OLMAZ
Nədəndir, ey Bəyim, əşarıma sizdən cavab olmaz,
Bu gündən böylə dəxi şeiriniz gəlsə, hesab olmaz.
Sədayi-qafiyəyə bir qəzəl yox suyi dilbərdən,
Necə səbr eyləsin dil, bundan artıq kim, əzab olmaz.
Keçib ol növcavanlıq, kimsə yad etməz məni hərgiz,
Qocalıq damənim tutmuş, dəxi zövqi-şəbab olmaz.
Gərək yad eyləsin səyyadi-tazə köhnə səyyadı,
Təsəvvür etməsin tərlan kim, üstündə üqab olmaz.
Rəqibi-kəcrovü gər yad ilə işrət qılır hər dəm,
O yerdə şəbpərə pərvaz edər kim, afitab olmaz.
Tikilmiş bir hədəfdir lövhi-sinəm tiri-müjganə,
Xədəngi-qəmzədən üşşaqlərdə ictinab olmaz.
Fəraqi-kuyi-canan odu bədtər nari-düzəxdən,
Neçə hicrani-rüsxarında yanmaz dil kəbab olmaz.
Fədai gəlsə yarın kuyinə, didarı mən, etmiş,
Neçün kim, aşiqü məşuq arasında hicab olmaz.
BU İMİŞ
Dilbərə, künci-ləbində məks edən hinduyimiş,
Bilməyib sehrinə düşmüş xalların caduyimiş.
Gənci-ruyin üzrə əfi zənn edib qıldım həzər,
Məh yüzün dövründə hər du həlqəyi-kəysuyimiş.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
306
Ey cəbinin mihrə tən eylər çəharom çərxdə,
Gün yanında ol nazik düşmüş hilal əbruyimiş.
Hər zaman umdum vəfa gördüm cəfa səndən şəha,
Aşiqə məşuqəsi qövr eyləmək bu xu imiş.
Vədəyi-vəslinə can verdi Fədai, ey nigar,
Dəfnim et əl hökmilləh çün ki, vədə bu imiş.
Şəmistan Nəzirli
307
GENERAL ƏLİ AĞA ŞIXLİNSKİNİN ŞEİRLƏRİ
Əli ağa Şıxlinski Tiflisdə gimnaziyaya girdiyi ilk
gündən elmləri mənimsənilməkdə böyük səy göstə-
rmiş, ikiillik kursu yeddi ay ərzində başa çatdıran
yeganə şagird olmuşdur. Hətta o, 1876-cı ildə daxil
olduğu kadet korpusunun 1883-cü ildə qurtarıncaya
qədər birinciliyi əldən verməmişdir. Peterburqda Mi-
xaylov topçuluq məktəbində Əli ağa dərslərində
müvəffəqiyyətinə görə ilk üç əlaçı kursantlardan biri
olaraq diqqəti cəlb etmişdir.
Hərb elmləri doktoru, professor,
general-mayor, Dövlət Mükafatı laureatı
Yevgeni BARSUKOV
Tam artilleriya generalı Əli ağa Şıxlinski təkcə hərbçi olaraq
qalmamışdır. O, hərbi-elmi publisistik məqalələrin, artilleriyaya
aid dərsliklərin və şeirlərin də müəllifi olmuşdur. Onun “Divizi-
on miqyasında topçu manevrlərin təşkili üçün təlimat”, “Dağ və
səhra artilleriyası üçün məsələ və misallar məcmuəsi” (1913-cü
ildən 1916-cı ilədək üç dəfə nəşr olunub), 1910-cu ildə “Səhra
toplarının cəbhədə işlədilməsi” və “Topçu zabitləri məktəbində
polkovnik Şıxlinski tərəfindən oxunmuş mühazirələrin xülasəsi”
kimi sanballı kitabları Peterburq və Luqa şəhərində çap olundu.
Həmin əsərlərin surətini 1983-cü ildə Sankt-Peterburqdakı Saltı-
kov-Şedrin adına kütləvi kitabxananın nadir fondundan çıxarıb
gətirmişəm. Əsərlər tərcümə olunub, şəxsi arxivimdədir.
1906-cı ildən 1914-cü ilə kimi Əli ağa Şıxlinski Çarskoye-Selo-
dakı Artilleriya Zabitləri Məktəbində müəllim və rəis müavini
işləyib. 1912-ci ildə generalın təşəbbüsü ilə “Artilleriya Zabitləri
Məktəbinin jurnalı” nəşr olunmuşdur.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
308
1913-cü ilin payızında Artilleriya Zabitləri Məktəbinin rəisi,
artilleriya generalı A.N.Sinitsın qocalığına görə istefaya çıxır.
Jurnal bu münasibət ilə Sinitsının portretini və ikinci səhifədə
haqqında böyük bir yazı verib. Əli ağa Şıxlinskinin iki bəndlik
vida şeirini də dərc edib:
Yorulmaq bilmədən sən uzun illər,
Öz ağır topuna sükançı oldun.
Hər dəfə əmrinlə birləşdi əllər,
Bir ailə kimi sənin mərd ordun.
Toplardır əbədi məktəbimiz də;
Siz onun atası, tarix yazanı.
Ürəkdən salamlar göndərib sizə,
Hörmətlə önündə baş əyir hamı…
Həmin ilin payızında – 1914-cü ilin oktyabr ayına kimi Artil-
leriya Zabitləri Məktəbinin rəisi vəzifəsini general-mayor Əli ağa
Şıxlinski aparmışdır.
General Şıxlinski bədii yaradıcılıqla da məşğul olmuşdur.
Çoxlu şeirlər, tərcümələr və bədii parçalar müəllifi olan bu
təvazökar insan heç vaxt onları dərc etdirməmişdir. Azərbaycan
Tarix Muzeyindəki şəxsi qovluğunda və Respublika Mərkəzi
Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində, akademik Heydər
Hüseynovun şəxsi fondunda general Əli ağa Şıxlinskiyə məxsus
çoxlu sənəd və materiallar var.
Beş yüz on dörd nömrəli fondda generala məxsus bir dəftər
də saxlanılır. Muzeydə və arxivdə saxlanan Şıxlinskinin “Zabitin
yaddaşı” dəftərində şeirlərə, bədii parçalara, tərcümə və qeydlərə
rast gəldik.
1900-cü il oktyabrın 21-də tərtib olunmuş “Zabitin yaddaşı”
dəftərindəki qeydlərdən aydın olur ki, görkəmli dramaturqu-
muz Cəfər Cabbarlının yaradıcılığına generalın xüsusi məhəbbəti
olub, Cəfər Cabbarlının vaxtsız ölümü onu hədsiz dərəcədə
Şəmistan Nəzirli
309
kədərləndirib. General ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndələri
Səməd Vurğunun “Böyük ədib” və Osmanlı Sarıvəllinin “Yaşar”
şeirlərini məharətlə rus dilinə tərcümə edib.
General Əli ağa Şıxlinskinin şəxsi fondunda şair Osman
Sarıvəlliyə yazdığı məktubların surəti və poçt qəbzi saxlanılır. O,
şair Osman Sarıvəlliyə yazır ki, mən cəsarət edib böyük drama-
turq Cəfər Cabbarlıya yazdığınız “Yaşar” və “Ölüm” şeirlərini
türkcədən ruscaya tərcümə etdim. Xahiş edirəm, tərcümə ilə ta-
nış olun, xoşunuza gəlsə, dərc etdirmək üçün rüsxət verin.
Generalın şəxsi fondundakı məktublar arasında şairin heç bir
cavabına rast gəlmədim. Ona görə də 1980-ci ilin qışında Osman
müəllimin görüşünə getdim. Yazılan məktubların tarixini, ilini
ona xatırlatdım.
– Osman müəllim, – dedim, – Sizin cavablarınızı tapa bilmə-
dim. Bəlkə, generalın məktubları Sizə çatmayıb.
Osman Sarıvəlli narahatçılıqla:
– Mənim, – dedi, – generalın məktublarını almağım yadıma
gəlir. Tərcümələrini də oxuyub bəyənmişdim. Sən nə danışırsan,
a bala, mən o vaxt çar və müsavat generalına hansı cəsarətlə
məktub yaza bilərdim. Axı, o vaxtlar otuzuncu illərin repressiya-
sı tüğyan eləyirdi… – Sonra təəssüflə: – Heyf ki, generalın mənə
yazdığı məktubları da elə o vaxtlarda cırıb atmışam… Onlar çox
məzmunlu və zərif xətlə yazılmışdı.
Generalın “Zabitin yaddaşı” dəftərində onun həyat və məslək
yoldaşı, ilk azərbaycanlı hərbi şəfqət bacısı Nigar xanım Mirzə
Hüseyn əfəndi qızına yazdığı “Ey sevdiyim, ey dilrüba”, “Ana
və onun əziz Nigarına”, “Adi povest”, “Vitse-admiral S.Makaro-
vun xatirəsinə”, VII əsr yapon şairi Ş.Munetodan “Sən mənə
vəhşi dedin” şeirlərinin rus dilinə tərcüməsi və başqa parçalar
saxlanılır.
1948-ci ilin noyabrın 28-də gecə saat ikidə dünyadan köçən
dahi bəstəkarımız Üzeyir bəy Hacıbəyovun pianosunun üstündə
bitməmiş bir not qalıb. Üzeyir bəy general Əli ağa Şıxlinskinin
həyat yoldaşına 1912-ci ildə yazdığı altıbəndlik “Ey sevdiyim, ey
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
310
dilrüba” şeirinin yalnız iki bəndinə romans yaza bilmişdi. Ömür
ancaq buna vəfa edib…
Klassik şairlərimiz Molla Vəli Vidadinin (1707-1808), Mustafa
ağa Arif (1781-1842) və Kazım ağa Salik Şıxlinskilərin (1781-1842)
nəvəsi olan tam artilleriya generalı Əli ağa Hacı İsmayıl oğlu Şıx-
linski iki dildə – rus və Azərbaycan dillərində şeir yazmaq,
tərcümə etmək qabiliyyətinə malik olub.
MƏNİM
Ey sevdiyim, ey dilrüba,
Səbrim, qərarımsan mənim.
Səd mərhəba, səd mərhəba
Nə türfə yarımsan mənim.
Görən səni ey nazənin,
Deyər pəh-pəh, səd afərin!
Dünyada mislin yox, yəqin,
Əcəb dildarımsan mənim!
Gözəl zahirdə surətin,
Gözəl batin, təbiətin.
Gözəl hər işdə qeyrətin,
Namusum, arımsan mənim.
Mənim baharda bülbülüm,
Mənim qızılca sünbülüm.
Gülşənlərdə zərif gülüm,
Bağlarda barımsan mənim.
Səni ziyarət eylərəm,
Sənə ibadət eylərəm.
Həm çox sədaqət eylərəm.
Çün sən Nigarımsan mənim.
Şəmistan Nəzirli
311
Mən aşiqin adı Əli,
Verdin bu dərsi bilməli.
Eşqindən olmuşam dəli,
Sən ahü zarımsan mənim.
1912-ci il
ANA VƏ ONUN ƏZİZ NİGARINA
Dənizin üstündə bir ulduz yandı,
Dalğalar vuruldu işartısına.
Oxudu, ağladı, qəmli dayandı,
Yalnız əzabları qalmışdı ona.
Kədərli qayalar, dumanlı sahil,
Gecənin qoynunda inləyirdilər.
Fikirli dayanıb onlar elə bil,
Qəmli dalğaları dinləyirdilər.
Fəryada dönmüşdü dənizin səsi;
Ulduzlar sularda yırğalanırdı.
Tənha məhəbbətin qəmli nəğməsi,
Qaya-qulaqlarda sırğalanırdı.
O uzaq göylərin dərinliyində,
Sözlü dodaq kimi səyridi ulduz.
Həsrət mənzilində, əzab dilində,
Sanki öz dərdini deyirdi ulduz.
O mavi göylərdən silinməyib iz,
Uzaq bir həsrətin ağrısı qalıb.
Kədərlə dinləyir göyləri dəniz,
Hıçqırır, inləyir, gözləri dolub…
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
312
ADMİRALIN XATİRƏSİNƏ
1
Yat, igid qəhrəman, yaşayır adın;
Yuxu qalasını tez aldın, dostum.
Şöhrət çələngi yox, sən əzab aldın,
Cəsur dəstən ilə min səddi pozdun.
O soyuq məzarın zirehli, dərin…
Matroslar çətin ki, ora baş vura.
Sulara kədərlə baxan əsgərin,
Az qalır heyrətdən bağrı yarıla.
Dəniz cəsurları qısqanır-nədir,
Onları torpağa vermək istəmir.
Okeanın dibi – o sirli qəbir,
Susub… Eşidilmir nə səs, nə səmir.
Külək için-için hıçqırır indi,
Yağışla ağlayır buludlar sənə.
Göydə top səsitək ildırım dindi,
Matəm atəşitək sərkərdəsinə…
Çarskoye-Selo, 1906-cı il
N İ G A R O L S A ...
Nə lazımdır mənə dünya,
Əgər yanımda yar olsa.
Kim istər mali-dünyanı,
Əgər yarı Nigar olsa.
1
1904-cü il aprelin 13-də Port-Artur döyüşlərində
“
Petropavlovsk
”
zirehli gəmisində yaponların qəfil mərmi partlayışından həlak olmuş
görkəmli donanma xadimi, vitse-admiral Stepan Osipoviç Makarovun
(1848-1904) şərəfinə yazılıb – Ş.N.
Şəmistan Nəzirli
313
* * *
Başına dönüm, dolanım,
O boyun qadasın alım.
Niyə türkü çeşmi-məstin,
Oxu, bu nişanə gəlməz?!
Çarskoye-Selo,
1909-cu il
Самед Вургун
ВЕЛИКИЙ ПИСАТЕЛЬ
На смерть Джафара Джаббарлы
Постучалось к нам в дверь злое ненастье:
Не бьется ум сердца – умер поэт.
Так это ли твое в людях участье,
Природа? На вопрос дай мне ответ.
О, ты сего края писатель – гигант –
Где твои писанья, твое перо.
Горюет – плачет родной Азербайджан,
Скорбит весь Кавказ по тебе герой.
Застыл смех, молви, на увядших губах?
Лилось, много ли слез из любимых глаз?
Твой вдумчивый мозг обратился во прах?
Взглянул ты на жизнь в последний то раз?
Заплачет всяк, знаю, вспомнив о тебе,
Потонет он в горе безысходном;
Туманные горы Араксу, Куре
Ручьи слез пошлют с ветром холодным.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
314
Цветы его жизни завяли хоть вдруг,
Взяла его хоть безвременно смерть,
Мир будет хоть полон, хоть пусть весь вокруг –
В легендах вечно жив будет поэт.
Перевел с тюркского
Али ага Шихлинский
Осман Сарывелли
ЯШАР
Памяти Джафара Джаббарлы
В жизни сей кто не оставит следа,
Тот вскоре будет забыт навсегда.
Умершим себя не считай Джафар!
Вечно будет жив твой герой “Яшар”.
А “Севиль” твоя вечно – любима;
С ними жить будет и твое имя!
Перевел с тюркского
Али ага Шихлинский
Ш.МУНЕТО
(Японский поэт VII века)
Ты говоришь, что я дикарь
Что не культурный я и темный
Что я брожу среди лесов,
Что я босяк, босяк бездомный
За то в кустах лишь для меня
Поэт про волю нежно, птицы,
За то к полям лишь для меня.
Şəmistan Nəzirli
315
Цветов пестреют вереницы.
Как я богат: сквозь небеса
Мне солнце золото бросает,
Как я богат: сквозь облака
Мне серебро луна свивает
На небе утреннем заря
Мне шлет кровавые рубины
Алмазы ночью для меня
Плетут по небу паутины
Я не хочу культурным быть!
Им не понять душою темной,
Что счастлив я, что я богат,
Бродяга дикий и бездомный…
Перевод: Алиага Шихлинский
1906 год, село Царское.
ОБЫКНОВЕННАЯ ПОВЕСТЬ
Была чудесная весна, они на берегу сидели,
Река была тиха, ясна, вставало солнце, птички пели.
Тянулась за рекою даль, спокойно-пышно зеленела,
Вблизи шиповник алый цвел, стояла темных нить алея.
Была чудесная весна, они на берегу сидели,
Во цвете лет была она, ее усы едва чернели.
О, если бы кто встретил их тогда, при утренней их встрече,
И лица бы высмотрел у них иль подслушал бы их речи, –
Как был бы мил ему язык – язык любви первоначальной!
Он верно бы сам на этот миг
Расцвел на дни души печальной…
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
316
* * *
Живой и правдивый я видела сон,
Казался мне жизнью он.
Проснулась – все мертво и месиво кругом:
И жизнь показалась мне сном…
* * *
Помоги! Для головки твоей не могу
Из любимых цветов приготовить убор,
Их так много цветет на зеленом лугу,
Что неволь теряется взор.
Я ревниво смотрю, как успел мотылек
Твой задумчивый взгляд на минуту привлечь…
Помоги же мне связать и дивный венок.
И страстную безумную речь!
28.11.1908, Тифлис
Али ага Шихлинский
* * *
Я в свете встретил их, потом
Она была жена другого,
Он был женат и о былом
В помине не было ни слова.
На лицах виден был покой,
Их жизнь текла светло и ровно.
Они, встречаясь меж собой,
Могли смеяться хладнокровно.
А там, на берегу реки,
Где цвел тогда шиповник алый,
Одни простые рыбаки,
Ходили к лодке обветшалой.
Şəmistan Nəzirli
317
И пели песни. И темно,
Осталось, для людей закрыто,
Что было там говорено,
И сколько было позабыто!..
27.11.1908, Тифлис
Али ага Шихлинский
* * *
Как в волнах пугливо-диких
Бледный диск луны трепещет,
А сама она спокойно
По небу плывет и блещет. –
Так в моем дрожащем сердце,
Образ твой дрожит прекрасный,
Между тем, как ты приходишь
Равнодушно и бесстрастно.
27.11.1908, Тифлис
Али ага Шихлинский
* * *
Зима не даром злится –
Пришла ее пора,
Весна в окно стучится
И гонит со двора
* * *
Когда утром иль поздно ночью,
Пред иконой головку склоняя,
Ты лепечешь святую молитву, –
Помолись, милый друг за меня!
И любовь и горячая вера,
Что глядят в твоих коротких очах.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
318
Пусть сольются в молитву за друга
На младенческих чистых устах.
И души непорочной рыданья
Пусть летят высоко к небесам!
О, быть может, тогда мое имя
Милосердно примется там…
Много в жизни пришлось мне кружиться,
Но теперь в сердце лишь лесть тая,
Сам не в силах я больше молиться, –
Помолись, милый друг за меня!
Али ага Шихлинский
Abbas ağa Nazir Qayıbzadə
(1849-1919)
OSMAN AĞA ŞIXLİNSKİNİN TARİXİ – VƏFATI
Cahana olma ey huşyar məğrur,
Görüb beş gün səfasının, olma məsrur.
Nə dərvişü gəda, nə şahü sultan,
Yeridi cümləsinin aqibət gur.
Bu mərqəd əhli Şeyxizadə Osman,
Həm axır məskənindən oldu məhcur.
Açıldı çün üzünə babi-qüfran,
Onun tarixi Nazir oldu “məğfur”.
Şəmistan Nəzirli
319
UNUDA BİLMƏRƏM
“Bizim Vurğunun dolaşdığı diyarları qarış-qarış
gəzib onun əfsanəvi hekayətlərini toplayıb əbədiləş-
dirən Şəmistana ən xoş arzularla”.
İsmayıl Şıxlı
“Xatirəyə dönmüş illər”
kitabına yazdığı avtoqraf
16 iyun 1980-ci il
Mən İsmayıl Şıxlının yoxluğuna inanmıram. O, cismən ara-
mızdan getsə də ruhən həmişə, hər an bizimlədir. Necə ki, “Dəli
Kür” var, onun səhifələrindən sərt baxışlı Cahandar ağanın zəhm-
li səsi gəlirsə, İsmayıl Şıxlı yaşayır və yaşayacaqdır.
Məgər onun biz gənclərə yetmişinci illərdə elədiyi kömək likləri,
yaxşılıqları unutmaq olarmı? Mənim cızma-qaralarımı səbir və
təmkinlə oxuyub verdiyi ağıllı məsləhətlərdən, göstərdiyi doğru
yoldan qazandığım nailiyyətlərin sevincini unuda bilə rəmmi?
O, qızıldan qiymətli vaxtını təkcə mən arxasıza, köməksizə
yox, Azərbaycanın onlarca gəncinə sərf etmişdir. Mənim kimi
onlarca azərbaycanlı indi iftixarla deyir ki, ədəbi aləmdə mənim
müəllimim İsmayıl Şıxlı olmuşdur. Onun yetirmələrinə heç kəs
irad tutub şübhə ilə baxa bilmir. Çünki İsmayıl Şıxlı adı saflıq,
təmizlik mücəssəməsidir.
Görkəmli yazıçı-alim Qulu Xəlilli İsmayıl Şıxlı saflığından
danışanda deyərdi: “Bizim çoxumuz ali məktəb müəllimləri za-
manın havasına uyduq, təmiz adımızı qoruya bilmədik. İsmayıl
Şıxlı isə bu adı ürəyi kimi təmiz saxladı”.
Bu gün şəxsi arxivimdə saxladığım onun mürəkkəbli qələmlə
yazdığı qeydlərinə baxır və istər-istəməz kövrəlirəm. Onun ağa-
yana, zəhmli səsi varlığımı titrədir: “Burda cızığından çıxdın”,
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
320
“Uydurmusan”, “Yenə deyirəm, obraz şişirdilib, özü də üfürməli
danışır”, “Qız, qadın yanında Səməd Vurğun belə danışa bil-
məzdi”. Onun bu qeydləri tənqid yox, mənim üçün iftixar idi,
baş ucalığı idi. Hələ neçə il əvvəl telefonda İsmayıl Şıxlının dedi-
yi sözlər mənim üçün nə qədər əziz və doğmadır: “Oxudum
əsərini, sabah səhər saat 12-də gəl kafedraya, bir neçə məsələdə
“dərsini verim”. Bəli, elə bu dərslər məni böyük şairimiz Səməd
Vurğun, məşhur generalımız Əli ağa Şıxlinski və Azərbaycan ge-
neralları haqqında kitabların müəllifi elədi. Bütün bunlar üçün
ancaq və ancaq xeyirxahım İsmayıl Şıxlıya ömürlük minnətdaram.
Ötənilki – 1994-cü il söhbətlərimizin birində deyəndə ki, İsmayıl
müəllim, general Əli ağa Şıxlinskinin hərbi elmi əsərlərini çapa ha-
zırlayıram, kitabda nələri verəcəyimi dinləyəndən sonra sevinə-
sevinə öz təkliflərini də əlavə etdi. Bu xoş xəbərdən xəstəliyini belə
unutdu. Onda kimlərin söhbətlərini xatırlamadı, atası Qəhrəman
əfəndinin, dayısı Qiyas bəyin, Alay bəyin və nüfuzlu Şıxlinskilərin
bir çoxunun... Mənim sevincimin üstünə bir sevinc də əlavə etdi
İsmayıl müəllim: “Allah qoysa, ayağa durum, yaranalın (bu sözü
deməyi yaman xoşlardı) kitabına mü qəddiməni özüm yazacağam”.
Ümidə xanım: “İsmayıl, çay buza döndü” – dedi, qalın qaşlar
gah çatılır, gah da yarğan kimi yarılırdı. Sanki yaraşıqlı üzündə
Kür nəhri axırdı. Belə anlarda adam ona baxmaqla doymurdu...
Xəyal İsmayıl Şıxlını hara aparmışdı, onu bir Allah bilirdi... Mən
də başımızın tacı, ömrümüzün varlığı İsmayıl Şıxlını sevindirə
bildiyimlə özlüyümdə iftixar edirdim. Handan-hana əlini kres-
lonun dirsəyinə vurub:
– Nə gözəl fikrə düşübsən. Generalın kitabını bu gün biz nəşr
etdirməsək, gələcəkdə heç kəs məşğul olub, tədqiqat aparmayacaq.
Bundan sonrakı söhbətlərimizdə, telefon zənglərində ilk sor-
ğusu general haqqında olardı:
– Yaranalın kitabı nə yerdədi? –soruşardı. – Tələs, bir az
tələsmək lazımdı, mən o kitabı görmək istəyirəm...
Ürəyinə nəsə daman İsmayıl Şıxlının “tələsmək lazımdı”
sözlərində dərin bir kədər vardı...
iyul, 1995-ci il
Şəmistan Nəzirli
321
Ü Ç Ü N C Ü H İ S S Ə
QƏRİBƏ TALE
Batan günəş soruşdu:
– Ehey, burda kim var, mənim işimi davam etdirsin?
Saxsı çıraq cavab verdi:
– Mən əlimdən gələni edirəm, ey hökmdar.
Rabindranat TAQOR,
məşhur hind yazıcısı
Topoqraf-general İbrahim ağa Vəkilov Zaqafqazi-
yada yeganədir – nə özündən əvvəl və sonra, nə də
müasirləri arasında bu sahə üzrə belə ali hərbi rütbəli
mütəxəssis olmayıb.
Müəllif
Qaş qaraldı, uzaqlar yavaş-yavaş görünməz oldu. Axşam dü-
şürdü. Örüşdən qayıdan mal-qaranın mələşməsi kəsildi. Yal
gözləyən itlər zəncir gəmirir, dartınıb gah hirslə, gah da yazıq-
yazıq zingildəyirdi. Yenicə doğmaqda olan Ay Kürün sularında
“yuyunurdu”.
Salahlı obasına qərib bir axşam düşmüşdü. İbrahimin səbri
tamam kəsilmişdi. Tez-tez torpaq dama girib çıxır, dinclik tapa
bilmirdi. Gözü o tayda qalmışdı. Pənah kişi isə görünmürdü. İb-
rahim bir neçə dəfə gəlib Pənah kişinin xalxalına baxıb məyus
qayıtmışdı. Atasının dostu ilxıçı Pənah sözünə düz adam idi.
Paşa ağanın ölümündən sonra ilxıçı bu dostluğu ailənin böyüyü
İbrahimlə davam etdirdi. “Nə oldu, görəsən, Pənah əmi niyə
gəlmədi, bəlkə...” Öz-özünə verdiyi suallar İbrahimin intizarını
daha da artırırdı.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
322
Şəmmətli meşəsinin bərabərində bir at kişnədi. Üstündəki
adam ata acıqlandı. At şappıltı ilə suya girdi. Bir göz qırpımında
payızın bulanıq sularını yarıb bu taya keçdi.
İbrahim sahildə atlı ilə üzbəüz gəldi. Ürkək və zəif bir səslə:
– Pənah əmi, sənsənmi? – dedi.
İlxıçı duruxdu. Qəfil zərbə dəymiş adam kimi əvvəlcə özünü
itirdi. Sonra özünə gəlib:
– Mənəm, oğul, – dedi, – sən deyəsən getməyi lap doğrulamı-
san, yaxşı hazırsanmı? Burda gözlə, evə dəyib gəlirəm.
Atını cığıra salıb, bir az aralandı. Birdən yarı yolda geri dönüb:
– Ayə, a İbi, – dedi, – barı evə bir söz demisənmi?
– Deməmişəm, Pənah əmi, amma əmioğlu Yusifə bərk-bərk
tap şırmışam ki, işdi, gördün çox axtarırlar, anam çox ağlayıb-
sızlayır, onda deyərsən ki, dünən Qazaxda idim, eşitdim İbra-
him Tiflisə oxumağa gedib.
– Onda get Bala bərənin yanında gözlə, birdən buralara
hərlənən olar, indi gəlirəm, bir az da orda fikirləş.
Pənah kişi atını mahmızladı.
İbrahim qamışlıqda xeyli gözlədi. O, Pənah kişinin “bir az da
gözlə” deməyindən şübhələndi. “Yəqin anamdan qorxur, qarğış
sahibi olmaq istəmir”. Kür aşıb-daşanda gətirib sahilə çıxartdığı
qarağac kötüyünün üstündə oturub, ağzı qaralan evlər arasın-
dan Pənah kişinin evini tapdı.
Gündüzlər ayaqyalın, başıaçıq oynadığı hay-küylü sahil gecə
yuxusunda uyuyurdu. Səssizlik onun qulağını batırır, qorxusu-
nu artırırdı. Sakit çay da elə bil gündüzün haray-həşirindən yu-
xuya getmişdi. Daş atmasan, onun səsini eşitməzdin. Qamışlıq
xışıldadı. İbrahim diksinib əlini yerə uzatdı. Qamışlığı yara-yara
ona tərəf nəsə gəlirdi. Qaranlıqda iki göz od kimi yanırdı. İbra-
him “a kafir” – deyib qorxa-qorxa daş atdı. Çaqqal sivişib qamış-
lıqda yox oldu. “Yaxşı ki, dovşan deyil, nənəm deyərdi yola çaq-
qal uğurludu”.
İbrahim yenidən Pənah kişinin evini axtarıb tapdı. İlxıçının
qara damının qapısı cırıltı ilə açıldı. Əvvəl Pənah kişi, sonra da
əli xurcunlu arvadı çıxdı.
Şəmistan Nəzirli
323
– A kişi, uşaqlara tuman-köynək almağı unutma.
– Rəhmətliyin qızı, mən at satmağa gedirəm, yoxsa tuman-
köynək almağa, – deyə Pənah kişi arvadına hirsləndi: – Axşama
kimi kor Baqrat tuman-köynək satır, ondan alsan, belin qırılarmı?
– Onda, sən atanın goru, bir az mampası al, uşaqlar neçə gün-
dü sevincək olublar ki, dədəmiz şəhərdən mampası alacaq.
Pənah kişi könülsüz “yaxşı, yaxşı” deyib, xurcunu atın belinə
aşırdı. Atı yedəkləyib xalxaldan çıxartdı. İbrahimin yanına qədər
ata minmədi. Atı qamışlığın arxasına çəkib sağrısını, boynunu
sığalladı, oxşadı.
– Əlimdən möhkəm tut, indi atıl min.
İbrahim bir göz qırpımında ata sıçradı.
– Geri otur, – Pənah kişinin səsində arvadla danışdığı əsəbilik
qalmışdı. O, birdən fikrini dəyişib: – Yox, yox, a İbi, qabağa otur,
bu üzülmüş xamdı, birdən çayın ortasında ürküb eləyər, yıxar
səni. Yalmanından bərk tut, çətini çayı keçənə kimidi.
İlxıçı “ya Allah” deyib ata mindi. Xam at çayın dərin-dayaz
yerinə baxmayıb suyu yarır, fınxıra-fınxıra o taya tələsirdi.
Sahilin o tayı başdan-başa meşə idi. Şəmkirdən başlayan
qədim Qarayazı meşəsi Kürün sahili boyunca yaşıl kəmər kimi
Gürcüstan sərhədlərinə doğru uzanırdı. Çayın sağ sahilindəki
Salahlı, Şıxlı obalarının dolanacağı da bu meşə idi. Əhali otu,
odunu buradan aparır, mal-qarasını burada otarırdı. Pənah kişi
də burada ilxı saxlayırdı. Hər ilin payızında beş-altı dilibozu
Tiflisə aparıb satır, pulunu dolanacağına sərf edirdi.
O taya çıxan kimi at tanış cığırda yerişini artırdı. Meşə bir az
seyrələndə duruxub kişnədi və birdən götürüldü. Pənah kişi atın
başını çəkdi:
– Əyə, üzülmüşün boynunu sığalla, gecə vaxtı nə hay-küy salır.
İbrahim atın yalmanını sığallaya-sığallaya:
– Pənah əmi, – dedi, – bu nə dəli atdı, bunnan heç oğurluğa-
zada getmək olmaz.
– Təzə tutmuşam, a bala, hələ, yaxşı öyrəşməyib. Sən niyə bu
gecə vaxtı tərs atın üstündə tərs söz danışdın. Allaha şükür,
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
324
nəsil-nəcabətində oğurluq eləyən də yoxdur. Oğurluq haradan
ağlına gəldi?
İbrahim nə ağ dindi, nə də qara.
– A İbi, sən Mirzənin evini tanıyırsanmı?
Kişi İbrahimin yaralı yerinə toxundu. Odur ki, kefsiz-kefsiz:
– Yox, – dedi.
– Əyə, bə nə təhər gedib çıxacaxsan? Heç şəhərdə olubsanmı?
– Ötən yay Mirzə kəndə gələndə bir kağız yazıb verdi. Ünva-
nı da var orda.
– A bala, səndən qorxuram, gedib o dinsizlərin içində itib
eləyərsən, mən qanda qalaram. Sonra anan Tükəzbanın əlindən
qurtara bilmərəm.
– Qorxma, Pənah əmi, məndən sonra evdə anamın on balası
var. Ürkütməsə, saya bilmir. Mən heç yada düşməyəcəyəm.
– Elə demə, a bala, ana ürəyidi, yoxluğundan əsim-əsim
əsəcək. Bir də, nə var o şəhərdə, bilmirəm, qaçıb gedirsən ora.
Gərək qalıb kənddə işləyəydin, evin də böyüyü sən idin, anana
da kömək olardın.
– Yox, Pənah əmi, gedib oxuyub bir sənət qazanacağam,
adam olacam.
– Burada, kəndimizdə Molla Mustafanın məktəbi səni adam
olmağa qoymur? Oxu, molla ol, ya da Abbas ağa kimi özünnən
şeir quraşdır. Elə o da molla kimi bir şeydi.
– Şairlik mollalıq döyül, Pənah əmi, Abbas ağa kişi şairdi.
– Niyə o boyda Vidadiyə, Vaqifə mollalıq yaraşdı, Abbas ağa-
ya yaraşmadı.
– Pənah əmi, Vidadiynən Vaqif sən deyən o Mustafa kimi
molla döyül ey. O vaxtlar babalarımız onlara savadlarına görə
molla deyiblər.
– Yaxşı, bunlar bir yana qalsın, sən gedib şəhərdə nə olacax-
san, nə oxuyacaxsan? – Pənah kişi hirslə soruşdu. İbrahimin ca-
nına qorxu düşdü ki, birdən cavabımdan razı qalmasa, bu dəli
Pənah məni qaytarar ha... Özünü ələ alıb:
– Mən başqa şey oxuyacam, – dedi, – voyenni olacam.
– O nə sözdü, əyə, olmaya, əfsər olacaxsan?
Şəmistan Nəzirli
325
İbrahim qorxa-qorxa:
– Hə, – dedi.
– Dilini bilirsənmi? Urusun deyirəm.
– Mampassatan Baqratdan bir-iki söz öyrənmişəm, qalanını
da orda öyrənəcəm.
– Ay öyrəndin ha, axşama kimi gürcü çobanlarıynan bir
yerdəyəm, qoqodan, bicodan artıq kəlmə bilənin dədəsi tünbətün
olsun. Dil öyrənmək su içmək döyül, oğul.
İbrahim istədi desin ki, sənin savadın, fərasətin yoxdu, mən
neyləyim. Qorxdu ki, dəli Pənah elə buradaca onu dəli atından
düşürər, qalar dizinə döyə-döyə.
Meşə yolu qurtardı. Onlar sonu görünməyən Ceyrançöl
düzünə çıxanda Ay Avey dağının bərabərində idi. Çöl bulud ar-
xasında girib-çıxan Aydan gah nurlanır, gah da qaralırdı. Xeyli
uzaqda otlayan ilxı qəbirdaşları kimi qaralırdı. Onların mindiyi
at ilxını görəndə bir neçə dəfə kişnədi. Atların bir neçəsi başını
qaldırıb fınxırdı. Birdən yaxındakı kolun dibindən bir adam
qalxdı. Vahimələnən İbrahim atın yalmanından yapışdı. Pənah
kişi bunu dərhal hiss edib:
– Qorxma, – dedi, – mənim ilxıçı yoldaşımdı, bunu gördüyü-
nü heç yerdə danışma ha, yazıq bir gürcüdü, xozeynini öldürüb
qaçıb. Mənə pənah gətirib. Goda kəndində bir dəmirçi dostum
var, onun qardaşı oğludu. Zalım oğlu qorxu nə olan şeydi bilmir.
Deynən get qəbiristanda yat, yatajax, eymənmək-zad yoxdu.
Bunda urusca qəzet də var, gündə çıxarıb oxuyur. Məni günorta-
dan gözləyir...
– Qatso, o kimdi, sənnən gələn?
– Paşa ağanın oğludu, İbidi, bu da şəhərə gedir.
– Xeyir ola, bu uşağın Tiflisdə nə işi var?
– Nə bilim, Nikolaz, deyir gedib oxuyub, voyennidi, əfsərdi-
nədi ondan olajam.
Nikolaz qayğılı-qayğılı:
– Qatso, dəlisən-nəsən, – dedi. – Xalqın uşağını aparıb
itirərsən.
– Niyə itir, on dörd yaşında cavan da şəhərdə itərmi?
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
326
* * *
...İbrahim həmkəndlisi Mirzə Hüseyn Qayıbzadənin Şeytan-
bazar yanındakı evini asanlıqla tapa bildi. Çünki o vaxtlar
Tiflisdə çoxlu azərbaycanlı yaşayırdı. Mirzə Hüseyn əfəndi də
çox hörmətli və məşhur şəxs idi.
O, Tiflisdə rus-tatar məktəbində Şərq dilləri müəllimi, Zaqaf-
qaziya Müftisi vəzifələrində işlədiyindən böyük nüfuza malik
olmuşdu. Oxumaq istəyən kasıb balalarına kömək əli uzatmağı,
onların bu işıqlı arzularının həyata keçməsinə şərait yaratmağı
Mirzə Hüseyn əfəndi ən nəcib, ən şərəfli vəzifə hesab edirdi.
Müftinin həyat yoldaşı Səadət xanım İbrahimi görəndə göz-
lərinə inanmadı. Bu gözəl və nəcib qadın heyrətdən, təəccübdən
az qala qışqıracaqdı. O, İbrahimi bağrına basıb doğma balası
kimi öpdü, oxşadı. Kəndi, qohumları soruşdu. Atası Paşa ağanın
vaxtsız ölümünə heyfsiləndi. İbrahimin oxumaq dalınca gəlmə-
sini eşidəndə ona elə bil dünyanı bağışladılar.
Hüseyn əfəndi ağır-ağır soruşdu:
– Səadət xanım, İbrahimin haraya qəbul olunmaq istədiyindən
xəbərin varmı?
– Xeyr!
– Ot kökü üstə bitər. Praporşik Paşa ağanın oğlu hərbi qul-
luqçu olmaq istəyir.
– Hə, – qadın xeyli duruxdu, – demək mənim kəndimin, Sa-
lahlının ilk savadlı hərbi qulluqçusu olacaqsan. Çox yaxşı, çox
gözəl, oğul! – Səadət xanım onu yenidən qucaqladı.
– Kadet korpusunda yer yoxdur, bir az gec gəlib, bu gün
sentyabrın altısıdır. Amma Hüseyn əmisi onu məyus qaytarmaz.
Mirzə ipək kimi yumşaq və dümağ saqqalını sığallayıb ani
olaraq susdu:
– Bəxtindən üçüncü Mejevoy Hərbi Gimnaziyasında bir yer
var. Bu məktəbin direktorunun mənimlə dostluğunu bilirsən.
Mənə belə gəlir ki, burda İbrahim üçün çətin olmayacaq. Direk-
tor milliyyətcə Kazan tatarıdır. Bizim dilə yaxşı bələddir. Ona
həm rus dilini öyrədər, həm də təhsil verər.
Şəmistan Nəzirli
327
Dostları ilə paylaş: |