Yerin isə ana sayılması yenə şumerlərin ilkin dini görüşləri ilə bağlıdır. Şumer əfsanəsi 53
belədir: İlk əvvəl bütün dünya suya qərq olmuşdu. Okean sularının dərinliyində bütün varlığın «böyük anası» sayılan ilahə Nammu yaşayırdı. Nammunun bətnindən yarımkürə şəklində dağ qalxmışdı. Dağın başında «böyük ata» allah An, dənizdə – yastıvarı lövhə üzərində ilahə Ki yaşayırmış. Onlar bir-birinə bitişik imiş… Bir gün Enlil (onların–An ilə Kinin oğlu) mis bıçaqla göy qübbəsinin qırağını kəsir, An zarıya-zarıya göyə qalxır və Kidən aralanır, dünyanın əzəmətli qalaydan yarımkürə örtüyü havadan asılı qalır.(bax: 12; 1, 144) Deməli, Tanrı anlayışı da, Səma və Yer allahı məsələsi də Orta Asiyaya Ön Asiyadan keç- mişdir. Aşinalıların Göy allahını kişi, Yer allahını qadın kimi tə- səvvür etmələri həm onların bilavasitə şumerlərin bir qolu olduğunu təsdiq edir, həm də əks əlaqəni - şumerlərin türk olduğunu əsaslandıran bir dəlil kimi çıxış edir. Tayfanın adı məsələsi. «Aşina» sözünün mənası «canavar» deməkdir. Qonşular Aşina xanlarının adı ilə «qurd» sözünü sinonim kimi işlədirdilər: Syanbilərin hücum təlimatında deyilirdi: «bu tədbirləri görmək lazımdır: köçərilərə hücum
etmək və qurdları qovmaq».(3, 32) Qumilyov qeyd edir ki, türk dilində canavara
, monqol dilində isə şono/çino deyirdilər; «a » çin dilində hörmət prefiksidir. Başqa sözlə, «Aşina» - «nəcib canavar» deməkdir. Sözün çin təsirinə məruz qalmayan ərəb variantı «Şane» kimi yazıya alınmışdır.(3, 31) Eyni əfsanə (canavardan doğulma) tele tayfası haqqında da qalmışdır. «Aşina ordaları kimi, bu tayfalar da Xalxuya Sarı çayın sahillərindən gəlmişdilər Əgər belədirsə, onda canavar-əcdada münasibətdəki totemistik ünsürün eyni qaynaqdan gəldiyini güman etmək tam təbii səslənir». (3, 97) «Beləliklə, VII əsrdə Altayda iki dini sistemin – Sibir xalqları ilə bağlı animizmin, habelə türk və monqoldilli köçərilərin böyük çölün cənub ucqarlarından gətirdikləri totemistik çalarlı əcdad kultunun mövcudluğunu görürük… Çin mənbələrindəki Buli – «Buri» de- məkdir. Yeri gəlmişkən, bu adın «Şeni» (Şono) formasındakı monqol variantı da mövcuddur». (3, 97) Nümunələrdən aydın olur ki, Aşina sözünün əsasında duran
sözünü Qumilyov monqol sözü hesab etmişdir. Lakin biz monqol lüğətlərində bu sözün izlərinə 54
rast gəlmədik. Şübhə doğuran bir cəhət də budur ki, sözün əvvəlindəki a prefiksinin çin dilinə aid olduğu göstərilir. Monqol sözünə çin prefiksi nə üçün artırılır? Türkütlərin bu adı daşıdığı ilkin ərazilər – Xesi Şimali Çin ərazisidir və əhali monqollarla qarışıqdır. Bu ad, şübhəsiz, kənar addır. Monqol dilində
– «yeni il».Belə olduqda bu söz türk dillərindəki «yeni doğulmuş» mənasında
gəlir. Ərəb dilində şane, rus dilində şenok (it balası) şəklində iş- lənməsi göstərir ki, bu söz kök dildən – ulu dildən gələn bir söz- dür. L.Budaqov
(küçükləmək) sözlərini işlətmişdir.(13, I. 103) V.V.Radlov ənik sözünün Osmanlı dilində yırtıcı heyvan balası (it, canavar) mənasında işləndiyini (14, I, 733) qeyd etmiş,
«böyümək» mənasında izah etmişdir (14. I, 233).Sözün kökü ene, ana şəkillərində bütün türk dillərində yayılmışdır. E.Sevortyan ilkin formanı
formasının nis- bətən sonralar
sözündən yarandığını qeyd etmişdir. (15, 279)
sözü müxtəlif türk dilləri və dialektlərində ayı balası, it balası, şir balası, goreşən balası, pələng balası mənalarındadır,
(15, 282) Bunlar göstərir ki,
sözü
ana sözündəndir ; ana sözün-
dən eni/yeni («doğmaq») və yenək/ənik – «doğulmuş, körpə, balaca» sözləri yaranmışdır, tatar dilində «uşaq», «körpə» mənası da qalmışdır. (15,282) Söz təbii olaraq həm insana, həm də heyvanlara aid edilmişdir. Türkləri qurd və beləliklə qurd oğlu, qurd balası ma- raqlandırmışdır. «Çin tarixçiləri «türk xanı» və «qurd» anlayışlarını si- nonim sayır»dılar».(3, 32) «Aşina əslən «qurd» idi. Odur ki çox qədim əlaqənin mövcudluğu şübhə doğurmur». (3, 98) Sözün
şina/şono şəkli daha çox çin dilinə aid ola bilər. Qədim türkcədə sözün əvvəlində samitin düşdüyü məqamda çin dilində
ş samiti işlənmişdir: türkcə İstəmi xaqanın adı çin dilində Şetemi şəklində qeydə alınmışdır.(3, 35) m>n keçidi ilə bu sözlər şumerdəki
(ana),
amar (əmər, bala) sözləri ilə eyni köklüdür.(1, 134)
sözü abidələrdə yoxdur. Aşina – knyazın adıdır və tobalıların (çinlilərin) yazısında qalmışdır. Heç şübhəsiz, knyazın adı öz dilində belə olmamışdır. 55
Qumilyovun düşüncəsi: «F. Ratselin Mərkəzi Asiyadakı od kultunun zərdüştiliklə əlaqəsi haqqında ehtimalı da həqiqətdən uzaqdır. Çünki burada yalnız zahiri bənzərlik var. İranda möbü- lan-möbüd müqəddəs oda yaxınlaşarkən sifətinə örtük taxırdı ki, nəfəsi ilə odu murdarlamasın, türkütlərdə isə od vasitəsilə bəd ruhları, yəni dünyadakı ən şər qüvvələri qorxudurdular. Məsələ burasındadır ki, İranda od dini sitayiş obyekti, türküt tayfalarında isə magiya vasitəsi idi, yəni əslində onların arasında heç bir ox- şarlıq müşahidə olunmurdu».(3, 103) Atəşpərəstlik Sasanilər İra- nında rəsmi dini dünyagörüş idi. Türklər sasanilərdən çox-çox əvvəl Ön Asiyadan ayrılıb getmişlər. İndinin özündə də bizim xalq- da oda sitayişlə yanaşı, odun vasitəsilə bəd ruhları qovma düşün- cəsi də vardır. Magiya isə Azərbaycan mağları ilə bağlı yaranmış, mağların yaratdığı cadugərlik nümunəsidir. Odur ki F. Ratselin fik- rini yanlış hesab etmək doğru deyildir və bunlar aşinalıların dini görüşlərinin mənşə etibarilə Ön Asiya ilə bağlı olduğunu göstərir. Qumilyov köçəriləri, yəni sonra gələn bu türkləri «yerli», yəni daha əvvəllər gələn türklərdən fərqləndirərkən bir mühüm cəhəti də qeyd etmişdir. Türkütlərlə yerli türklər geyimlərinə gö- rə də fərqlənmişlər. Müəllif qəbirüstü abidələri – balbalların qu- ruluşunu nəzərdən keçirərək yazır: «Burada mühüm etnoqrafik əlamət – baş geyimi həkk olunmuşdur. Çöldə yaşayanlar Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|