dastanın
yaranması qəbilə quruluşunun ən çiçəkli bir dövrünə
təsadüf edir
» (kursiv bizimdir –
Q.K
.). (15,23)
Qəbilə quruluşu dövrü əhalini birləşdirən təşkilat forması kimi
çox qədimdir və islam dinindən neçə min il əvvələ aiddir. Yəni
dastanın qədimliyi barədə professorun fikri düz olmaqla yanaşı, islam
dinindən 100 il, 200 il əvvəli deyil, daha uzaq dövrləri nəzərdə tutur.
Bu qənaət tamamilə doğrudur və professor dastanın qədimliyinin
77
təsdiqi üçün başqa faktlar da qeyd etmişdir. Bunlar bütövlükdə bizim
gələcəyimiz nəticələrə tam müvafiqdir.
Əli Sultanlı «Kitabi-Dədə qorqud»la «İliada» və «Odisseya»
arasında bir sıra uyğunluqlar da görmüşdür. Əsərlərdəki təkrarları
nəzərə alaraq yazmışdır: «Hər iki əsərdə («İliada» və «Odisseya»)
eyni misralar dəfələrlə təkrar olunur. Qəhrəmanların sabitləşmiş və
həmişə təkrar olunan sifətləri var». (15,33) Müəllif bu xüsusiyyətin
eyni dərəcədə «Dədə Qorqud»a da aid olduğunu qeyd etmişdir. Biz
Qorqud atanın öymələrində, qəhrəmanlıq döyüşlərinin sonunda
oğuz igidlərinin təsvirində bunların şahidiyik.
«Dədə Qorqud» boylarının hər birində müəyyən qəhrəmanın
haqqında danışıldığı kimi, «İliada» da başdan-başa Axillesin
qəzəbinin təsvirindən ibarət deyildir. Müəllif buna aid konkret
misallar da göstərmişdir: «Misal üçün, Doloniya (X),
Aqamemnonun qəhrəmanlıqları (XI), Diomedin qəhrəmanlıqları
(V), Patrokliya (XVI), Menelayın qəhrəmanlıqları (XVII) və sairə».
(15,36)
Ümumən Ə.Sultanlı Homerin poemaları ilə «Kitabi-Dədə Qor-
qud»da və başqa qədim dastanlarda dörd mühüm oxşar mövzunun
- «özül nüvələrin» olduğunu xüsusi izah etmişdir. Buraya
ata ilə
oğulun vuruşu, «ər öz arvadının toyunda», ana ilə əlaqədar oğula
şər atmaq, insanla təbiətin qorxunc qüvvələri arasında mübarizə
məsələləri daxildir.
Həqiqətdə də bu dörd məsələ qədim Avropa və Şərq
dastanlarından, o cümlədən «Dədə Qorqud»dan və Homerin poe-
malarından keçən mövzulardır. Bu dörd cəhətin müqayisəli tədqi-
qindən sonra professor daha çox poemalarla dastanı fərqləndirən
detallar üzərində dayanmış, bizim nəzərdən keçirəcəyimiz bir çox
uyğunluqlara diqqət yetirməmiş və ya bəzən ötəri bir nəzər
salmışdır.
Odur ki başqa məsələləri bir tərəfə qoyub, ilk dəfə və ilk növ-
bədə, konkret olaraq, poemalarla «Dədə Qorqud» süjetindəki oxşar-
lıqların müqayisəsinə keçirik. Və ilk növbədə daim mülahizə olunan
təpəgözlər aləminə nəzər salırıq.
***
78
«Dədə Qorqud»un üç boyunda – «Basatın Dəpəgözi öldürmə-
si», «Qam Börənin oğlı Bamsı Beyrək» və «Salur Qazanın evi yağ-
malandığı» boylarında «Odisseya» əsəri ilə süjet eynilikləri daha çox
müşahidə olunur.
Axeylilər (yunanlar) Troyanı işğal edib dağıtdıqdan sonra 12
gəmi ilə (hər gəmidə 50 nəfər) öz yurduna – İtakaya qayıtmaq
istəyən yunan qəhrəmanlarından Odissey allahların qəzəbinə gəlir və
Okean sularının hiddəti nəticəsində son dərəcə macəralı yerlərə,
adalara düşməli olur. Adamlarının və gəmilərinin hamısı məhv
olduqdan sonra çox böyük çətinliklə tək özü İtakaya qayıdır. 10 il
Troya müharibəsində, 10 il yollarda – Odissey yalnız 20 ilə evlərinə
dönə bilir.
O düşdüyü adalarda qəribə adamlarla, qəribə məxluqlarla
rastlaşmalı olur. Belə macəralı yerlərdən biri Taygözlər – Təpəgözlər
(sikloplar) adasıdır.
Ə.Sultanlı yunan ədəbiyyatından danışarkən göstərir ki,
«Siklop surəti ilk dəfə Homerin «Odisseya» adlı dastanında bədii
şəklini tapmış və sonralar yunan yazılı ədəbiyyatına nüfuz etmişdir.
Evripidin «Siklop» satirik dramı, «Odisseya» dastanında verilmiş
siklop Polifem ədəbiyyat aləminə çoxdan məlumdur». (15,49)
Beləliklə, «Dədə Qorqud»u da nəzərə aldıqda, biz ədəbiyyatda
yunan və Azərbaycan Təpəgöz surətləri ilə tanış oluruq. Bizim üçün
bunların hansı yöndən təsviri əsas deyil. Əsas obrazların ümumi sə-
ciyyəsindədir.
Ə.Sultanlının fikrincə, «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı Təpəgözlə
«Odisseya» əsərindəki Polifemin oxşar cəhətlərindən çox, onları
ayıran cəhətlər çoxdur. (15,51) Bizim Təpəgözün doğuluşu,
böyüməsi barədə dastanda geniş məlumat vardır, Polifem
obrazında bu cəhət nəzərə alınmamışdır. Bizim Təpəgöz adam-
yeyəndir, Polifem adamyeyən deyil (Odisseyin 6 yoldaşını
Polifemin yeməsini müəllif təsadüfi hesab edir). Bizim Təpəgöz
təkdir, Polifemin olduğu adada təpəgözlər çoxdur. Bizim
Təpəgöz işləmir, tüfeylidir, Polifem xalis çobandır. Bizim Təpəgöz
Oğuz cəmiyyəti ilə sıx bağlıdır, Polifem cəmiyyət tanımır. Bizim
Təpəgözün bədəninə qılınc keçmir, Polifemin bədəni ətdəndir və
s. Əslində, bunlar aparıcı fərqlər deyil və bir qismi zahirən
belədir. Təbii ki, fərqlər olmalıdır. Çünki bu əsərlər orijinaldır və
79
biri digərinin kopyası deyildir. Söhbət mifik obrazların
mahiyyətindədir. «Dədə Qorqud»la və Homerin poeması ilə
tanışlıq göstərir ki, təpəgözlər aləmində fərqdən çox, müştərək və
uyğun cəhətlər vardır. Homerin Təpəgözünün xarakteri ilə «Dədə
Qorqud» Təpəgözü, Odisseyin başına gələnlərlə Basatın başına
gələnlər arasında böyük uyğunluqlar mövcuddur.
Sahildə gəmiləri saxlayıb 12 nəfərlə adaya çıxan Odissey
tüstü gələn mağaraya daxil olur. Məlum olur ki, burada «dağ
gövdəli bir Təpəgöz» yaşayır. Odissey çox böyük çətinliklə, demək
olar ki, Basatın üsulu ilə Təpəgözün öhdəsindən gələ bilir.
Hər iki Təpəgözlə mağara şəraitində tanış oluruq.
Hər iki Təpəgöz su ilə bağlıdır. Dastandakı Təpəgöz su pəri-
sindən doğulur, Polifem isə su ilə əhatə olunmuş adada yaşayır və
dənizlər allahı Poseydonun övladı sayılır.
«Dədə Qorqud»da təsvir edilən Təpəgöz (dastanda
Dəpəgöz
)
son dərəcə bədheybətdir, buğra kimi nəhəngdir. Basat onun başını
güclə sürüyüb apara bilir. Körpəlikdən dəhşətdir: «Gördilər ki, bir
ibrət nəsnə yatur, başı-göti bəlürsiz… Dəpdiklərincə böyüdi. Aruz
qoca dəxi enüb dəpələdi, mahmuzı doqundı. Bu yığnaq yarıldı, için-
dən bir oğlan çıqdı. Gödəsi adam, dəpəsində bir gözi var». (98-99
– «Dədə Qorqud»un 1988-ci il çapının səhifələri) Bizim Təpəgözə
nisbətən yaşlı olan «Odissey» Təpəgözü daha bədheybətdir: «Üstü
sıx meşəli uca dağa bənzəyirdi… eybəcər bir məxluqdu…» (470
–«Odisseya» əsərinin 1986-cı il çapının səhifələri).
Hər iki əsərdə təpəgözlər xırsızdır, heç nə ilə razılaşmaq
istəmirlər. Dastandakı Təpəgöz Oğuzlara vay çəkir, onların köçüb
qaçmasına belə imkan vermir. Poemada da belədir:
Gəlib çıxdıq lovğa, quduz təpəgözlər ölkəsinə.
Nə məşvərət, nə ümumi bir yığıncaq qanır onlar. (468)
Hər ikisi adamyeyəndir və hər ikisi bir oturuma iki nəfər
yeməmiş doymur. Dədə Qorqudu Təpəgözlə danışmağa göndə-
rirlər. Hər günə iki adam və 500 qoyuna razılaşır. «Odisseya»da
Təpəgözün sürü-sürü qoyun-keçisi, mal-heyvanı var. O da hər dəfə
bir oturuma iki adam yeyir:
80
İki nəfər tutdu, küçük vurur kimi, vurdu yerə,
Parçalayıb canı çıxmış cəsədləri, şam elədi. (472)
Hər iki təpəgözün bir tərəfi insanla, bir tərəfi ilahi qüvvə ilə
bağlıdır. Dastanda Təpəgöz Sarı çobanın pəri qızlardan biri ilə «ci-
ma» etməsindən doğulur; poemada da belədir: Təpəgöz Zevsin qar-
daşı «boz dənizlər allahı» Poseydonun övladıdır, onun fanilərlə (in-
sanlarla) əlaqəsi nəticəsində doğulmuşdur: «Poseydonun oğluyam
mən, öz oğluyla fəxr edir o». (477) Fərq buradadır ki, dastanda
Təpəgözün anası, poemada atası ilahi varlıqdır.
Hər ikisi oxbatmaz, qılınc kəsməzdir
.
Basatın oxlarını bizim Tə-
pəgöz «sinək» (milçək) hesab edir. Poemada isə məsələ bir qədər
başqa cür əsaslandırılmışdır: Təpəgöz Odisseyin öz adamları ilə daxil
olduğu mağaranın qapısını nəhəng daşla bağlamışdır. Odissey fikirlə-
şir ki, Təpəgözü öldürsə, daşı tərpədə bilməzlər və mağarada məhv
olarlar. Odur ki Təpəgözə silahın təsir edib-etmədiyi yoxlanılmır.
Lakin yeganə zəfər yetirməli yerinin tək gözü olduğu bilinir və bu hal
onun da oxbatmaz olduğunu göstərir.
Hər iki təpəgöz eyni üsulla məhv edilir. Dastanda Basat şişi
qızardıb Təpəgözün yeganə gözünə – ət olan yerə soxur və Təpə-
gözün əvvəl gözünü, sonra özünü həlak edir. Poemada Odissey
Təpəgözün əl ağacı düzəltmək üçün kəsib gətirdiyi dor ağacı
boyda iri zeytun ağacının kiçik bir hissəsini kəsib, ucunu yonur,
ocaqda qızartmaq və Təpəgözün gözünə basmaqla onu məhv edir.
Hər iki əsərdə qəhrəmanlar eyni üsulla xilas olurlar. Basat qo-
yun dərisinə bürünüb xilas olur. Odissey üç qoyunu bir-birinə
yanaşı bağlayıb, ortadakı qoyunun altında yoldaşlarını xilas edir,
özü isə Təpəgözün çox sevdiyi nəhəng qoçun altından sallaşmaqla
xilas olur.
Hər iki təpəgöz mağarada saxladıqları heyvanları əzizləyir.
Bizim Təpəgöz öz heyvanlarını sığallaya-sığallaya, oxşaya-oxşaya
mağaradan çölə buraxır (həm də məqsəd Basatı tutmaqdır):
«Toğlıcıqlar, dövlətim saqar qoç, gəl, keç!» Poemada Təpəgöz öz
sevimli qoçu haqqında:
Ah, əzizim, bu sənsənmi? Niyə bu gün mağaranı
Ən axırda tərk edirsən? Axı öncə çıxardın sən…
81
Bəlkə elə mənim sənə baxmağımı gözləyirsən? (475)
Hər iki əsərdə təpəgözlərin qəzəblənən zaman hədələri də
uyğundur. Təpəgöz Basatın mağarada olduğunu və qoyun dərisi
içində xilas olmaq istədiyini bilib deyir: «Ay saqar qoç!.. Şöylə
çalayım səni mağara divarına kim, quyruğın mağarayı yağlasun!»
(«Qoç» dedikdə qoçun dərisində Basatı nəzərdə tutur) Yaxud:
«Şöylə çalayım ki, künbədlə tartağan olasan». (101) Poemada
Təpəgöz Odisseyə deyir: «Yerə elə çırpardım ki, beynin bütün
mağaraya çilənərdi». (475)
Fərqli cəhətlər də var. Dediyimiz kimi, dastanda Təpəgöz
təkdir, amma adada təpəgözlər yaşayır. Onlar gözünə odlu ağac ba-
sılarkən qışqıran Təpəgözün hayına gəlirlər. Lakin o: «Səni kim
incidir?» - sualına «Heç kim» deyə cavab verir. Odissey onu aldadıb,
adının «Heçkim» olduğunu demişdi. O biri təpəgözlər isə ona heç
kimin mane olmadığını zənn edib:
Zevs göndərən xəstəliyə çarə tapmaq çətin işdir,
Sən öz atan Poseydona yalvarmağın məsləhətdir (474)
–
deyərək çıxıb gedirlər. Odissey həm də əvvəlcədən Təpəgözü al şə-
rabla kefləndirmişdi. Dastanda isə Təpəgözün qılıncı, üzüyü, kün-
bəd məsələsi fərqli sehirli bir aləmdir və Təpəgözün sonrakı deyiş-
məsi aşıq deyişmələrinə yaxındır. Poemada Təpəgöz bildirir ki, hələ
bir vaxt falçı Yevrim oğlu Telam onun Odissey adlı bir nəfərin əli ilə
gözdən məhrum olacağını demişdi. Təpəgöz Poseydona üz tutub
Odisseyə qarğış edir, onu yeni bəlalara düçar etməsini arzulayır.
Bizim Təpəgöz də Basata qarğıyır:
Ala gözdən ayırdın, yigit, məni!
Tatlu candan ayırsun qadir səni! (102)
Təbii ki, bu qədər oxşarlıq təsadüfi ola bilməzdi. Heç şüb-
həsiz, bunlar bizim təsəvvür etdiyimizdən çox-çox qədim birgə
yaşayış dövrü təsəvvürlərinin bədii ədəbiyyatda, xalq yaradıcılı-
82
ğında orijinal ifadəsidir. Təpəgözlər nə qədər yaxın olsalar da,
orijinaldır və hər biri milli təfəkkürün məhsuludur.
Əli Sultanlı təpəgözləri qarşılaşdırma məqamında alman
alimi Fon Diezin 1825-ci ildə söylədiyi aşağıdakı fikirləri
xatırlatmışdır: «Buradakı Təpəgöz başqa sikloplara, hələ
Homerin siklopuna bütün cəhətləri ilə bənzəyir. Ancaq oğuz
siklopu yunanlarınkından alınma deyil. Yunanlarınkı bunun
təqlididir». (15, 49) Fon Diez fikrini belə əsaslandırmışdır:
«Oğuz Təpəgözünün Polifemdən kopya edilmiş olduğuna qənaət
gətirmədiyimin səbəbləri var. Əvvəla, Şərq yunan şeriyyətini tan-
ımamışdır. Bunun üçün Homerin əsərlərini tərcümə edə bilməzlərdi.
Çünki melodiyaca heç kim tərəfindən anlaşılmayacaqdı. Asiya dilləri
bunun üçün lazım olan ifadədən məhrumdurlar. O biri tərəfdən, Tə-
pəgöz əfsanəsində Təpəgözün həyatı, doğumundan ölümünə qədər
təfsilatla anlaşıldığı halda, Polifemdə çatışmazlıqlar vardır. Bu cə-
hətdən o, Təpəgözün kopyası və ondan iqtibas edilmiş kimi görünür.
Təpəgöz naqilinin Homerdən daha çox bildiyi bundan da bəllidir ki,
əgər bu əfsanə oğuzların öz malı olmasaydı, yazı ilə və yaxud
ağızdan-ağıza Dədə Qorqud zamanına qədər gəlməsəydi, bu qədər
tam olaraq təsbitinə imkan olmazdı. Məncə, Homer Asiya səyahə-
tində Təpəgöz əfsanəsini eşitmişdir və Polifemin əsas həyatını ondan
almışdır. Kim bilir, hər hansı bir oğuz qəbiləsi arasında İoendə eşit-
mişdir. Bu qəbilə Priamın müttəfiqləri olaraq yunanlara qarşı Troya
müharibəsində hərb etmişdir. Bu surətlə əfsanə Kiçik Asiyadan gəlmiş
və Homerin zamanında təzə-tər olaraq yaşamışdır. Nəticədə tam bir
sikloplar əfsanəsi, ən köhnə zamanlardan bəri Homerdən müstəqil
olaraq, göstərilən qövmlər arasında olmuşdur və yazılarında olan hər
bir şeyi yunanlara mal etmək haqsızlıq olar». (15,50)
Ə.Sultanlı təpəgözlər arasında bir sıra fərqlər göstərməklə
əsərlərin hər iki xalqın – yunanların və oğuzların fərdi-milli yaradıcılıq
məhsulu olduğunu əsaslandırmaq istəmişdir. Əslində isə buna ehti-
yac yoxdur. Çünki Homerin poemaları ilə «Kitabi-Dədə Qorqud»un
müstəqil və milli keyfiyyətlərə malik orijinal yaradıcılıq məhsulu oldu-
ğuna şübhə yoxdur. Bir qədər əvvəl nəzəri cəhətdən daha düzgün
fikir söyləmişdir: «…müqayisə iqtibas və ədəbi təsir məqsədi ilə apa-
rılarsa, zərərdən başqa heç bir elmi nəticə verə bilməz». (15,42) Biz
83
də bu fikirdəyik. Hər iki obraz qonşu xalqların müstəqil olaraq eyni
mif və hadisələr əsasında yaratdığı obrazlardır.
Homerin poemaları ilə «Dədə Qorqud» süjet və təsvirləri
arasında uyğunluqlar yalnız bunlardan ibarət olsa idi, bəlkə də bu
barədə geniş danışmağa dəyməzdi.
İkinci mühüm oxşar sxem Beyrəyin kafər zindanından xilas
olub Oğuza gəlməsi, öz adaxlısına qovuşması ilə Odisseyin öz
doğma yurduna – İtakaya gəlib çıxması və düşmənlərini məhv
edərək öz ailəsinə, var-dövlətinə sahib olması hadisələrinin
təsvirindədir.
Hadisələr mahiyyət etibarilə çox yaxındır. Müharibə üçün
axeylilərin əlində bəhanə var: Troya padşahının oğlu Paris axey
hökmdarı Aqamemnonun qardaşı Menelayın arvadı gözəl Yelenanı
xeyli sərvətlə birlikdə qaçırmışdır və indi axeylilər gəmilərlə Troya
ətrafına gəlmiş, doqquz ildir ki, vuruşur, lakin Troyanı məğlub edə
bilmirlər. Dastanda isə vəziyyət başqa cür görünsə də, demək
olar ki, mahiyyət birdir. Təkura xəbər verirlər ki, Baybican sənə
söz verdiyi qızını Beyrəyə ərə verir və bu gecə toydur. Hamı
yuxuda ikən kafərin 700 atlısı Beyrəyi və 39 igidini əsir aparırlar.
Oğuz igidləri yalnız 16 il sonra yerini öyrənib onu azad etməyə
gedirlər.
Lakin bu zahiri cəhətdir. Əslində isə əsas məsələ qarətdir –
Homerin təsvir etdiyi qəbilə və tayfalar müxtəlif bəhanələrlə da-
im bir-birini qarət edir, bu yolla var-dövlət əldə edirlər. «İlia-
da»da Axilles hökmdara – Aqamemnona deyir:
Ey bihəya, sənin bütün fikrin-zikrin qənimətdir!..
… sənin, bir də Menelayın
Şərəfini qorumağa gəlmişik biz, ey itsifət!
Qazandığım qənimətə yiyələnmək istəyirsən.(14)
Yaxud Olissey deyir:
Hələ bizim axeylilər Troyaya yollanmamış,
Mərd dostlarla doqquz kərə yad ellərə soxulmuşam.
(533)
84
Əslində, «Dədə Qorqud»da da belədir. Fürsət düşən kimi, ya
Oğuzlar kafər mülkünü talayır, ya da kafərlər Oğuz mülkünü. Kafər
mülkünü yağmaladıqdan sonra «Quşun ala qatını, qumaşın arusını,
qızın gögçəgini, toquzlama çırğab çuxa xanlar xanı Bayındıra
pəncyek çıqardılar».(66) Bu, hələ qarətin beşdə biridir – xanlar
xanının payıdır. Hətta son məqamda İç oğuzla Taş Oğuz arasına
nifaq da eyni məsələ ilə – qənimət məsələsi ilə bağlı düşür.
Qazanın dayısı Aruz yaranmış düşmənçiliyin səbəbini belə izah edir:
«Mərə, Qılbaş, ol vəqt kim, Üç, Boz oq yığnaq olsa, ol vəqt Qazan
evin yağma edərdi. Suçımız nəydi ki, yağmada bilə olmadıq? –
dedi. Qazanın başına bunlı gəlsün… Biz Qazana düşməniz, bəllü
bilsün! – dedi». (123)
Bizim qeyd etdiyimiz bu qədim qəbilə xüsusiyyətlərini
vaxtilə Ə.Sultanlı da aydın şəkildə görmüş və yazmışdır: «Nəticə
etibarilə xanın və tayfa başçısının bir sərkərdə, bir rəhbər kimi
əsas işi basqınları, qarətləri təşkil etmək olur. Onun bütün
bacarığı, böyüklüyü bununla ölçülür. Bütün bu basqınların əsas
qayəsi isə qonşu tayfaların sürülərini sürüb gətirmək, böyük
sürülər üçün yaylaq, otlaq yerləri əldə etməkdir». (15,39) Qəbilə
quruluşu şəraitində bu cəhətin aparıcı olduğunu Engels də qeyd
etmişdir: «… qarətçilik xasiyyəti daşıyan müharibələr qəbilədə
baş sərkərdəni, eləcə də ikinci dərəcəli tayfa başçılarının hakimiy-
yət nüfuzunu qüvvətləndirirdi». (15, 38)
Qəhrəmanların – Beyrəyin və Odisseyin öz elinə, öz
evlərinə dönüş tərzi, demək olar ki, eynidir.
Əvvələn, qeyd edək ki, həm Odisseyin, həm də Beyrəyin
vətənə qayıtmasını istəməyən gözəl qadın surətləri var. «Məgər
kafər bəginin bir bikr qızı vardı… Beyrəgi aşıqlamışdı… Hər gün
Beyrəgi görməgə gəlürdi. Ol gün genə görməgə gəldi. Baqdı gördi
Beyrək səxt olmuş. Qız aydır: «Neçün səxtsən, xanım yigit?»
Poemada Odissey haqqında deyilir:
O cəfakeş indi uzaq bir adada, gursaç pəri
Kalipsonun yanındadır. Zorakılıq edir pəri,
Öz sevimli vətəninə dönə bilmir mərd Odissey.(426)
85
Uzaq bir adaya düşmüş Odisseyi ona aşiq olan Kalipso adlı
«gursaç pəri» 7 il buraxmır. Nəhayət, Hermes Zevsin tapşırığını
həmin pəriyə çatdırdıqdan sonra – 8-ci il o, «Məni fani ilə ömür
sürməyə qoymursunuz» desə də, məcbur olub Odisseyə sal
düzəltməkdə kömək edir və onu azad edir. (450) Beyrək bundan iki
dəfə artıq qallmalı olur. Lakin kafər bəyinin qızı da öz sevgisi naminə
16 il sonra Beyrəyin öz yurduna qayıtmasına kömək edir – onu iplə
hasardan endirib qaçırda bilir.
Hər ikisi evə qayıdarkən məqam çatana qədər onları
tanımalarını istəmirlər. Tanınmasın deyə, Odissey özünü başqa bir
adadan gəlmiş yad adam kimi təqdim edir. Beyrək isə yolda atını
verib bir ozanın qopuzunu alır və ozan sifətində onu tanıya bilənlər
arasına qayıdır.
Hər iki əsərdə işin icra vasitə və üsulları, demək olar ki,
eynidir. Odisseyin 20 ildən sonra öz ölkəsinə necə gəldiyi ilə Beyrə-
yin 16 illik dustaqlıqdan sonra Oğuza necə qayıtdığını nəzərdən
keçirək. Hər ikisi onu tanıyan cəmiyyətə köhnə paltarda, cır-cında
içərisində, qoca, yaşlı adam sifətində qayıdır. Beyrək Oğuza çatar-
kən onu tanımayan bacılarından paltar istəyir. Bacıları onun öz
paltarını verirlər, lakin Beyrək həmin paltarı geyməli olmur:
«Beyrək aydır: «Gördünmi, qızlar bu qaftanla məni tanıdılar. Qalın
Oğuz bəgləri dəxi tanırlar», - dedi. Qaftanı sıyırdı, götürdi, qızların
üstinə atı verdi… Bir əski dəvə çuvalı buldı, dəldi, boynına kö-
çürdi». (62-63)
Odissey onu tanımayan, lakin onun haqqında sevgi ilə
danışan çobanlardan təzə paltar istəyir, lakin onlar artıq paltarları
olmadığını bildirirlər, onun şəhərə belə köhnə paltarda getməli
olacağını söyləyirlər. Əslində, Odissey şəhərə köhnə paltarda
getmək fikrindədir, onları sınamaq üçün paltar istəyir. İlahə Afina
da köhnə paltarda getməyi məsləhət görmüşdür – əks halda onu
tanıya bilərlər.
Beləliklə, Odissey də, Beyrək də məclisə çox köhnə
paltarda, demək olar ki, dilənçi kökündə girməli olurlar. Onların
məclisə bu vəziyyətdə gəlməsində məqsədləri də eynidir və iki
məqsəd güdürlər: ailənin və cəmiyyətin onlara münasibətini
öyrənmək və düşməni ifşa etmək. «Görəyim, Oğuzda mənim
dostum, düşmənim kimdir?» (62) Hətta Odissey evinə açıq və ya
86
gizli (tanınmaz şəkildə) qayıtması üçün falçı ilə məsləhətləşməli
olur.
Belə çox pis geyimdə, tük basmış və bir qədər qocalmış gör-
kəmdə evə qayıtsalar da, hər iki qəhrəmanın görkəmindən şübhə-
lənənlər olur. Beyrəyin böyük bacısı deyir:
Qara qıyma gözlərin çöngəlməsəydi,
«Ağam Beyrək» diyədəm, ozan, sana!
Yüzini qara saç örtməsəydi,
«Ağam Beyrək» diyədəm, ozan, sana!
Qunt-qunt biləklərin solmasaydı,
«Ağam Beyrək» diyədəm, ozan, sana!
Apul-apul yürişindən,
Aslan kibi turışından,
Qanrıluban baqışından
Ağam Beyrəgə bənzədürəm, ozan, səni! (62)
Odisseydən isə duruşuna, boy-buxununa, danışıq və səs
tonuna görə arvadı Penelopanın sadiq qoca xidmətçisi Yevrikleya
şübhələnir:
Bizim evə çox bəxtikəm yolçuların yolu düşüb,
Heç birisi Odisseyə sənin qədər oxşamayıb:
Sənin səsin, ayaqların və görkəmin onunkudur. (594)
Beyrək tanınmasını istəmir və bacısının verdiyi qaftanı: «Nə
sən, nə Beyrək qalsun! Bir əski qaftan verdinüz, bənim başım-
beynim aldınuz»- deyib» üstünə atır. Yevrikleya Penelopanın
tapşırığı ilə dilənçi vəziyyətdə olan bu «yad adam»ın ayağını
yumalı olur. Odissey ehtiyat edir ki, ayağındakı qaban dişi yerindən
qoca kəniz onu tanıya bilər:
Ürəyinə gəldi: birdən ayağını yuyan zaman
Çapığından tanınar o və açılar işin üstü. (594)
Əsərlərdə sadiq çoban surətləri vardır
Dostları ilə paylaş: |