Dərs vəSAİTİ Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin.. 2016-cı IL tarixli

MÖVZU 2. MƏHSULUN MAYA DƏYƏRİNİN 
KALKULYASİYASI KURSUNUN PREDMETİ VƏ 
OBYEKTLƏRİ 
 
2.1 Məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası fənninin 
predmeti. 
İstehsal müəssisələrinin idarə edilməsi dedikdə, əsasən, 
qarşıya konkret vəzifələrin qoyulması, optimal qərarların 
qəbulu və nəzarətin təşkili, cari tənzimləmə və təsərrüfat 
fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsi başa düşülür. Bü-
tün bu sadalanan vəzifələrin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsi 
üçün idarəetmə lazımi informasiyalarla təmin edilməlidir. Əks 
təqdirdə, müasir bazar və rəqabət şəraitində müəssisə öz fəaliy-
yətinə son qoya bilər. Müəssisənin informasiya sistemi çox 

---

18 
mürəkkəb, çoxşaxəli və çətin idarə olunan bir sahədir. Hər şey-
dən əvvəl onu qeyd edək ki, informasiya sistemi bir-biri ilə 
qarşılıqlı asılılıqda konstruktiv, texnoloji və iqtisadi informa-
siya olmaqla üç altsistemə ayrılır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, 
idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsində iqtisadi informasiya 
öz həcminə və mahiyyətinə görə bütün bu altsistemlərin arasın-
da yüksək xüsusi çəkiyə malikdir. Onu da qeyd edək ki, iqti-
sadi informasiya özü də - plan, normativ (normalar, normativ-
lər, tarif dərəcələri, qiymət kataloqları və s.), uçot (mühasibat 
uçotu, statistik və operativ uçot) və sair informasiyalara (audit 
yoxlamalarının materialları, digər təşkilatlarla işgüzar ya-
zışmalar) ayrılır. İqtisadi informasiyanın ümumi məcmusunda 
mühasibat uçotu informasiyanın 60 faizini təşkil edir. 
Bütövlükdə mühasibat uçotu mühasibat uçotunun 
nəzəriyyəsi, maliyyə uçotu və idarəetmə (istehsalat) uçotu 
olmaqla üç yerə ayrılır. Lakin bazar münasibətlərinin istehsal 
müəssisələrinin qarşısında qoymuş olduğu vəzifə və tələblər 
mühasibat uçotu elminin daha da dərinləşməsinə, onun şaquli 
və üfüqi istiqamətdə inkişafının irəliləməsini tələb edir. Başqa 
sözlə desək sadaladığımız üç növ mühasibat uçotu idarəedicilə-
ri yenə də istənilən səviyyədə lazımi informasiya ilə təmin edə 
bilmir. Fikrimizcə elə bu səbəbdən də mühasibat uçotunun yeni 
bir şaxəsi olmaqla “Məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası” 
kursu meydana gəlmişdir. Yuxarıda adı çəkilən üç növ mü-
hasibat uçotunun hər birində ayrı-ayrılıqda özlərinin predmetlə-
ri (yəni öyrəndiyi sahələr) və öz predmetlərini öyrənmək üçün 
tətbiq etdikləri metodları vardır. Lakin “Məhsulun maya 
dəyərinin kalkulyasiyası” kursuna dair nəzərdən keçirdiyimiz 
ədəbiyyatlarda kursun predmetinin adı çəkilmir. Ədəbiyyatlar-
da kursun obyektləri və həmin obyektləri öyrənmək üçün tətbiq 
edilmiş olan metod və sistemlər haqqında olduqca geniş fikir-
lər, arqumentlər və şərhlər vardır. Amma ayrıca heç olmasa 
yığcam formada olsa da kursun predmetinə toxunulmur. 

---

19 
İdarəetmə uçotu bütövlükdə istehsalatın uçotundan (məs-
rəflərin, məhsul çıxımının maya dəyərinin və s.) bəhs etməklə 
idarəetmə qərarlarının qəbulu üçün lazım olan informasiyaların 
toplanması, işlənilib hazırlanması və idarədaxili rəhbərliyə 
çatdırılması ilə məşğul olur. 
Məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası idarəetmə 
uçotunun daha xüsusiləşmiş, ixtisaslaşmış bir sahəsidir ki, bu 
da müəssisənin istehsal təsərrüfat fəaliyyətindəki rolu nəzərə 
alınmaqla xüsusi bir elm sahəsi kimi formalaşmışdır.
Mövcud ədəbiyyatlarda kalkulyasiya və yaxud kalkulya-
siyalaşdırma anlayışları və onlara verilən tələblərdə də müxtə-
liflik nəzərə çarpır. 
Bəzi müəlliflər “Məhsul vahidinin maya dəyərinin hesab-
lanması”na kalkulyasiya deyilir kimi tərif verir. Bu kalkulyasi-
yanın tərifi deyil, elə məhsul vahidinin maya dəyərinin hesab-
lanmasıdır. 
Məhsul (iş, xidmət) vahidinin maya dəyərinin xərc mad-
dələri üzrə hesablanmasına kalkulyasiya deyilir. Kalkulyasiya-
laşdırma dedikdə məsrəflərin onların daşıyıcıları (sex, axın, 
briqada, məsuliyyət mərkəzi, mərhələlər, sifarişlər, proseslər) 
üzrə qruplaşdırılması başa düşülür. 
Kalkulyasiyalaşdırmanın öyrəndiyi obyektlərə məsrəf da-
şıyıcılarının (məhsul, iş, xidmət), istehsal edilən məhsulların və 
yarımfabrikatların, köməkçi və xidmətedici istehsalatların xid-
mətlərinin tərkib hissələrinin, məsrəflərin uçotu və məhsul va-
hidinin maya dəyərinin kalkulyasiyası metodlarının və model-
lərinin seçilməsi, kalkulyasiya obyektlərinin fərdi və qrup ob-
yektlərinə ayrılması, birbaşa və dolayı bölüşdürülmə üsulları-
nın müəyyən edilməsi, smeta, plan, faktiki, normativ, aylıq, 
rüblük kalkulyasiyaların tərtibi, marjinal kalkulyasiyanın he-
sablanması və s. daxildir. Bütün bu sadalanan obyektlərin məc-
musu “Məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası”nın predmeti-
ni təşkil edir. 

---

20 
Məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası kursunun 
predmetinin həyata keçirilməsi üçün normativ, mərhələ, 
proseslər, sifariş kimi metodlardan, ABC, SİT, Target – 
Kosting və Kayzen – Kosting kimi modellərdən, Standart – 
Kosting və Direkt – Kosting kimi sistemlərdən istifadə edilir. 
Məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin kalkulyasi-
yası kursu öz işini “Müəssisənin iqtisadiyyatı”, “Planlaşdırma”, 
“Qiymətin əmələ gəlməsi”, “Statistika”, “İqtisadi təhlil”, “Mü-
hasibat uçotunun nəzəriyyəsi”, “Maliyyə uçotu” və xüsusilə 
“İdarəetmə uçotu” fənləri ilə qarşılıqlı əlaqədə qurur.